|
'''Գավգամելայի ճակատամարտ''', տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 331 թվականի հոկտեմբերի 1-ին, [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] ու [[Դարեհ III]] [[Աքեմենյան]]ի զորքերի միջև, Գավգամելայի հարթավայրում (այժմ՝ քաղաք [[Էրբիլ]], [[Իրաք]], [[Տիգրիս|Տիգրիս գետի]] մերձակայքում)։ Այն համարվում է Ալեքսանդրի երրորդ ու վճռորոշ ճակատամարտը [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկաստանի տերության]] դեմ, որն ավարտվեց հունամակեդոնական զորքի կատարյալ հաղթանակով և ազդարարեց Աքեմեյան տիրակալության փլուզումը։
Գավգամելայի ընդարձակ հարթավայրը (ի տարբերություն [[Իսոսի ճակատամարտ|Իսոսի]]) հարմար էր պարսկական զորքի ծավալման համար:համար։ [[Քվինտուս Կուրցիուս Ռուֆուս|Կուրցիուս Ռուֆուսը]] հաղորդում է, որ Ալեքսանդրը ուներ 40,000 հետևակազոր, 7,000 հեծելազոր։ Դարեհի բանակում ընդգրկված էին իր հսկայական տերության հպատակ ժողովուրդները՝ եգիպտացիք, բաբելոնացիք, մարեր, պարթևներ, ասորիներ, բակտրիացիք, սկյութներ, հնդիկներ, հույն վարձկաններ, կապադովկիացիք և այլն։ Պարսկական աջ թևում էին նաև [[Մեծ Հայք|Մեծ]] ու [[Փոքր Հայք]]ի զորաջոկատները կուսակալներ Երվանդի ու Միհրվահիշտի գլխավորությամբ։
Պարսիկների զորքը հաշվում էր 200,000 հետևակազոր, 45,000 հեծելազոր, 200 ռազմակառք և 15 փիղ։ Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ, որոնց անիվների վրա ամրացված էին երկար ու սուր սեպաձև դանակներ։ Ռազմակառքերի անկաշկանդ գրոհը ապահովելու համար Դարեհը հրամայեց հարթեցներ տեղանքն ու լցնել փոսերը։ Ճակատամարտի նախորդ գիշերը Դարեհը, երկյուղելով հակառակորդի անսպասելի հարձակումից, պահեց իր բանակը մարտական զգոնության վիճակում, ինչը վնասեց զինվորներին:զինվորներին։ Մինչդեռ հունամակեդոնական զորքը լիարժեք հանգստացավ։
Այդ ճակատամարտի առանձնահատկությունը ուժերի անհավասարությունն է։ Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմաց շարվեցին, ստացվեց, որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետր էր, իսկ Ալեքսանդրինը՝ գրեթե դրա կեսը։ Այստեղից առաջանում էր պարսիկների կողմից շրջափակման սպառնալիքը։
Հակառակորդները դիրքավորվեցին հետևյալ եղանակով:եղանակով։ Դարեհը իր առաջապահ մասում ճակատի երկարությամբ շարեց հեծելազորին, երկրորդ գծի թևերում ՝ հետևակին, իսկ կենտրոնում, ինչպես Իսոսի ժամանակ, տեղադրեց անձնական թիկնազորով շրջապատած արքայական ռազմակառքը:ռազմակառքը։
Ալեքսանդրը, զգուշանալով թշնամական շրջափակումից, կիրառեց զորքերի եռաճակատ դասավորություն:դասավորություն։ Նա կենտրոնում տեղադրեց [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|փաղանգը]], ձախից ու աջից՝ [[Պարմենիոն]]ի ու իր ուժերը:ուժերը։ Մինչ այժմ Ալեքսանդրի փաղանգը զրկված էր իր հնարավորությունները ցուցադրելուց, բայց Գավգամելայում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը:համբավը։
Զինարվեստում գործում է կարևոր սկզբունք, ըստ որի հակացուցվում է մարտի ընթացքում կտրուկ փոխել ընտրած մարտավարությունը:մարտավարությունը։ Ալեքսանդրը մտադրված էր հարկադրել թշնամուն խախտել այդ սկզբունքն ու դրդել նրան կատարելու չնախատեսված ու հապճեպ վերադասավորումներ:վերադասավորումներ։
Երբ հակառակ կողմերը դիրքավորվեցին, Ալեքսանդրը շարժեց իր ղեկավարած թևը՝ բայց ոչ թե առաջ, ինչպես սպասում էր հակառակորդը, այլ դեպի աջ:աջ։ Դրանով նա տեղափոխում է կռվադաշտը դեպի չմաքրած դերբուկաձև հատվածը և դժվարացնում պարսկական ռազմակառքերի գրոհը:գրոհը։ Բայց Ալեքսանդրի աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը ծառայում էր ավելի կարևոր նպատակի՝ այն խափանում էր թշնամական արագաշարժ հեծելազորի ու դանդաղաշարժ հետևակի միասնականությունը, ինչի արդյունքում նրա ճակատում բացվածք առաջանալու վտանգ էր գոյանում:գոյանում։ Ընձեռնած հնարավորությունը պատշաճ կերպով օգտագործելու դեպքում Մակեդոնացին կարող էր խցկվել այդ բացվածքի մեջ ու խառնել թշնամական շարքերը:շարքերը։
