|
Կոլտնտեսականների անձնական սեփականություն Էին մնում բնակելի շինությունները, մանր ինվենտարը, սահմանափակ քանակությամբ մթերատու անասուններ, ոչ մեծ «տնամերձ հողամաս»՝ անձնական տնտեսություն վարելու համար։ Կուսակցական, Խորհրդային և կոոպերատիվ կազմակերպությունները դարձան կոլտնտեսությունների անմիջական կազմակերպիչները։ [[1928]] թվականի ամռանը կոլտնտեսությունների թիվը կազմեց 33,3 հազար, իսկ [[1929]] թվականի ամռանը՝ 57 հազար։ 1929 թվականի վերջերից սկսվեց գյուղատնտեսության համատարած կոլեկտիվացման փուլը, որին բնորոշ էր գյուղացիների, մասսայական մուտքը կոլտնտեսություններ։ Կոլեկտիվացմանը դեմ արտահայտվող գյուղացիները համարվում էին [[հակասովետիզմ|հակասովետական]], [[ժողովրդի թշնամի]], [[Կուլակներ|կուլակ]], [[հակահեղափոխականություն|հակահեղափոխական]], որոնք բոլորն էլ քրեորեն պատժելի էին [[Խորհրդային սահմանադրություններ|ԽՍՀՄ սահմանադրությամբ]]<ref name="armeniatotalitaris" />: Նման անձնաց հայտնաբերումը և ուժային կառույցների համար համապատասխան անվանական ցուցակների կազմումը վստահվում էր կոլտնտեսության ղեկավարներին<ref name="GAA1">{{cite journal |last1=Խառատյան |first1=Հրանուշ |title=Ստալինյան բռնաճնշումները Հայաստանում, պատմություն, հիշողություն, առօրյա |journal=ՀՀ ԳԱԱ «Գիsություն» հrաsաrակչություն |date=2015 |issue=ՀՏԴ 94(479.25) |pages=428 |url=https://www.dvv-international.ge/fileadmin/files/caucasus-turkey/Armenia/Resources/Stalin_Era_Repressions_in_Armenia.pdf |access-date=մարտի 8, 2021 |publisher=[[ՀՀ ԳԱԱ]] |location=Երևան}}</ref>:
ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ-ի [[1929]] թվականի նոյեմբերյան պլենումի «Կոլտնտեսային շինարարության արդյունքների և հետագա խնդիրների մասին» որոշման մեջ նշվեց, որ Խորհրդային Միությունը թևակոխել էր «գյուղի ծավալուն վերափոխման և սոցիալիստական խոշոր հողամշակության կառուցման ժամանակաշրջան», որը կոլտնտեսային շարժումը առանձին շրջանների համար համատարած կոլեկտիվացման խնդիր էր դնում։ Պլենումը որոշեց գյուղատնտեսության սոցիալիստական եղանակի անցման գործին ցուցաբերվող օգնությունն ուժեղացնելու, դրա նյութատեխնիկական բազան ամրապնդելու, կադրերի պատրաստումը բարելավելու հիմնական միջոցները։ Քաղաքներից կոլտնտեսություններ մշտական աշխատանքի ուղարկվեցին 25 հազար բանվորներ։ Հարկադիր կոլեկտիվացման սուր քննադատներից էր աջաթևյան [[Նիկոլայ Բուխարին]]ը, ով տվյալ երևույթը որակում էր «լիովին անպաշտպան տղամարդկանց, կանանց և երեխաների զանգվածային ոչնչացում»։
«Կոլեկտիվացման տեմպի և պետության կողմից կոլտնտեսային շինարարությանն օգնություն ցույց տալու միջոցառումների մասին» [[1930]] թվականի հունվարյան պլենումի որոշման մեջ Համկ(բյկ ԿԿ կուսակցական կազմակերպություններին ու խորհրդային մարմիններին կողմնորոշում էր տեղերում կոլեկտիվացումը հիմնականում ավարտել [[1932]] թվականին՝ հնգամյակի վերջին (հացահատիկային վճռորոշ շրջաններում՝ Ստորին և Միջին [[Վոլգա (գետ)|Վոլգայում]], [[Հյուսիսային Կովկաս]]ում՝ [[1930]] թվականի աշնանը կամ [[1931]] թվականի գարնանը, հացահատիկային մյուս շրջաններում՝ [[1931]]-ի աշնանը)։ Ընդգծվեց նան [[տրակտորներ]]ի և գյուղատնտական այլ մեքենաների պակասության պատճառով կոլեկտիվացումը կասեցնելու բոլոր փորձերի դեմ վճռական պայքարի անհրաժեշտությունը։ Միաժամանակ ԿԿ նախազգուշացնում էր կուսկազմակերպություններին՝ խուսափել կոլտնտեսային շարժումը վերնից «դեկրետավորելուց»։
