«Սեռի պայմանավորում»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ մանր-մունր փոփոխություններ, փոխարինվեց: ։ → ։ (2) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 1.
'''Սեռի պայմանավորումը''' ({{lang-en|Sexual differentiation in humans}}) մարդկանց մոտ տարբեր սեռերի ձևավորման գործընթաց է։ Այն սահմանվում է որպես [[Ֆենոտիպ|ֆենոտիպայինֆենոտիպ]]ային կառույցների զարգացում, որը տեղի է ունենում գոնադային (գամետային) հավաքակազմի կողմից ձևավորված հորմոնների գործունեության արդյունքում <ref name="endo.endojournals.org">{{cite journal|title=Minireview: Sex Differentiation|first=Ieuan A.|last=Hughes|date=1 August 2001|journal=Endocrinology|volume=142|issue=8|pages=3281–3287|doi=10.1210/endo.142.8.8406|pmid=11459768|doi-access=free}}</ref>։ [[Սեռ (կենսաբանություն)|Սեռի]] պայմանավորումը ընդգրկում է տարբեր սեռական ներքին ու արտաքին օրգանների ձևավորումը։ Մաշկի մազերը նույնպես կարևոր դեր են խաղում սեռի պայմանավորման հարցում <ref>{{cite web|url=http://www.gfmer.ch/Books/Reproductive_health/Human_sexual_differentiation.html|title=Human sexual differentiation|website=Gfmer.ch|access-date=2 October 2017}}</ref>:
[[Պատկեր:Y Chromosome.png|մինի|239x239փքս|Y քրոմոսոմ]]
Սեռային տարբերությունների ձևավորումը նախ և առաջ աևտահայտվում են XY քրոմոսոմներում, որոնք առկա են մարդկանց մոտ։ Բարդ համակարգերը պատասխանատու են արական և իգական սեռի մոտ ֆենոտիպի զարգացման համար՝ դեռևս չձևավորված [[Զիգոտ|զիգոտիցզիգոտ]]ից առանձին <ref>{{cite journal |doi=10.1007/BF01726695 |title=Determination of sex chromosomal constitution and chromosomal origin of drumsticks, drumstick-like structures, and other nuclear bodies in human blood cells at interphase by fluorescence in situ hybridization |year=1990 |last1=Mukherjee |first1=Asit B. |last2=Parsa |first2=Nasser Z. |journal=Chromosoma |volume=99 |issue=6 |pages=432–5 |pmid=2176962|s2cid=25732504 }}</ref>։ Իգական սեռի ներկայացուցիչները սովորաբար ունեն 2 X քրոմոսոմ, և արական սեռի ներկայացուցիչները X և Y քրոմոսոմ։ Դրանց զարգացման սկզբնական փուլում երկու սեռերի դեպքում էլ նույն ներքին կառուցվածքն է։ Սակայն Y քրոմոսոմում SPY ({{lang-en|Sex-determining region}}) [[Գեն|գենիգեն]]ի առկայությունը պատճառ է դառնում արական սեռի ներկայացուցիչների մոտ ամորձիների ձևավորմանը։
 
Սեռային տարբեր զարգացումները, որ հայտնի են ինտերսեքս անվամբ, կարող են լինել գենետիկ կամ հորմոնալ գործոնների ազդեցությամբ <ref>{{cite journal |pmid=16160410 |year=2005 |last1=Kučinskas |first1=Laimutis |last2=Just |first2=Walter |title=Human male sex determination and sexual differentiation: Pathways, molecular interactions and genetic disorders |volume=41 |issue=8 |pages=633–40 |journal=Medicina |url=http://medicina.kmu.lt/0508/0508-01e.htm}}</ref>։
 
