Վիքիպեդիա

«Ղրիմի թաթարերեն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
Rescuing 1 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8
Տող 135.
{{դրոշավորում|Ուկրաինա}}
 
* [[Ուկրաինայի Գերագույն Ռադառադա|Ուկրաինայի Գերագույն ռադայի]]յի 2014 թվականի մարտի 20-ի «Ուկրաինական Պետության կազմում ղրիմի թաթար ժողովրդի իրավունքների երաշխիքների վերաբերյալ Ուկրաինայի Գերագույն Ռադայի Հայտարարության մասին» Որոշման 1-ին կետի համաձայն «''Ուկրաինան երաշխավորում է ղրիմի թաթար ժողովրդի` որպես [[Տեղաբնիկ ժողովուրդներ|բնիկ ժողովրդի]], և Ուկրաինայի ազգային բոլոր փոքրամասնությունների էթնիկ, մշակութային, լեզվական ու կրոնական ինքնության պահպանումն ու զարգացումը»''<ref name="radaCT">[http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/1140-vii Про Заяву Верховної Ради України щодо гарантії прав кримськотатарського народу у складі Української Держави]</ref>։
* [[File:Flag of the Crimean Tatar people.svg|ձախից|30px|Flag of the Crimean Tatar people]] Ըստ Ղրիմի թաթար ժողովուրդների համագումարի (Կուրուտայի) Կանոնակարգի I կետի 1.3. ենթակետի, ղրիմաթաթարերենը հանդիսանում է թաթար ժողովրդի Կուրուլտայի պաշտոնական լեզուն<ref>[http://qtmm.org/документы-3-сессии-iv-курултая Регламент Курултая крымскотатарского народа]</ref>, իսկ Կուրուլտայը Ուկրաինայի թաթար ժողովրդի բարձրագույն ներկայացուցչական մարմինն է` համաձայն 2014 թվականի մարտի 20-ին Ուկրաինայի Գերագույն Ռադայի «Ուկրաինական Պետության կազմում ղրիմի թաթար ժողովրդի իրավունքների երաշխիքների վերաբերյալ Ուկրաինայի Գերագույն Ռադայի Հայտարարության մասին» Որոշման 3-րդ կետի<ref name="radaCT" />։
* Ուկրաինայի մի շարք վարչական միավորներ, որտեղ ղրիմաթաթարերենն ունի օրենսդրորեն ամրագրված կարգավիճակ.
** [[File:Flag of Crimea.svg|ձախից|30px|Flag of Crimea]] [[Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետություն]]ում
*** ''Ղրիմի ինքնավար հանրապետության  սահմանադրությունը, Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Գերագույն Ռադայի նորմատիվ-իրավական ակտերը հրատարակվում են [[Ուկրաիներեն|պետական լեզվով]], ինչպես նաև [[ռուսերեն]] և ղրիմթաթարերեն լեզուներով'' (Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Սահմանադրություն, 4-րդ հոդված, կետ 2)<ref name="radaARC">[http://zakon4.rada.gov.ua/krym/show/rb239k002-98 КОНСТИТУЦИЯ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ КРЫМ]</ref>
*** ''Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետությունում, պետական լեզվի հետ միասին ապահովվում  է ռուսերենի, ղրիմի թաթարերենի, ինչպես նաև այլ ազգությունների լեզուների գործունեությունը և զարգացումը, օգտագործումը և պաշտպանությունը ''(Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Սահմանադրություն, հոդված 10, կետ 1)
*** ''Ըստ Ուկրաինայի օրենսդրության Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետությունում պաշտոնական փաստաթղթերը, որոնք հավաստում են քաղաքացու կարգավիճակը (անձնագիր, աշխատանքային գրքույկ, կրթական փաստաթղթերը, ծննդյան, ամուսնության մասին վկայականներ և այլն), կատարվում են ուկրաիներեն և ռուսերեն լեզուներով, իսկ քաղաքացու միջնորդությամբ նաև ղրիմաթաթարերենով'' (Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Սահմանադրություն, հոդված 11).
*** ''Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության ղեկավարությունը պարտավոր է, Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության առանձնահատկությունները հաշվի առնելով, որը որոշված է  [[Ուկրաինայի Սահմանադրություն|Ուկրաինայի Սահմանադրությամբ]] և Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Սահմանադրությամբ, իրականացնել, նախապատրաստել, հաստատել ծրագրերը և ապահովել ուկրաիներենի` որպես պետական, ռուսերենի, ղրիմի թաթարերենի և ազգային այլ լեզուների գործունեության ու զարգացման խնդիրների լուծումը, կազմակերպել և զարգացնել բնակչության կրթության, գիտության ու մշակույթի, պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանությունն ու օգտագործումը, կազմակերպել և իրականացնել բնակչության կյանքի անվտանգությունը և առողջ պայմանները ապահովելու գործունեություն իրականացնել, կազմակերպել և զարգացնել առողջապահությունը, ֆիզիկական կուլտուրան և սպորտը ''(Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Սահմանադրություն, հոդված 18, կետ 1, ենթակետ 17)
*** ''Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Գերագույն Ռադայի իրավասությունների շրջանակում է Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության պետական, ռուսերեն, ղրիմի թաթարերեն և ազգային այլ լեզուների և մշակույթների գործունեության և զարգացման, պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության և օգտագործման ապահովման հարցերի լուծումը, հանրապետական մարմինների աշխատանքային և գործավարության լեզվի աշխատանքային և գործավարության սահմանումը ''(Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Սահմանադրություն, հոդված 26, կետ 2, ենթակետ 17)
** ըստ ''2013 թվականի ապրիլի 19-ի «Պետական լեզվի քաղաքականության հիմունքների մասին»'' Ուկրաինայի օրենքի և Նովոալեկսեևկա գյուղի գյուղական խորհրդի որոշման, [[Խերսոնի մարզ]]ի [[Գենիչեսկի շրջան]]ի Նովոալեկսեևկա քաղաքատիպ գյուղում ղրիմաթաթարերենը [[տարածաշրջանային լեզու]] է ճանաչվել<ref name="GazReg">[http://gazeta.ua/articles/life/_na-hersonschini-krimskotatarska-mova-stala-regionalnoyu/494083 На Херсонщині кримськотатарська мова стала регіональною] — Gazeta.ua, 21 квітня 2013</ref>։ 2018 թվականի փետրվարի 28-ին այն կորցրել է տարածաշրջանային կարգավիճակը, որը կապված է սույն օրենքի հակասահմանադրական ճանաչելու հետ<ref name="CCU">[http://www.ccu.gov.ua/sites/default/files/docs/2-p_2018.pdf Рішення Конституційного суду України у справі за конституційним поданням 57 народних депутатів України щодо відповідності Конституції України (конституційності) Закону України „Про засади державної мовної політики"]</ref>։
 