|}
Գյուղատնտեսության Խորհրդային վերափոխության, հատկապես կոլտնտեսային կարգի զարգացման և ամրապնդման մեջ մեծ դեր խաղաց պետական [[Մեքենա-տրակտորային կայաններ|մեքենա-տրակտորային կայաններ]]ի (ՄՏԿ) ստեղծումը ([[1929]] թվականից)։ Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացման կարևոր պայման հանդիսացավ ԽՍՀՄ-ում [[կուլտուրական հեղափոխություն|կուլտուրական հեղափոխության]] իրականացումը։ Համատարած կոլեկտիվացումը (1929—1933) ընթացավ տնտեսական ու [[քաղաքական պայմաններ|քաղաքական]] դժվարին պայմաններում։ [[Կուլակություն]]ը որպես դասակարգ [[Կուլակաթափություն|վերացվեց]]։ Կարևոր նշանակություն ունեցավ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ-ի «Կոլտնտեսային շարժման մեջ կուսակցական գծից կատարվող շեղումների դեմ պայքարելու մասին» որոշումը ([[1930]] թվականի մարտ) և ՀամԿ(բ)Կ տասնվեցերորդ համագումարի ([[1930]] թվականի հունիս) «Կոլտնտեսային շարժման և գյուղատնտեսության վերելքի մասին» բանաձևը։ Համագումարը նշեց, որ «եթե կալվածատերերից հողի բռնագրավումը Հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջին քայլն էր գյուղում, ապա կոլտնտեսություններին անցնելը երկրորդ և ըստ որում վճռական քայլն է, որը ԽՍՀՄ-ում սոցիալիստական հասարակության հիմքի կառուցման գործում կարևորագույն էտապն է բնութագրում»։
[[1931]] թվականի հունիսին կոլտնտեսությունների ընդհանուր թիվը 211 հազար էր, որոնք միավորում էին 13 միլիոն գյուղացիական տնտեսություն։ Այնուամենայնիվ, արագ արդյունաբերականացման, գյուղատնտեսական աշխատուժի նվազման և մի քանի վատ երաշտների զուգորդմամբ, բնակչության հացահատիկի հարկադիր մթերումը (առգրավումը) պատճառ հանդիսացավ 1932—1933 թվականների երկրում [[Համատարած սով ԽՍՀՄ-ում (1932—1933)|բռնկված համատարած զանգվածային սովին]], որին, տարբեր տվյալներով, զոհ գնացին 4-ից 7,5 մլն քաղաքացիներ։ Միայն [[Ուկրաինական ԽՍՀ]] տարածքում [[Հոլոդոմոր]]ին զոհ գնաց 2,2 միլիոն մարդ<ref>{{cite web |last1=Մանուկյան |first1=Սուրեն |title=«Հոլոդոմոր»-ը որպես քաղաքական գործոն |url=http://www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=735 |website=noravank.am |access-date=մարտի 8, 2021 |date=փետրվարի 15, 2009}}</ref><ref name="nalivajchenko 2010">{{cite web|title=Наливайченко назвал количество жертв голодомора в Украине |url=http://lb.ua/news/2010/01/14/19793_nalivaychenko_nazval_kolichestvo_zh.html|publisher=LB.ua|date=հունվարի 14, 2010|access-date=մարտի 8, 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Yulia Tymoshenko: our duty is to protect the memory of the Holodomor victims |url= http://www.tymoshenko.ua/en/article/yulia_tymoshenko_holodomor |archive-url= https://web.archive.org/web/20101129224602/http://www.tymoshenko.ua/en/article/yulia_tymoshenko_holodomor |archive-date= 2010-11-29 |publisher= Tymoshenko's official website |date= 27 November 2010 |access-date= 21 July 2012 }}</ref>
Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացմանման և առաջին կոլտնտեսությունների կազմակերպական ու տնտեսական ամրապնդման գործում ձեռք բերված հաջողությունները ԽՍՀՄ-ում տրակտորաշինական և գյուղատնտեսական մեքենաշինական հզոր արդյունաբերության ստեղծման արդյունք էին։ Գյուղատնտեսության Խորհրդային վերափոխության, հատկապես կոլտնտեսային կարգի զարգացման և ամրապնդման մեջ մեծ դեր խաղաց պետական մեքենատրակտորային կայանների (ՄՏԿ) ստեղծումը ([[1929]] թվականից)։ Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացման կարևոր պայման հանդիսացավ ԽՍՀՄ-ում [[կուլտուրական հեղափոխություն|կուլտուրական հեղափոխության]] իրականացումը։ Համատարած կոլեկտիվացումը (1929—1933) ընթացավ տնտեսական ու [[քաղաքական պայմաններ|քաղաքական]] դժվարին պայմաններում։ Հատկապես ուժեղ էր շահագործող վերջին և առավել մեծաթիվ դասակարգի՝ կուլակական դիմադրությունը, որը ճնշվեց [[բանվոր դասակարգ]]ի, գյուղական չքավորության ու միջակների ջանքերով։ [[Կուլակություն]]ը որպես դասակարգ վերացվեց։ Բայց միաժամանակ տարվելով կոլեկտիվացման բարձր տեմպերով՝ թույլ տրվեցին կոլտնտեսություն մտնելու կամավորության սկզբունքի խախտումներ, երբեմն արտելների փոխարեն ստեղծվում էին [[կոմունաներ,]] եղան միջակի «կուլակաթափման» դեպքեր։ Կոմունիստական կուսակցությունը բացահայտեց և ուղղեց կոլտնտեսային շինարարության ընթացքում թույլ տված խախտումներն ու սխալները։ Կարևոր նշանակություն ունեցավ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ-ի «Կոլտնտեսային շարժման մեջ կուսակցական գծից կատարվող շեղումների դեմ պայքարելու մասին» որոշումը ([[1930]] թվականի մարտ) և ՀամԿ(բ)Կ տասնվեցերորդ համագումարի ([[1930]] թվականի հունիս) «Կոլտնտեսային շարժման և գյուղատնտեսության վերելքի մասին» բանաձևը։ Համագումարը նշեց, որ «եթե կալվածատերերից հողի բռնագրավումը Հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջին քայլն էր գյուղում, ապա կոլտնտեսություններին անցնելը երկրորդ և ըստ որում վճռական քայլն է, որը ԽՍՀՄ-ում սոցիալիստական հասարակության հիմքի կառուցման գործում կարևորագույն էտապն է բնութագրում» ։ Համագումարը հաստատեց, որ տվյալ փուլում կոլտնտեսության հիմնական ձևը գյուղատնտեսական արտելն է։ [[1931]] թվականի հունիսին կոլտնտեսությունների ընդհանուր թիվը 211 հազար էր, որոնք միավորում էին 13 միլիոն գյուղացիական տնտեսություն։ Կոլտնտեսությունների կազմակերպական և տնտեսական ամրապնդման գործում մեծ նշանակություն ունեցան հարվածային կոլտնտեսականների առաջին և երկրորդ համագումարները ([[1933]] և [[1935]])։ Երկրորդ համագումարն ընդհանրացրեց երկրում կոլտնտեսությունների աշխատանքի փորձը, մշակեց և ընդունեց գյուղատնտեսական արտելի օրինակելի կանոնադրությունը։ Գյուղատնտեսության սոցիալիստական սիստեմի առավելությունները դրսևորվեցին շատ արագ։ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ֊ի և ԿՎՏ-ի միացյալ պլենումը ([[1933]] թվականի հունվար) նշեց, որ երկրի գյուղատնտեսության մեջ վճռվել են մեծ կարևորություն ունեցող խնդիրներ, վերացված է կուլակությունը, խարխլված են կապիտալիզմի արմատները և դրանով իսկ ապահովվել է սոցիալիզմի հաղթանակը [[գյուղ]]ում, կոլտնտեսությունները վերածվել են սոցիալիստական շինարարության ամուր հենարանների։ Սոցիալիստական ձեռնարկությունները (կոլտնտեսություններ ու խորհրդային տնտեսություններ) արտադրում էին բոլոր գյուղատնտեսական մթերքների հիմնական մասը։
[[Պատկեր:CROP DUSTER PLANE AT WORK IN IMPERIAL VALLEY - NARA - 548884.tif|250px|մինի|աջից]]
[[ՀայրենականԵրկրորդ մեծհամաշխարհային պատերազմ]]ի տարիներին(1939-1945) կոլտնտեսային կարգը դժվարին փորձության ենթարկվեց։ Թշնամու հարձակումըգործողությունները մեծ վնաս պատճառեցպատճառեցին խորհրդային գյուղատնտեսության գյուղատնտեսությանըենթակառուցվածքներին, ժամանակավորապես նրահակառակորդի ձեռքն անցան գյուղատնտեսական կարևոր շրջաններ։ Պատերազմից հետո երկրիսկսվեց ազատագրված շրջաններում անմիջապես վերականգնվեցին կոլտնտեսություններըկոլտնտեսությունների, ՄՏԿ-ներըների և խորհրդային տնտեսությունները։տնտեսությունների վերականգնումը։ Արդեն [[1949]] թվականին գյուղատնտեսության արտադրության մակարդակը հասավ նախապատերազմյան՝ [[1940]] թվականի մակարդակին։մակարդակին{{փաստ}}։ [[1949 — ]]-[[1950]] թվականներին կոլեկտիվացումն ավարտվեց նան [[Ուկրաինա]]յի, [[Բելառուսիա]]յի, [[Մոլդավիա]]յի արևմտյան շրջաններում, ինչպես նաև բալթյան երեք հանրապետություններում՝ [[էստոնիա]]յում, [[Լատվիա]]յում, [[Լիտվա]]յում, որոնք ԽՍՀՄ-ի[[Բալթյան կազմիերկրների մեջբռնակցումը Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից|բռնակցվել էին]] մտելԽորհրդային նախապատերազմյանՄիությանը, համաձայն «[[Խորհրդա-գերմանական պայմանագիր (1939)|Մոլոտով-Ռիբենտրոպ» դաշնագր]]ում առկա գաղտնի տարիներին։արձանագրությունների։ [[1950]] թվականից սկսած ձեռնարկվեց կոլտնտեսությունների խոշորացումը (1950 թվականին երկրում կար 123,7 հազար կոլտնտեսություն, [[1953]] թվականի վերջին՝ 93 հազար, [[1974]] թվականին՝ 30 հազար)։ ժամանակակից կոլտնտեսությունները գյուղատնտեսական խոշոր ձեռնարկություններ են, որոնք հագեցած են առաջավոր տեխնիկայով և ունեն որակյալ կադրեր։ Կոլտնտեսություններում մտցվել է երաշխավորված վարձատրություն, կենսաթոշակ է սահմանվել մեծահասակ կոլտնտեսականների համար։
[[Պատկեր:HARVESTING BARLEY IN THE IMPERIAL VALLEY-NEAR IMPERIAL - NARA - 549036.tif|250px|մինի|աջից]]
Գյուղատնտեսության արտադրության ինտենսիվացումը, [[մեքենայացում]]ը, [[էլեկտրիֆիկացում]]ը և [[քիմիացում]]ն արմատապես փոխում են կոլտնտեսականների աշխատանքի պայմանները՝ դրանք մոտեցնելով բանվորի աշխատանքի պայմաններին։ Կոլտնտեսություններում աշխատում էին ավելի քան 3,9 միլիոն մեխանիզատորներ ([[1975]] թվականի ապրիլ), մոտ 1037 հազար բարձրագույն և միջնակարգ կրթությամբ մասնագետներ ([[1973]] թվականի նոյեմբեր)։ Կոլտնտեսականների համամիութենական երրորդ համագումարը ([[1969]] թվականի