«Դալմայի այգիներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ըստ [[Երվանդ Շահազիզ]]ի՝ «դեոլմեններն» այն հին գետափոր ճանապարհներն են, որոնցով Դալմայի այգում գտնվող ջրանցքի ջուրը հոսել և ոռոգել է Դալմայի այգիները<ref name=yerevan>Երվանդ Շահազիզ, «Հին Երևանը», Մուղնի հրատարակչություն, 2003</ref>:։

{{Քաղվածք|Կուարլինե դաշտի հողը «շուլե» էր, Ոչ մի բան այնտեղ չկար:չկար։ Հենց որ Խալդեն կարգադրեց, ես այս խաղողուտը հիմնեցի, արտ ցորենի, անտառ նոր այնտեղ հիմնեցի, քաղաք նոր այնտեղ կառուցեցի:կառուցեցի։ Մի ջրանցք [[Հրազդան գետ|Իլդարունի]] գետից անցկացրի` ՙՈւմեշե՚ անունով, սույն Ռուսայան դաշտին։ Երբ ջրանցքը փորեն, մեկ ուլ թող [[Խալդի|Խալդեին]] ողջակիզեն, մեկ ոչխար Խալդեին թող զոհաբերեն, մեկ ոչխար` [[Թեյշեբա]]յին, մեկ ոչխար` [[Շիվինի|Շիվինեին]], մեկ «շեխադե»` Անիկուին:Անիկուին։ Ռուսա Արգիշթորդու կողմից, որը արքա է հզոր, արքա մեծ արքայության Աշխարհիս:Աշխարհիս։ Արքա Վանեցոց, Արքա արքայոց և արքա Տոսպ քաղաքին:քաղաքին։ Ով որ այս արձանագրությունը փչացնի, ով փշրի, հողում թաղի, ով ջուրը գցի, ով տեղից իր շարժի, ով արևի առջևից առանձնացնի կամ ասի «ոչնչացրու», ով ուրիշին ասի. «Ես կատարեցի», ով որ անունս ջնջի և իր անունը գրի, լինի նա Վանեցի, լինի լուլուրեցի, թող որ Խալդե, Թեյշեբա, Շիվինե աստվածները չխնայեն, թե՛ անունը, թե՛ սերունդը երկրի վրա չթողնեն։|Ռուսա}}

[[1950]] թ. [[Թեյշեբաինի|Կարմիր բլուրում]] իրականացվող պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են յոթ մառաններ՝ 420 գինու կարասներով՝յուրաքանչյուրը 800-1200 լիտր տարողությամբ։ Կարասների մեջ եղել են խաղողի կորիզներ, որոնց ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ դրանք առ այսօր Դալմայի այգում աճող եզանդարի, խարջի, ասքյարի, մսխալի սորտերից են։ Հայտնաբերվել է նաև ածխացած խաղող, որը ակադեմիկոս [[Բորիս Պիոտրովսկի|Բորիս Պիոտրովսկու]] պատվերով [[1962]] թ. ուսումնասիրվել է խաղողագործ-գինեգործ [[Դերենիկ Սաֆարյան]]ի կողմից:կողմից։ Դալմայի այգիներում մինչև վերջերս մշակվել են խաղողի մոտ 80 սորտ և թթի, ծիրանի, խնձորի տասնյակ սորտեր<ref name="safaryan">{{Cite web|url=https://vahanishkhanyan.wordpress.com/2003/09/12/dalma/|title=Քաղաքի զարգացումը սպառնում է պատմական այգիների գոյությանը|date=2003-09-11|website=Վահան Իշխանյան Vahan Ishkhanyan|accessdate=2017-07-20}}</ref>։

Դալմայի այգիները կենսաբազմազանությամբ և հինավուրց պատմամշակութային կոթողներով հարուստ յուրօրինակ պատմամշակութային համալիր են:են։ Դրանք պատմամշակութային ու հնագիտական մեծ արժեք են ներկայացնում ոչ միայն Երևանի, այլև Հայաստանի համար:համար։