{{դրոշավորում|Ռուսաստան}}
 
* [[File:Flag of Crimea.svg|ձախից|30px|Flag of Crimea]] [[Ղրիմի Հանրապետություն]], համաձայն Ղրիմի Հանրապետության Սահմանադրության 10-րդ հոդվածի 1-ին կետի, ''Ղրիմի Հանրապետության պետական լեզուն ռուսերենն է, ուկրաիներենը և ղրիմի թաթարերեը''<ref>[http://crimea.gov.ru/content/uploads/files/Constituciya.pdf Конституция Республики Крым]</ref>։ Համաձայն «Ռուսաստանի Դաշնության ժողովուրդների լեզուների մասին» Դաշնային օրենքի 3-րդ հոդվածի 6-րդ կետի, Ռուսաստանի Դաշնության պետական լեզուների այբուբենները և հանրապետությունների պետական լեզուների այբուբենները կառուցվում են [[կիրիլիցա|կյուրեղագրի]] գրաֆիկական հիմքի վրա<ref>{{Cite web|url=http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_15524/87d691fc3a1a728928230fb7aa6bbab7e23342fc/|title=Статья 3. Правовое положение языков / КонсультантПлюс|publisher=www.consultant.ru|accessdate=2017-04-07}}</ref>։
 
=== Բարբառներ ===
Տող 155.
Ղրիմի թաթարների յուրաքանչյուր երեք սուբէթնիկ խումբ (Ղրիմի միջին, տափաստանային և հարավափյան շերտերից եկածներ) ունի իր բարբառը.
 
