«Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը ԽՍՀՄ-ում»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չNo edit summary |
չNo edit summary |
||
Տող 4.
{{կասկածելի|}}
[[Պատկեր:Dandelion Farms.jpg||մինի|աջից]]
'''Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացում''' ({{lang-ru|''коллективизация''}}), անհատական գյուղացիական տնտեսությունների միավորման և [[կոլտնտեսություն]]ների (կոլխոզ) ձևավորման գործընթաց [[ԽՍՀՄ]]-ում<ref name="armeniatotalitaris">{{Cite web|url=http://www.armeniatotalitaris.am/?p=5265&hilite=%27%D5%AF%D5%B8%D5%AC%D5%A5%D5%AF%D5%BF%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B4%27|title=Կոլեկտիվացում|website=armeniatotalitaris.am|date=|accessdate=մարտի 8, 2021}}</ref>, որն անցկացվել է 1928-1940 թվականների ընթացքում՝ [[Իոսիֆ Ստալին]]ի կառավարման ժամանակահատվածում՝ կոոպերացման միջոցով գյուղացիական մենատնտեսությունները՝ խորհրդային համայնական տնտեսությունների վերափոխելու հարկադրված ճանապարհով։
'''Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը''' ({{lang-ru|''коллективизация''}}) [[ԽՍՀՄ]]-ում տեղի է ունեցել 1928-1940 թվականների ընթացքում՝ [[Իոսիֆ Ստալին]]ի կառավարման ժամանակահատվածում՝ կոոպերացման միջոցով գյուղացիական մենատնտեսությունները՝ խորհրդային համայնական տնտեսությունների վերափոխելու հարկադրված ճանապարհով։ Գյուղացիական տնտեսության խորհրդային վերափոխման ուղու հարցը առաջ են քաշել և սկզբունքորեն լուծել գիտական կոմունիզմի հիմնադիրները։ [[Լենին|Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը]] մշակեց գյուղի խորհրդային վերակառուցման և գյուղացիությանը կոոպերացիայի միջոցով խորհրդայնության կառուցման մեջ ներգրավելու կոնկրետ պլան։ [[Խորհրդային կառավարություն]]ը հոկտեմբերյան հեղափոխությունից անմիջապես հետո ձեռնամուխ եղավ գյուղի` աստիճանաբար խորհրդային վերափոխության, հողագործության մեջ խոշոր տնտեսություններ ստեղծելու գործին։ Համառուսաստանյան Կենտգործկոմի «Տողի խորհրդայինության մասին» դեկրետով ([[1918]] թվականի հունվար) խնդիր դրվեց հողագործության մեջ զարկ տալու կոլեկտիվ տնտեսություններին՝ որոշակի առավելություններ ապահովելով մանր մենատնտեսությունների համեմատ։ [[1917]] թվականի վերջերից և [[1918]] թվականի սկզբները գյուղում սկսեցին առաջանալ գյուղատնտեսական ձեռնարկությունների խորհրդային ձևեր՝ խորհրդային տնտեսություններ (պետական ձեռնարկություններ), գյուղացիների կոլեկտիվ միավորումներ՝ գյուղատնտեսական կոմունաներ, արտելներ, հողի հասարակական մշակման ընկերություններ։ [[Կոմունիստական կուսակցություն]]ը և Լենինը մեծ ուշադրությամբ վերաբերվեցին գյուղում սոցիալիզմի այդ առաջին ծիլերին, ուսումնասիրեցին և ընդհանրացրին նրանց փորձը։ Համառուսաստանյան Կենտգործկոմի «Խորհրդային հողաշինարարության և սոցիալիստական հողամշակության անցնելու միջոցառումների մասին» դեկրետով ([[1919]] թվականի փետրվար) սահմանվեցին կոլեկտիվ տնտեսությունների խնդիրները, կոնկրետ ցուցումներ տրվեցին նրանց գործունեության, պետական մարմինների հետ փոխհարաբերությունների, նրանց ստեղծած արտադրանքի օգտագործման, ղեկավարումը կազմակերպելու և այլ հարցերի շուրջ։ ՌԿ(բ)Կ ութերորդ համագումարում ([[1919]] թվականի մարտ) ընդունված ծրագրով նույնպես նշվեցին միջոցառումներ գյուղի խորհրդային վերակառուցման, գյուղատնտեսության կոլեկտիվացման համար։ Լենինի կոոպերատիվ պլանի հետևողական կենսագործման և պետության կազմակերպական ու ֆինանսական մեծ օգնության շնորհիվ ժողովրդի տնտեսության վերականգնման ժամանակաշրջանում աշխատավոր գյուղացիության վիճակը շոշափելիորեն բարելավվեց։ Գյուղում ավելացավ միջակների թիվը։ Մինչև հեղափոխությունը գյուղական չքավորները կազմում Էին գյուղացիության 65%-ը, [[1928]] - [[1929]] թվականին նրանց տեսակարար կշիռը իջավ մինչև 35%-ի, միջակներինը՝ 20%-ից բարձրացավ 60%-ի, իսկ կուլակներինը՝ 15%-ից նվազեց մինչև 5%-ի։ Հաջողություններն ակնառու էին նաև կոոպերացիայի զարգացման ասպարեզում։ [[Սպառողական կոոպերացիա|Սպառողական]] և [[գյուղատնտեսական կոոպերացիա]]ն դարձավ մի հզոր մարմին, որը պետական առևտրի հետ սկսեց վճռական դեր խաղալ քաղաքի և գյուղի միջև ապրանքաշրջանառության գործում։ [[1929]] թվականին գյուղատնտեսական կոոպերատիվներն ունեին 13 միլիոն անդամ, սպառողական կոոպերացիաները՝ շուրջ 14 միլիոն փայատեր։▼
Խորհրդային ղեկավարությունը վստահաբար ակնկալում էր, որ գյուղացիական անհատ տնտեսություններից անցումը կոլտնտեսություններին իսկույնևեթ կբարելավի քաղաքային բնակչության պարենային ապահովումը, [[Վերամշակող արդյունաբերություն|վերամշակող արդյունաբերության]] համար հումքի մատակարարումը, ինչպես նաև կենտրոնական իշխանության կողմից սահմանված քվոտաների միջոցով կոլտնտեսությունների գյուղատնտեսական արտադրանքի արտահանումը: Գյուղատնտեսության համատարած կոլեկտիվացումը ծառայեցվում էր նաև արագ ինդուստրալացմանը և ուրբանիզացիային<ref name="Stephen Kotkin 1997. Pp. 70-79">Stephen Kotkin. ''Magnetic Mountain: Stalinism As a Civilization''. First Paperback Edition. Berkeley and Los Angeles, California, USA: University of California Press, 1997. {{ISBN|9780520208230}}. pp. 70–79.</ref>։
▲
Դեռ առաջին հնգամյակի սկզբներին ([[1928]]) ԽՍՀՄ գյուղատնտեսության մեջ գերիշխում Էին մանր, անհատ տնտեսությունները (մինչև 25 միլիոն տնտեսություն)։ Գյուղատնտեսության մեջ կոլեկտիվացումը ծավալելու մասին որոշումն ընդունվեց [[ՀամԿ(բ)Կ 15-րդ համագումար]]ում (1927 թվական)։ Գյուղատնտեսական արտելը առաջադրվեց որպես կոլտնտեսությունների հիմնական ձև։ Արտելներում հանրայնացվում Էին [[աշխատանք]]ը, [[հող]]ը, գործիքները, [[Գյուղատնտեսական կենդանիներ|անասուններ]]ը, [[սերմացու]]ն և արտադրության այլ հիմնական միջոցները<ref name="armtot1">{{Cite web|url=http://www.armeniatotalitaris.am/?p=5227|title=Կոլխոզ, կոլտնտեսություն|website=armeniatotalitaris.am|date=|accessdate=մարտի 8, 2021}}</ref>։ Միջոցները համարվում էին կոլտնտեսությունների անդամների ընդհանուր սեփականությունը։ Բոլոր աշխատանքները ղեկավարում էին անամների կողմից ընտրված մարդը՝ կոլխոզի նախագահը<ref name="armtot1" />։