[[1931]] թ. խորհրդային իշխանությունները Դալմայի այգիները վերցրել են այգեգործների ձեռքից և հանձնել կոլտնտեսությանը:կոլտնտեսությանը։ Այդ ժամանակ այգին պատկանում էր Շահումյանի շրջանի 18 և 19-րդ համագումարների անվան կոլտնտեսություններին:կոլտնտեսություններին։

[[1990]]-ական թվականներին տեղական իշխանությունները վարձակալության տվեցին Դալմայի այգիները՝ մշակման համար:համար։

Մինչև [[2000]] թ. Դալմայի այգիներն ընդգրկված են եղել [[Հայաստան|Հայաստանի Հանրապետության]]՝ բնության պետական հուշարձանների ցանկում՝ 790 հա պահպանման տարածքով, որից 533 հա բուն այգու տարածքն էր:էր։ Սակայն [[2003]] թ. անհասկանալի պատճառներով այգու տարածքից դուրս մնաց 277 հա տարածք<ref name="Ecolur">{{Cite web|url=http://www.ecolur.org/hy/news/cities/armenian-greens-party-demanding-to-stop-destroying-dalma-gardens/3637/|title=Հայաստանի Կանաչների կուսակցությունը պահանջում է դադարեցնել Դալմայի այգիների ոչնչացումը - ԹԵԺ ԳԻԾ - Ecolur|last=Ecolur|website=www.ecolur.org|language=en|accessdate=2017-07-20}}</ref>:։

Մինչև [[2004]] թ. Դալմային հարող ու այգու մաս կազմող Սարդարի այգին Հայաստանի պատմամշակութային հուշարձանների ցուցակում նույնպես արձանագրված էր որպես պահպանվող հուշարձան, ինչը ենթադրում էր, որ այն պետք է պաշտպանվեր կառուցապատումից:կառուցապատումից։ Սակայն մինչև [[2003]] թ. այգին արդեն կառուցապատվել էր չորս կողմից և այգուց մնացել էր միայն մի փոքր հատված:հատված։

[[1996]] թ. այգու մնացած հատվածը տրվել էր [[Իրան|Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը]]՝ դեսպանատուն, մզկիթ և հյուրանոց կառուցելու համար։ Սակայն Կանաչների միություն կուսակցության ջանքերի շնորհիվ այդ ծրագիրը չիրականացավ:չիրականացավ։

[[2004]] թ. ՀՀ կառավարության թիվ 19/41 որոշամբ Դալմայի այգիների 150 հա տարածքը ճանաչվեցին հանրային գերակա շահ, իսկ վարձակալվող տարածքները խլվեցին հողօգտագործողների ձեռքից<ref=safaryan />:։

«Գյուղացիական և գյուղացիական կոլեկտիվ տնտեսությունների մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն՝ [[1990]]-[[1991]] թվականների ընթացքում Հայաստանում իրականացված հողային բարեփոխումների և սեփականաշնորհման գործընթացի շրջանակներում Հայաստանի ողջ տարածքում գտնվող կոլտնտեսությունների հողերը որպես սեփականություն տրվեցին այդ կոլտնտեսությունների անդամներին՝ բացառությամբ Երևանի Դալմայի այգիներում գործող կոլտնտեսական հողերի՝ այն պատճառաբանությամբ, որ Դալմայի այգիները պատմական հուշարձան են և չեն կարող տրվել քաղաքացիներին որպես սեփականություն։ Վերջին հանգամանքը, սակայն, չխանգարեց իշխանություններին հետագայում այդ նույն պատմամշակութային հուշարձանը մասնատել ու որպես անձնական սեփականություն բաժանել տարբեր հողօգտագործողների միջև։ Ըստ այդ օրենքի 6-րդ հոդվածի՝ որպես սեփականություն հող էր տրամադրվում նույնիսկ այն քաղաքացիներին, որոնք ցանկություն էին հայտնում մշտական բնակություն հաստատել գյուղում և վարել գյուղացիական տնտեսություն:տնտեսություն։

Համաձայն ՀՀ օրենքի՝ եթե գնորդը 3-4 տարվա ընթացքում ներդրումներ չի կատարում ձեռքբերված հողակտորի վրա, ապա այդ հողակտորը հետ է վերցվում պետության կողմից։ Հօղօգտագործողները պատճառաբանում են, որ եթե պետությունը չի կարող փոխհատուցել, ապա պետք է հետ վերցնել այդ հողերը գնորդներից, որովհետև արդեն 4 տարուց ավելի է, ինչ նրանք այդ հողերի վրա ներդրում չեն արել<ref name=convention>[https://www.1in.am/30320.html Դալմայի այգիների մասին որոշումով ՀՀ-ն խախտել է Օրհուսի կոնվենցիան]</ref><ref name="aravot.am">{{Cite web|url=https://www.aravot.am/2016/06/09/701692/|title=Բնակիչներին ասել են՝ Դալմայի այգիները պատմամշակութային հողեր են, բայց գերակա շահ են ճանաչել ու վաճառել|website=Առավոտ - Նորություններ Հայաստանից|accessdate=2017-07-20}}</ref>:։

[[2004]] թ. ՀՀ կառավարությունը քաղաքապետ [[Երվանդ Զախարյան]]ի օրոք ընդունեց որոշում, որով նախատեսվում էր Երևանի Դալմայի այգիների 750 հա գոտուց կանաչապատ թողնել միայն 256-ը։ Այդ որոշումով [[Երևանի քաղաքապետարան]]ին թույլատրվեց վաճառքի հանել Դալմայի այգիների առանձին հատվածներ՝ ոտնահարելով հողօգտագործողների իրավունքները:իրավունքները։ Վաճառքի հանված տարածքներում սկսվեցին բետոնապատման աշխատանքներ, իսկ Դալմայի այգիները տարիներ շարունակ մշակած վարձակալողների ձեռքից հողը խլվեց` դեռ պայմանագրերի ժամկետները չլրացած:չլրացած։

Այգու տարածքում շինարարությունն սկսվել է առանց քաղաքաշինության նախարարության և պատմամշակութային կոթողների պաշտպանության կոմիտեի թույլտվության՝ առանց նախապես փորձագիտական աշխատանքներ կատարելու<ref name=convention /><ref>{{Cite web|url=http://www.ecolur.org/hy/news/sos/how-dalma-gardens-were-destroyed-photos/3479/|title=Ինչպես են ոչնչացրել Դալմայի այգիները (Լուսանկարներ) - ԹԵԺ ԳԻԾ - Ecolur|last=Ecolur|website=www.ecolur.org|language=en|accessdate=2017-07-20}}</ref>:։

[[2008]] թ. հունիսի 11-13-ը [[Ռիգա]]յում կայացած Օրհուսի կոնֆեդերացիայի նիստում [[ՄԱԿ-ի Եվրոպական տնտեսական հանձնաժողով]]ը հրապարակել է զեկույց, որում անօրինական է ճանաչել հողօգտագործողների հանդեպ ՀՀ իշխանությունների որդեգրած մոտեցումը<ref>[http://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/pp/Implementation%20reports%202008/ODS/ece_mp_pp_ir_2008_ARM_r.pdf ՄԱԿ-ի Եվրոպական տնտեսական հանձնաժողովի կողմից հրապարակված զեկույցը (ռուսերեն)]</ref>:։

[[2011]] թ. հունիսի 29-ից հուլիսի 1-ը [[Քիշինև]]ում տեղի ունեցող [[ՄԱԿ-ի Եվրոպական տնտեսական հանձնաժողով]]ի նիստի ժամանակ կրկին անդրադարձ է եղել Դալմայի այգիների խնդրին:խնդրին։ Հանձնաժողովը փաստել է, որ [[Հայաստան]]ը այգիների մասին որոշմամբ խախտել են Օրհուսի կոնվենցիայի մի շարք դրույթներ։ Նիստին նաև հանձնարարական է տրվել [[Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն|ՀՀ կառավարությանը]]՝ իրականացնել մի շարք միջոցառումներ խախտումների վերացման ուղղությամբ<ref name=convention /><ref name="aravot.am"/>։