նոյեմբեր) քննարկեց կոլտնտեսությունների հետագա զարգացման և գյուղատնտեսական արտադրության արագ վերելքի հետ կապված կարևորագույն հարցեր, ընդունեց կոլտնտեսային նոր օրինակելի կանոնադրություն։ Նոր կանոնադրության մեջ իրենց արտացոլումը գտան սոցիալական այն մեծ փոփոխությունները, որ տեղի են ունեցել կոլտնտեսային գյուղում կոլտնտեսականների երկրորդ համագումարից (1935) հետո։ Համագումարում ընտրվեց Կոլտնտեսությունների միութենական խորհուրդ։ Կոլտնտեսային կարգի հաղթանակը ՍՍՏՄ-ում ունի համաշխարհային պատմական նշանակություն։ Կենսագործելով լենինյան կոոպերատիվ պլանը՝ ՍՄԿԿ-ը արմատական հեղաշրջում առաջ բերեց գյուղաանտեսության բազմամիլիոն մասսայի տնտեսության դարավոր կացութաձևի, կենցաղի և գիտակցության մեջ։ Վ․ Ի․ Լենինի կոոպերատիվ պլանը ն ՍՍՏՄ-ում գյուղատնտեսության սոցիալիստական վերափոխման փորձը ստեղծագործորեն կիրառվում էին նաև սոցիալիստական մյուս երկրներում։ ▼
'''Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը Հայաստանում'''։ Հայաստանում գյուղատնտեսության կոլեկտիվացման կարևորագույն նախապայման հանդիսացավ Հայաստանի հեղկոմի 1920-ի դեկտտեմբերի 28-ի դեկրետով հռչակված հողի ազգայնացումը։ Առաջին կոոպերատիվ տնտեսությունները Հայաստանում ձևավորվեցին սովետական կարգեր հաստատվելուց անմիջապես հետո։ Սակայն դրանք արագ ծավալվեցին 1924-ից, երբ գյուղատնտեսության կոոպերատորների առաջին համագումարում ձևավորվեց Հայգյուղը կոոպերատիվը։ Սկզբում լայնորեն տարածվեցին վարկային կոոպերատիվները, շուտով դրանք ընդգրկեցին նաև մատակարարման (հատկապես մեքենաների ու գյուղգործիքների), մթերման և վաճառահանման բնագավառները։ Հայաստանում արտադրական կոոպերատիվ ընկերություններ առաջացան 1927-ից (եթե չհաշվենք մինչ այդ եղած մի քանի սովետական տնտեսությունները)։ 1928-ի աշնանը դրանց թիվը հասնոմ էր 75֊ի։ Արտադրական կոոպերացիաների ծավալման գործում մեծ դեր խաղաց կոլտնտեսականների հանրապետական առաջին համագումարում հիմնված (1928-ի նոյեմբեր) Հայաստանի կոլտնտեսական կենտրոնը։ Առաջին կոլտնտեսություններն ու սովետական տնտեսությունևևրը խոշոր դեր խաղացին մասսայական կոլեկտիվացման նախապատրաստման գործում։
▲Գյուղատնտեսության արտադրության ինտենսիվացումը, [[մեքենայացում]]ը, [[էլեկտրիֆիկացում]]ը և [[քիմիացում]]ն արմատապեսուղղված փոխում ենէին կոլտնտեսականների աշխատանքի պայմանները՝պայմանների բարելավումն ապահովելուն՝ դրանք մոտեցնելով բանվորի աշխատանքի պայմաններին։ Կոլտնտեսություններում աշխատում էին ավելի քան 3,9 միլիոն մեխանիզատորներ ([[1975]] թվականի ապրիլ), մոտ 1037 հազար բարձրագույն և միջնակարգ կրթությամբ մասնագետներ ([[1973]] թվականի նոյեմբեր)։ Կոլտնտեսականների համամիութենական երրորդ համագումարը ([[1969]] թվականի նոյեմբեր) քննարկեց կոլտնտեսությունների հետագա զարգացման և գյուղատնտեսական արտադրության արագ վերելքի հետ կապված կարևորագույն հարցեր, ընդունեց կոլտնտեսային նոր օրինակելի կանոնադրություն։ Նորկանոնադրություն, կանոնադրությանորի մեջ իրենց արտացոլումը գտան սոցիալական այն մեծխոշոր փոփոխությունները, որ տեղի են ունեցել կոլտնտեսային գյուղում կոլտնտեսականների