Դարեհը, չհասկանալով Ալեքսանդրի մանյովրները, հարձակում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա:վրա։ Սակայն ճակատային գրոհը փաստորեն վերածվում է արագաշարժ մակեդոնական հեծյալների հետևից վազելուն:վազելուն։ Այդ շարժումների ընթացքում, ինչպես և ակնկալում էր Ալեքսանդրը, պարսիկների շարքերում ճեղք գոյացավ:գոյացավ։ [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Հեթայրները]] արագ վերադասավորվեցին ու սեպաձև բռունցքով մխրճվեցին բացվածքի մեջ:մեջ։ Նրանց թիկունքում թաքնված [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|պելտաստները]] դուրս վազեցին ու իրենց գործողություններով շեղեցին պարսիկ հեծյալների ուշադրությունը:ուշադրությունը։ Դա հնարավորություն տվեց հետևակին ու փաղանգին միավորվել հեթայրների հետ և բազմապատկել գրոհի սաստկությունը:սաստկությունը։
Ինչ վերաբերում է պարսիկ մարտակառքերի չեզոքացմանը, ապա այստեղ մակեդոնացիք հատուկ հնարք էին մշակել:մշակել։ Հետևակը միջանցքներ բացեց և այնտեղ մղեց մարտակառքերը:մարտակառքերը։ Առաջացած որոգայթներում պարսիկներն ընկան նետաձիգները հարվածների տակ, հատկապես խոցելի դարձան անպաշտպան կողքերը:կողքերը։ Անհաջող եղավ նաև փղերի գրոհը. մակեդոնացիները հատուկ տախտակներով, որոնց վրա ամրացված էին ցից մեխեր, խրտնեցրին ամեհի կենդանիներին:կենդանիներին։
Ալեքսանդրի թևում ճակատամարտը սաստկանում էր:էր։ Պարսիկների զանգվածի մեջ թափանցած մակեդոնական խումբը մասնատվեց և թշնամին ներս խուժեց առաջացած արանքի մեջ:մեջ։ Նրանց մի զորաթևը Բաբելոնի կուսակալ Մազեյի գլխավորությամբ շրջափակեց Պարմենիոնի գնդերը, իսկ մյուսը՝ Բակտրիայի կուսակալ Բեսի, զարկեց Ալեքսանդրի վերջապահին:վերջապահին։
Սկզբնաղբյուրների համաձայն՝ պարսկական բանակում գտնվող [[այրուձի|հայկական հեծելազորին]] կապադովկիացիների հետ համատեղ հաջողվեց ճզմել Պարմենիոնին ու դուրս գալ նրա թիկունքը:թիկունքը։ [[Արիանոս]]ի հավաստմամաբ, մակեդոնական ձախ թևին ՛՛անխուսափելի կործանում էր սպասում, եթե Ալեքսանդրը ստիպված նրան օգնության չուղարկեր հեթայրների ու [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|հիպասպիստների]] ընտրյալ ջոկատները:ջոկատները։
Մինչ Պարմենիոնի թևը դիմակայամում էր արյաց բանակի կատաղի հարվածներին՝ Ալեքսանդրը, ինչպես դա եղավ Իսոսում, նպատակադրվել էր հասնել արքայից արքային:արքային։ Հսկայական դաշտի փոշու օվկիանոսը ցնծվում էր կռվողների ճիչերից ու նժույգների խրխնջոցից:խրխնջոցից։ Վերջապես, եկավ մարտի բեկումնային պահը:պահը։ Մի կողմից Դարեհի ուղղությամբ ահարկու դոփյունով շարժվում էր մակեդոնական փաղանգը, մյուս կողմից սրընթաց մոտենում էր ինքը՝ Ալեքսանդրը:Ալեքսանդրը։ Կաթվածահար եղած արքան նոր միայն հասկացավ իրեն շրջապատելու միտումը:միտումը։ Նա անմիջպես շրջեց կառքը և վերստին դիմեց փախուստի։ Այդ պահից Գավգամելայի դաշտավայրը վերածվեց սպանդանոցի:սպանդանոցի։ Պարսիկների անկառավարելի դարձած ձախ թևը խուճապահար դիմեց փախուստի:փախուստի։
Պարսից աջ թևը որոշ ժամանակ անտեղյակ մնալով արքայի նահանջի մասին շարունակում էր ճնշել Պարմենիոնին։ Հայկական զորամիավորումները մարտը վարեցին մեծ առավելությամբ և լքեցին դաշտը միայն մյուս զորաթևերի ջախջախումից և արքային արքայի փախուստից հետո:հետո։ Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին, երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին։ Նա ստիպված եղավ դադարեցնել հետապնդումն ու վերադառնալ ճակատամարտի վայրը։
Գավգամելայի ճակատամարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ, հատկանշական եղավ նաև մակեդոնական փաղանգի դերը:դերը։ Ինչ վերաբերում է պարսկական հեծելազորին` ապա նրանց մի ստվար զանգվածին հաջողվեց ճողոպրել:ճողոպրել։
Գավգամելան այն վճռորոշ հարվածն էր, որից հետո աքեմեյանների տիրապետությունը այլևս երբեք ոտքի չկանգնեց:չկանգնեց։ Ճակատամարտը ունեցավ հսկայական աշխարհաքաղաքական նշանակություն և դասվում է պատմության մեծագույնների շարքում:շարքում։ Հին պատմիչների խոստովանքով ՛՛մակեդոնացիների սեպաձև հարվածը շրջեց պատմության ընթացքը՛՛:
== Գրականության ցանկ ==
| 