Կոլտնտեսականների անձնական սեփականություն Էին մնում բնակելի շինությունները, մանր ինվենտարը, սահմանափակ քանակությամբ մթերատու անասուններ, ոչ մեծ «տնամերձ հողամաս»՝ անձնական տնտեսություն վարելու համար։ Կուսակցական, Խորհրդային և կոոպերատիվ կազմակերպությունները դարձան կոլտնտեսությունների անմիջական կազմակերպիչները։ [[1928]] թվականի ամռանը կոլտնտեսությունների թիվը կազմեց 33,3 հազար, իսկ [[1929]] թվականի ամռանը՝ 57 հազար։ 1929 թվականի վերջերից սկսվեց գյուղատնտեսության համատարած կոլեկտիվացման փուլը, որին բնորոշ էր գյուղացիների, մասսայական մուտքը կոլտնտեսություններ։ Կոլեկտիվացմանը դեմ արտահայտվող գյուղացիները համարվում էին [[հակասովետիզմ|հակասովետական]], [[ժողովրդի թշնամի]], [[Կուլակներ|կուլակ]], [[հակահեղափոխականություն|հակահեղափոխական]], որոնք բոլորն էլ քրեորեն պատժելի էին [[Խորհրդային սահմանադրություններ|ԽՍՀՄ սահմանադրությամբ]]<ref name="armeniatotalitaris" />: Նման անձնաց հայտնաբերումը և ուժային կառույցների համար համապատասխան անվանական ցուցակների կազմումը վստահվում էր կոլտնտեսության ղեկավարներին<ref name="GAA1">{{cite journal |last1=Խառատյան |first1=Հրանուշ |title=Ստալինյան բռնաճնշումները Հայաստանում, պատմություն, հիշողություն, առօրյա |journal=ՀՀ ԳԱԱ «Գիsություն» հrաsաrակչություն |date=2015 |issue=ՀՏԴ 94(479.25) |pages=428 |url=https://www.dvv-international.ge/fileadmin/files/caucasus-turkey/Armenia/Resources/Stalin_Era_Repressions_in_Armenia.pdf |access-date=մարտի 8, 2021 |publisher=[[ՀՀ ԳԱԱ]] |location=Երևան}}</ref>:
ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ-ի [[1929]] թվականի նոյեմբերյան պլենումի «Կոլտնտեսային շինարարության արդյունքների և հետագա խնդիրների մասին» որոշման մեջ նշվեց, որ Խորհրդային Միությունը թևակոխել էր «գյուղի ծավալուն վերափոխման և սոցիալիստական խոշոր հողամշակության կառուցման ժամանակաշրջան», որը կոլտնտեսային շարժումը առանձին շրջանների համար համատարած կոլեկտիվացման խնդիր էր դնում։ Պլենումը որոշեց գյուղատնտեսության սոցիալիստական եղանակի անցման գործին ցուցաբերվող օգնությունն ուժեղացնելու, դրա նյութատեխնիկական բազան ամրապնդելու, կադրերի պատրաստումը բարելավելու հիմնական միջոցները։ Քաղաքներից կոլտնտեսություններ մշտական աշխատանքի ուղարկվեցին 25 հազար բանվորներ։ Հարկադիր կոլեկտիվացման սուր քննադատներից էր [[Նիկոլայ Բուխարին]]ը, ով տվյալ երևույթը որակում էր «լիովին անպաշտպան տղամարդկանց, կանանց և երեխաների զանգվածային ոչնչացում»։