երկրորդ համագումարից (1935) հետո։ Համագումարում ընտրվեց Կոլտնտեսությունների միութենական խորհուրդ։ Կոլտնտեսային կարգի հաղթանակը ՍՍՏՄ-ում ունի համաշխարհային պատմական նշանակություն։ Կենսագործելով լենինյան կոոպերատիվ պլանը՝ ՍՄԿԿ-ը արմատական հեղաշրջում առաջ բերեց գյուղաանտեսության բազմամիլիոն մասսայի տնտեսության դարավոր կացութաձևի, կենցաղի և գիտակցության մեջ։ Վ․ Ի․ Լենինի կոոպերատիվ պլանը ն ՍՍՏՄ-ում գյուղատնտեսության սոցիալիստական վերափոխման փորձը ստեղծագործորեն կիրառվում էին նաև սոցիալիստական մյուս երկրներում։
[[Պատկեր:Heat affected crop during a green drought 01.jpg|250px|մինի|աջից]]
[[Պատկեր:Heat affected crop during a green drought.jpg|250px|մինի|ձախից]]
[[Հայաստան]]ում առաջին ՄՏԿ-ն հիմնվեց [[Սարդարապատ]]ում, [[1930]] թվականին։ Շրջադարձային նշանակություն ունեցավ 1929 թվականը, երբ սկսվեց համատարած կոլեկտիվացումը։ Այն ընթանում Էր դասակարգային սուր պայքարի պայմաններում։ Որոշ շրջաններում ([[Սևանի գոգավորություն|Սևան]], [[Դարալագյազ]], Շիրակ) կուլակներն անցան բացահայտ թշնամական պայքարի։ Առաջին հնգամյակի տարիներին հանրապետությունում կազմակերպվեց 892 կոլտնտեսություն, որոնք միավորում Էին գյուղացիական տնտեսությունների 37,9%-ը։ Երկրորդ հնգամյակի վերջում՝ [[1937]] թվականին, Հայաստանում կար 1074 կոլտնտեսություն և 16 խորհրդային տնտեսություն՝ գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը կազմեց 88,7% ։ Կոլտնտեսությունների տնտեսական կազմակերպական ամրապնդման գործում կարևոր նշանակություն ունեցավ գյուղատնտեսական արտելի օրինակելի կանոնադրության ընդունումը (1935), որտեղ ընդհանրացված Էր տեղական փորձը և լուծված Էին կոլտնտեսական արտադրության կազմակերպման արմատական խնդիրները։ Սովետական Հայաստանի կոլտնտեսային գյուղացիությունը մեծ ավանդ ներդրեց Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ռազմաճակատը սննդամթերքով և ռազմական հանդերձանքով ապահովելու գործում։ Թեպետ պատերազմի ժամանակ ընդհատվել Էր գյուղատնտեսական մեքենաների, պահեստամասերի և [[հանքային պարարտանյութեր]]ի արտադրությունը և խիստ կրճատվել քարշող ուժը, կոլտնտեսությունների և խորհրդային տնտեսությունների աշխատավորների անձնվեր ջանքերի շնորհիվ հաջողությամբ կատարվեցին պատերազմական ժամանակի բոլոր պատվերները։ Հայաստանի կոլտնտեսական գյուղացիությունը նոր հաջողությունների հասավ հետպատերազմյան տարիներին, երբ հնարավորություն ստեղծվևց ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել գյուղատնտեսության նյութատեխնիկական բազայի ամրապնդման, աշխատավորների նյութական շահագրգռվածության բարձրացման, գյուղատնտեսության ղեկավարությունը բարելավելու և այլ հարցերին։ Գյուղատնտեսական մթերքների արտադրության ավելացման գործում ձեռք բերված նվաճումների համար ՏՍՍՏ-ն [[1958]] թվականին պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով։ Խոշոր նվաճումներ արձանագրվեցին հաջորդ հնգամյակների տարիներին։ Խորհրդային Հայաստանը բարձր զարգացած գյուղատնտեսության երկիր էր և հիմնովին փոխվել էր հայկական գյուղի դեմքը։
== Գրականություն ==
|