* ''Հարավափնյա'' (հարավային, յալիբովյան) բարբառը վերաբերում է [[Օղուզներ|օղուզերեն լեզուներին]] և շատ մոտ է [[թուրքերեն]]ին։ Այս բարբառի առանձնահատկությունը զգալի թվով [[հունարեն]] և մի շարք [[իտալերեն]] փոխառություններում է
* ''Տափաստանային'' (հյուսիսային, նոգայական) բարբառը, որով խոսում են տափաստանցիները, վերաբերում է ղփչաղերեն լեզուներին և հարազատ է նոգայերենին և այլ նոգայաղփչաղյան լեզուներին։ Տափաստանային բարբառով խոսում են Ռումինիայի և Բուլղարիայի ղրիմաթաթարները, ինչպես նաև Թուրքիայի ղրիմաթաթարների ճնշող մեծամասնությունը
* Առավել տարածված է'' միջին բարբառը'' (օրթաելակերենը, [[թաթերեն]]ը), որով խոսում են Ղրիմի [[Ղրիմի լեռներ|լեռնային]] և նախալեռնային շրջաններից եկածները, նույնպես վերաբերում է նաև [[ղփչաղերեն]]ին (պոլովերեն) լեզուներին, սակայն կրում է հարակից օղուզերեն բարբառների ուժեղ ազդեցությունը։ Հենց այս բարբառի հիման վրա էլ ստեղծվել է ժամանակակից գրական ղրիմաթաթարերենը։ Չնայած էականորեն օղուզականացված լինելուն, միջին բարբառը համարվում է [[Կումաներեն|պոլովերենի]] ուղղակի շարունակությունը, որով խոսել են Ղրիմում [[14-րդ դար|XIV դարում]] ([[Կոդեքս Կումանիկուս]] գրավոր հուշարձանի լեզու - Codex Cumanicus)։
 
=== Էթնոլեկտեր ===
Տող 174.
 
== Գիր ==
[[Պատկեր:Crimea_propagandaCrimean_Tatar_language.pngJPG|մինի|300x300փքս|Հայտարարություն Ղրիմի գերմանական օկուպացիայի ժամանակահատվածում [[Նոր թյուրքերեն այբուբեն|յանալիֆի]] և արաբական այբուբենով տեքստին զուգահեռ ]]
Մինչև 1927 թվականը ղրիմի թաթարերենը օգտվում էր [[արաբերենի այբուբեն]]ից։
 
Տող 186.
 
==== Լատինագիր (1992) ====
{| style="font-family: &quot;Arial Unicode MS&quot;; font-size: 1.4em; border-color: rgb(0, 0, 0); border-width: 1px; border-style: solid; border-collapse: collapse; background-color: rgb(248, 248, 239); margin-bottom: 10px;" class=""
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A A
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B
Տող 223.
|}
(1) '''Â â նշանը,''' որն օգտագործվում է որպես նախորդող բաղաձայնը փափկացնող ցուցանիշ, առանձին տառ չի հանդիսանում։ 
{| border="1" style="text-align: center; margin-bottom: 10px;" class=""
| '''''տառ'''''
| '''а'''
Տող 328.
 
==== Կիրիլիցա (1938 թվականից) ====
{| style="font-family: &quot;Arial Unicode MS&quot;; font-size: 1.4em; border-color: rgb(0, 0, 0); border-width: 1px; border-style: solid; border-collapse: collapse; background-color: rgb(248, 248, 239); margin-bottom: 10px;" class=""
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
Տող 374.
 
(2) կիրիլիցայի և լատիներեն այբուբենների տառերի միջև փոխմիանշանակ համապատասխանություն գոյություն չունի։
{| border="1" style="text-align: center; margin-bottom: 10px;" class=""
| '''''տառ'''''
| '''а'''
Տող 742.
 
==== Լատինագիր (1928-1938) ====
{| style="font-family: &quot;Arial Unicode MS&quot;; font-size: 1.4em; border-color: rgb(0, 0, 0); border-width: 1px; border-style: solid; border-collapse: collapse; background-color: rgb(248, 248, 239); margin-bottom: 10px;" class=""
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B в
Տող 1033.
 
=== Լեզվի անվանման գրելաձև ===
Ինչ վերաբերում է լեզվի անվանմանը, ապա գործնականում Ղրիմում եւև Ուկրաինայում և գիտական, և հրապարակախոսական տեքստերում օգտագործվում է գրեթե բացառապես ''«'''ղրիմաթաթարերեն'''»'' միասին գրելու ձևը, այս ձևը օգտագործվում է նաև ուսումնական գրականության մեջ (այդ թվում ՝ ժամանակակից բոլոր ռուսալեզու քերականական դասագրքերում և ղրիմթաթարական ձեռնարկներում)։
 
Ղրիմի Հանրապետության Սահմանադրությունում, որն ընդունվել է 2014 թվականի ապրիլի 11-ին, ընդունվել է գրելու դեֆիսային տարբերակը, սակայն Ղրիմի Հանրապետության Կառավարության նյութերում և փաստաթղթերում գրեթե բացառապես օգտագործվում է միասին գրելաձևը<ref>[http://rk.gov.ru/index.htm/gsearch?q=%D0%9A%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA&cx=001408793658065433087%3A6r8_uaevjkq&ie=UTF-8&submit= крымскотатарский язык // Web-сайт Правительства Республики Крым]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ղրիմի_թաթարերեն» էջից