«Կոլեկտիվացման տեմպի և պետության կողմից կոլտնտեսային շինարարությանն օգնություն ցույց տալու միջոցառումների մասին» [[1930]] թվականի հունվարյան պլենումի որոշման մեջ Համկ(բյկ ԿԿ կուսակցական կազմակերպություններին ու խորհրդային մարմիններին կողմնորոշում էր տեղերում կոլեկտիվացումը հիմնականում ավարտել [[1932]] թվականին՝ հնգամյակի վերջին (հացահատիկային վճռորոշ շրջաններում՝ Ստորին և Միջին [[Վոլգա (գետ)|Վոլգայում]], [[Հյուսիսային Կովկաս]]ում՝ [[1930]] թվականի աշնանը կամ [[1931]] թվականի գարնանը, հացահատիկային մյուս շրջաններում՝ [[1931]]-ի աշնանը)։ Ընդգծվեց նան [[տրակտորներ]]ի և գյուղատնտական այլ մեքենաների պակասության պատճառով կոլեկտիվացումը կասեցնելու բոլոր փորձերի դեմ վճռական պայքարի անհրաժեշտությունը։ Միաժամանակ ԿԿ նախազգուշացնում էր կուսկազմակերպություններին՝ խուսափել կոլտնտեսային շարժումը վերնից «դեկրետավորելուց»։
Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացմանման ընթացքը [[ԽՍՀՄ]]-ում։
{| class="wikitable"
Տող 36 ⟶ 45՝
|}
Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացմանման և առաջին կոլտնտեսությունների կազմակերպական ու տնտեսական ամրապնդման գործում ձեռք բերված հաջողությունները ԽՍՀՄ-ում տրակտորաշինական և գյուղատնտեսական մեքենաշինական հզոր արդյունաբերության ստեղծման արդյունք էին։ Գյուղատնտեսության Խորհրդային վերափոխության, հատկապես կոլտնտեսային կարգի զարգացման և ամրապնդման մեջ մեծ դեր խաղաց պետական մեքենատրակտորային կայանների (ՄՏԿ) ստեղծումը ([[1929]] թվականից)։ Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացման կարևոր պայման հանդիսացավ ԽՍՀՄ-ում [[կուլտուրական հեղափոխություն|կուլտուրական հեղափոխության]] իրականացումը։ Համատարած կոլեկտիվացումը (1929—1933) ընթացավ տնտեսական ու [[քաղաքական պայմաններ|քաղաքական]] դժվարին պայմաններում։ Հատկապես ուժեղ էր շահագործող վերջին և առավել մեծաթիվ դասակարգի՝ կուլակական դիմադրությունը, որը ճնշվեց [[բանվոր դասակարգ]]ի, գյուղական չքավորության ու միջակների ջանքերով։ [[Կուլակություն]]ը որպես դասակարգ վերացվեց։ Բայց միաժամանակ տարվելով կոլեկտիվացման բարձր տեմպերով՝ թույլ տրվեցին կոլտնտեսություն մտնելու կամավորության սկզբունքի խախտումներ, երբեմն արտելների փոխարեն ստեղծվում էին [[կոմունաներ,]] եղան միջակի «կուլակաթափման» դեպքեր։ Կոմունիստական կուսակցությունը բացահայտեց և ուղղեց կոլտնտեսային շինարարության ընթացքում թույլ տված խախտումներն ու սխալները։ Կարևոր նշանակություն ունեցավ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ-ի «Կոլտնտեսային շարժման մեջ կուսակցական գծից կատարվող շեղումների դեմ պայքարելու մասին» որոշումը ([[1930]] թվականի մարտ) և ՀամԿ(բ)Կ տասնվեցերորդ համագումարի ([[1930]] թվականի հունիս) «Կոլտնտեսային շարժման և գյուղատնտեսության վերելքի մասին» բանաձևը։ Համագումարը նշեց, որ «եթե կալվածատերերից հողի բռնագրավումը Հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջին քայլն էր