[[2016]] թ. մարտի 8-ին ՀՀ նախագահին ուղղված բաց նամակում նշվում էր, որ [[Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն|ՀՀ կառավարության]] կողմից [[1991]] թ. մարտի 5-ին ընդունված N166 որոշման համաձայն՝ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին հատկացված հողամասերը պետական կարիքների համար կարող են հետ վերցվել» «միայն» այն դեպքում, երբ այդ քաղաքացիներին իրենց համաձայնությամբ այլ, համարժեք հողամաս է հատկացվում (նշված որոշմամբ հաստատված կանոնադրության 3-րդ կետը):։

Տարիներ շարունակ դատարաններում պայքարելուց հետո հողամասերից զրկված հողօգտագործողների միայն մի քանիսին տրվեց փոխատուցում, այն էլ գնորդների հաշվին:հաշվին։ Մյուս մասի` շուրջ 2 տասնյակ հողօգտագործողների փոխհատուցման հարցը կարգավորելու համար ոչ գնորդների, ոչ պետական համապատասխան պաշտոնյաների կողմից քայլեր չձեռնարկվեցին<ref>{{Cite web|url=https://www.aravot.am/2016/03/09/664974/|title=Ամառ-ձմեռ ցրտին-շոգին սպասում են Սերժ Սարգսյանին|website=Առավոտ - Նորություններ Հայաստանից|accessdate=2017-07-20}}</ref>:։

Մեկ այլ խնդիր էլ տարբեր հողօգտագործողների տրվող խիստ անհավասար փոխհատուցումն է:է։ Հողօգտագործողների մի մասի կարծիքով՝ առաջին հերթին պետք է լուծվի արդարացի փոխհատուցման հարցը<ref>{{Cite web|url=https://www.aravot.am/2013/04/16/231768/|title=Հողօգտագործողները Դալմայի փրկությունը քաղաքապետի ոչ մի թեկնածուի հետ էլ չեն կապում (Տեսանյութ)|website=Առավոտ - Նորություններ Հայաստանից|accessdate=2017-07-20}}</ref>:։

Այսպես, [[2003]] թ. առ այսօր խախտվել են և շարունակում են խախտվել ՀՀ կողմից վավերացված մի շարք միջազգային կոնվենցիաներ, այդ թվում` Օրհուսի կոնվենցիան, ՀՀ բազմաթիվ օրենքներ և նորմատիվներ (ՇՄԱՓ, ՀՀ հողային, ՀՀ քաղաքաշինության մասին, վարչարարության և այլն)<ref name="Ecolur"/>:։

[[Պատկեր:Դալմա12.jpg|մինի|Կանաչ տարածություն Դալմայի այգում|250px]][[2012]] թ. մարտի 7-ին Երևանի քաղաքապետ [[Տարոն Մարգարյան]]ը [[Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն|ՀՀ կառավարության]] նիստում ներկայացրեց «Երևան քաղաքում ավտոմայրուղի կառուցելու ներդրումային ծրագրին հավանություն տալու մասին» նախագիծը:նախագիծը։