գյուղում, ապա կոլտնտեսություններին անցնելը երկրորդ և ըստ որում վճռական քայլն է, որը ԽՍՀՄ-ում սոցիալիստական հասարակության հիմքի կառուցման գործում կարևորագույն էտապն է բնութագրում» ։ Համագումարը հաստատեց, որ տվյալ փուլում կոլտնտեսության հիմնական ձևը գյուղատնտեսական արտելն է։ [[1931]] թվականի հունիսին կոլտնտեսությունների ընդհանուր թիվը 211 հազար էր, որոնք միավորում էին 13 միլիոն գյուղացիական տնտեսություն։ Կոլտնտեսությունների կազմակերպական և տնտեսական ամրապնդման գործում մեծ նշանակություն ունեցան հարվածային կոլտնտեսականների առաջին և երկրորդ համագումարները ([[1933]] և [[1935]])։ Երկրորդ համագումարն ընդհանրացրեց երկրում կոլտնտեսությունների աշխատանքի փորձը, մշակեց և ընդունեց գյուղատնտեսական արտելի օրինակելի կանոնադրությունը։ Գյուղատնտեսության սոցիալիստական սիստեմի առավելությունները դրսևորվեցին շատ արագ։ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ֊ի և ԿՎՏ-ի միացյալ պլենումը ([[1933]] թվականի հունվար) նշեց, որ երկրի գյուղատնտեսության մեջ վճռվել են մեծ կարևորություն ունեցող խնդիրներ, վերացված է կուլակությունը, խարխլված են կապիտալիզմի արմատները և դրանով իսկ ապահովվել է սոցիալիզմի հաղթանակը [[գյուղ]]ում, կոլտնտեսությունները վերածվել են սոցիալիստական շինարարության ամուր հենարանների։ Սոցիալիստական ձեռնարկությունները (կոլտնտեսություններ ու խորհրդային տնտեսություններ) արտադրում էին բոլոր գյուղատնտեսական մթերքների հիմնական մասը։
[[Պատկեր:CROP DUSTER PLANE AT WORK IN IMPERIAL VALLEY - NARA - 548884.tif|250px|մինի|աջից]]
[[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի տարիներին կոլտնտեսային կարգը դժվարին փորձության ենթարկվեց։ Թշնամու հարձակումը մեծ վնաս պատճառեց գյուղատնտեսությանը, ժամանակավորապես նրա ձեռքն անցան գյուղատնտեսական կարևոր շրջաններ։ Պատերազմից հետո երկրի ազատագրված շրջաններում անմիջապես վերականգնվեցին կոլտնտեսությունները, ՄՏԿ-ները և խորհրդային տնտեսությունները։ Արդեն [[1949]] թվականին գյուղատնտեսության արտադրության մակարդակը հասավ նախապատերազմյան՝ [[1940]] թվականի մակարդակին։ 1949 — 1950 թվականներին կոլեկտիվացումն ավարտվեց նան [[Ուկրաինա]]յի, [[Բելառուսիա]]յի, [[Մոլդավիա]]յի արևմտյան շրջաններում, [[էստոնիա]]յում, [[Լատվիա]]յում, [[Լիտվա]]յում, որոնք ԽՍՀՄ-ի կազմի մեջ էին մտել նախապատերազմյան տարիներին։ [[1950]] թվականից սկսած ձեռնարկվեց կոլտնտեսությունների խոշորացումը (1950 թվականին երկրում կար 123,7 հազար կոլտնտեսություն, [[1953]] թվականի վերջին՝ 93 հազար, [[1974]] թվականին՝ 30 հազար)։ ժամանակակից կոլտնտեսությունները գյուղատնտեսական խոշոր ձեռնարկություններ են, որոնք հագեցած են առաջավոր տեխնիկայով և ունեն որակյալ կադրեր։ Կոլտնտեսություններում մտցվել է երաշխավորված վարձատրություն, կենսաթոշակ է սահմանվել մեծահասակ կոլտնտեսականների համար։