Նախագծով նախատեսվում էր Երևան քաղաքի օղակաձև արագընթաց մայրուղու բաղկացուցիչ մաս կազմող [[Ծովակալ Իսակովի պողոտա (Երևան)|Ծովակալ Իսակովի պողոտան]] Լենինգրադյան փողոցին կապող ավտոմայրուղի կառուցել:կառուցել։ Ավտոմայրուղին անցնելու է Դալմայի ագիների անտառային ֆոնդի հողերի սահմանով՝ Ծիծեռնակաբերդի խճուղուց դեպի հարավ–արևմուտք ընկած տարածքով:տարածքով։ Ավտոմայրուղու կառուցման արդյունքում նշված տարածքում առաջացող 5,3 հա ազատ հողամասը [[Երևանի քաղաքապետարան]]ը մեկ քառ. մետրը մոտ 70 000 ՀՀ դրամով պետք է վաճառեր «Սահակյանշին» ՓԲԸ-ին, որը պարտավորվում էր 3-7 տարիների ընթացքում կառուցապատել տարածքը<ref>{{Cite web|url=http://www.ecolur.org/hy/news/cities/yerevan-municipality-intends-to-construct-new-highway-in-dalma-gardens-while-nature-protection-and-agriculture-ministries-keep-silence/3633/|title=Երեւանի քաղաքապետարանը մտադիր է Դալմայի այգիներում նոր ավտոմայրուղի կառուցել, իսկ Բնապահպանության եւ Գյուղտնտեսության նախարարությունները լռում են - ԹԵԺ ԳԻԾ - Ecolur|last=Ecolur|website=www.ecolur.org|language=en|accessdate=2017-07-20}}</ref>:։

Դալմայի այգիների կրճատման հաշվին նոր ավտոմայրուղու կառուցման խնդիրը մտահոգեց երևանցիներին և շուտով լայն արձագանք ստացավ մամուլում:մամուլում։ Նախագծի դեմ հանդես եկող քաղաքացիներն ու բնապահպանները նշում էին, որ վերոնշյալ օրինագիծը խախտում է ՀՀ միջազգային կոնվենցիաներն ու [[Հայաստանի Սահմանադրություն|ՀՀ Սահմանադրության]] պահանջները:պահանջները։

# Բնապահպանության, գյուղատնտեսության և առողջապահության նախարարությունները չէին ներկայացրել իրենց դիրքորոշումը Երևանի 4 վարչական շրջաններին թթվածնով ապահովելու հնարավորություն ունեցող կանաչ զանգվածի կրճատման շուրջ:շուրջ։

# Բազմաթիվ էական հարցեր մնում էին անպատասխան:անպատասխան։ Օրինակ` ավտոմայրուղու կառուցման համար անհրաժեշտ հողամասը ներկայումս ինչ նպատակային և գործառնական նշանակություն պետք է ունենա, ծրագրի իրականացմամբ ավտոմայրուղու հարակից տարածքների քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց գույքային իրավունքների հնարավոր սահմանափակումները, ավտոմայրուղու կառուցման և հետագա շահագործման արդյունքում հնարավոր բնապահպանական խնդիրները՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ կառուցապատումը նախատեսվում է իրականացնել Դալմայի այգիների անտառային ֆոնդի հողերի անմիջական հարևանությամբ:հարևանությամբ։

Մայրուղու կառուցման աշխատանքները սկսվեցին [[2012]] թ. հուլիսին և ավարտվեցին [[2014]] թ. մայիսի 31-ին:ին։ Ավտոմայրուղու շինարարության վրա ծախսվել է 6.1 միլիարդ դրամ:դրամ։ Ավտոմայրուղու և հանգույցների 9 ուղիների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 5.1 կմ, որից մայրուղու երկարությունը 2.9 կմ է, իսկ նոր կառուցված հանգույցների թվով 9 ուղիների ընդհանուր երկրարությունը 2.2 կմ է:է։ Կանաչապատվել են 5 հա մակերեսով տարածքներ, տնկվել են 2000 հատ դեկորատիվ ծառեր ու թփեր<ref name="mayrughi">{{Cite web|url=http://lurer.com/?p=146229&l=am|title=Սերժ Սարգսյանի ներկայությամբ «Երևան-Էրեբունի» հնչյունների ներքո բացվեց Լենինգրադյանը Ծովակալ Իսակովին կապող մայրուղին (լուսանկարներ)|website=lurer.com|accessdate=2017-07-20}}</ref>:։

Ավտոմայրուղու պաշտոնական բացումը տեղի ունեցավ 2014 թ. հունիսի 14-ին:ին։ Բացմանը ներկա էին ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, Երևանի քաղաքապետ Տարոն Մարգարյանը, Երևանի ավագանու անդամներ և այլ հյուրեր<ref name=mayrughi />:։