[[Պատկեր:HARVESTING BARLEY IN THE IMPERIAL VALLEY-NEAR IMPERIAL - NARA - 549036.tif|250px|մինի|աջից]]
Գյուղատնտեսության արտադրության ինտենսիվացումը, [[մեքենայացում]]ը, [[էլեկտրիֆիկացում]]ը և [[քիմիացում]]ն արմատապես փոխում են կոլտնտեսականների աշխատանքի պայմանները՝ դրանք մոտեցնելով բանվորի աշխատանքի պայմաններին։ Կոլտնտեսություններում աշխատում էին ավելի քան 3,9 միլիոն մեխանիզատորներ ([[1975]] թվականի ապրիլ), մոտ 1037 հազար բարձրագույն և միջնակարգ կրթությամբ մասնագետներ ([[1973]] թվականի նոյեմբեր)։ Կոլտնտեսականների համամիութենական երրորդ համագումարը ([[1969]] թվականի նոյեմբեր) քննարկեց կոլտնտեսությունների հետագա զարգացման և գյուղատնտեսական արտադրության արագ վերելքի հետ կապված կարևորագույն հարցեր, ընդունեց կոլտնտեսային նոր օրինակելի կանոնադրություն։ Նոր կանոնադրության մեջ իրենց արտացոլումը գտան սոցիալական այն մեծ փոփոխությունները, որ տեղի են ունեցել կոլտնտեսային գյուղում կոլտնտեսականների երկրորդ համագումարից (1935) հետո։ Համագումարում ընտրվեց Կոլտնտեսությունների միութենական խորհուրդ։ Կոլտնտեսային կարգի հաղթանակը ՍՍՏՄ-ում ունի համաշխարհային պատմական նշանակություն։ Կենսագործելով լենինյան կոոպերատիվ պլանը՝ ՍՄԿԿ-ը արմատական հեղաշրջում առաջ բերեց գյուղաանտեսության բազմամիլիոն մասսայի տնտեսության դարավոր կացութաձևի, կենցաղի և գիտակցության մեջ։ Վ․ Ի․ Լենինի կոոպերատիվ պլանը ն ՍՍՏՄ-ում գյուղատնտեսության սոցիալիստական վերափոխման փորձը ստեղծագործորեն կիրառվում էին նաև սոցիալիստական մյուս երկրներում։
Տող 50 ⟶ 58՝
'''Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը Հայաստանում'''։ Հայաստանում գյուղատնտեսության կոլեկտիվացման կարևորագույն նախապայման հանդիսացավ Հայաստանի հեղկոմի 1920-ի դեկտտեմբերի 28-ի դեկրետով հռչակված հողի ազգայնացումը։ Առաջին կոոպերատիվ տնտեսությունները Հայաստանում ձևավորվեցին սովետական կարգեր հաստատվելուց անմիջապես հետո։ Սակայն դրանք արագ ծավալվեցին 1924-ից, երբ գյուղատնտեսության կոոպերատորների առաջին համագումարում ձևավորվեց Հայգյուղը կոոպերատիվը։ Սկզբում լայնորեն տարածվեցին վարկային կոոպերատիվները, շուտով դրանք ընդգրկեցին նաև մատակարարման (հատկապես մեքենաների ու գյուղգործիքների), մթերման և վաճառահանման բնագավառները։ Հայաստանում արտադրական կոոպերատիվ ընկերություններ առաջացան 1927-ից (եթե չհաշվենք մինչ այդ եղած մի քանի սովետական տնտեսությունները)։ 1928-ի աշնանը դրանց թիվը հասնոմ էր 75֊ի։ Արտադրական կոոպերացիաների ծավալման գործում մեծ դեր խաղաց կոլտնտեսականների հանրապետական առաջին համագումարում հիմնված (1928-ի նոյեմբեր) Հայաստանի կոլտնտեսական կենտրոնը։ Առաջին կոլտնտեսություններն ու սովետական տնտեսությունևևրը խոշոր դեր խաղացին մասսայական կոլեկտիվացման նախապատրաստման գործում։
[[Պատկեր:Heat affected crop during a green drought 01.jpg|250px|մինի|աջից]]
[[Պատկեր:Heat affected crop during a green drought.jpg|250px|մինի|ձախից]]
| |||