== Սեռի որոշում ==
Շատ կաթնասուններ, այդ թվում մարդիկ, ունեն XY սեռային տարբերության համակարգը, որտեղ Y քրոմոսոմը պատասխանատու է արական սեռի ներկայացուցիչների օրգանների ձևավորմանը։ Y քրոմոսոմի բացակայության դեպքում, սաղմը զարգանում է՝ կրելով իգական սեռի ներկայացուցիչներին հատուկ օրգանների ձևավորումը։ Սրա պատճառը SPY գենն է, որ առկա է Y քրոմոսում <ref name="endotext.org">{{cite web |url=http://www.endotext.org/pediatrics/pediatrics7/pediatrics7.html |title=Archived copy |access-date=2012-07-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120614065522/http://www.endotext.org/pediatrics/pediatrics7/pediatrics7.html |archive-date=2012-06-14 }} </ref> ։ Այսպիսով, արական կաթնասունները սովորաբար ունեն X և Y քրոմոսոմներ, իսկ իգական կաթնասունները ունեն 2 X քրոմոսոմ։ Մարդկանց մոտ կենսաբանական սեռը պայմանավորվում է գործոնների առկայությամբ ծննդյան պահին․ Y քրոմոսոմի առկայություն կամ բացակայություն, գոնադների տեսակ, սեռային հորմոններ, ներքին սեռական օրգաններ (այդ թվում սաղմ իգական սեռի մոտ) և արտաքին սեռական օրգաններ <ref name="KnoxSchacht2011">Knox, David; Schacht, Caroline. ''[https://books.google.com/books?id=iVOXAp27iQkC&pg=PT64 Choices in Relationships: An Introduction to Marriage and the Family]''. 11 ed. Cengage Learning; 10 October 2011 [cited 17 June 2013]. {{ISBN|9781111833220}}. p. 64–66.</ref>։
 
Քրոմոսոմներով սեռի պայմանավորումը տեղի է ունենում բեղմնավորման ժամանակ․ քրոմոսոմը (X կամ Y) [[Սերմնահեղուկ|սերմնահեղուկիցսերմնահեղուկ]]ից միաձուլվում է ձվաբջջի X քրոմոսոմին։ Գոնադներով սեռի պայմանավորումը վերաբերում է գոնադներին, այսինքն՝ ամորձիներին կամ ձվարաններին՝ կախված այն բանից, թե որ գեներն են արտահայտված։ Ֆենոտիպով պայմանավորված սեռային տարբերությունը վերաբերում է արտաքին ու ներքին [[Սեռականսեռական օրգաններ|սեռական օրգանների]]ի ձևավորմանը {{sfn|Acherman|Jameson|2012|p=3046-48}} ։
 
Մարդու սաղմը ձևավորում է արտաքին սեռական օրգանները բեղմնավորումից 6 շաբաթ հետո։ Սաղմը սեռական առումով չեզոք է և ո՛չ արական, ո՛չ էլ իգական սեռին բնորոշ ոչինչ չունի դեռ։ Հաջորդ 5 շաբաթների ընթացքում այն սկսում է ձևավորել հորմոնները, որի արդյունքում սեռական օրգաններն աճում են և պայմանավորում նրա սեռը։ Այս գործընթացը կոչվում է սեռի պայմանավորում։
Տող 22.
 
=== Ներքին սեռական օրգաններ ===
Ներքին սեռական օրգանները բաղկացած են երկու օժանդակ մասերից՝ մեզոնեֆրիկ խողովակներից (արական) և պարամեզոնեֆրիկ խողովակներից (իգական): Մեզոնեֆրիկ համակարգը արական սեռի մոտ սեռական օրգանների սկզբնական ձևն է, իսկ պարամեզոնեֆրիկը իգական սեռի մոտ վերարտադրողական համակարգի <ref>{{cite web|url=http://www.albany.edu/faculty/cafrye/apsy601/Ch.09Sex.html|title=Learning Objectives|website=Albany.edu|access-date=2 October 2017}}</ref> : Ընդ որում, համակարգի զույգերից մեկը զարգանում է, իսկ մյուսը հետընթաց է ապրում: Դա կախված է Y քրոմոսոմի՝ սեռը որոշող շրջանի առկայությունից կամ բացակայությունից, որը հայտնի է նաև որպես SRY գեն <ref name="endotext.org">{{cite web |url=http://www.endotext.org/pediatrics/pediatrics7/pediatrics7.html |title=Archived copy |access-date=2012-07-01 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120614065522/http://www.endotext.org/pediatrics/pediatrics7/pediatrics7.html |archive-date=2012-06-14 }} </ref>: Ֆունկցիոնալ SRY գենի առկայության դեպքում երկսեռ գոնադները վերածվում են ամորձիների: Գոնադները պատմականորեն տարբերվում են հղիության 6-8 շաբաթներում:
 
Մեկ հավաքածուի հետագա զարգացումը և մյուսի հետընթացը կախված է 2 ամորձիների հորմոնների՝ տեստոստերոնի և հակամյուլերային հորմոնի (AMH) առկայությունից կամ բացակայությունից: Տիպիկ զարգացման խաթարման արդյունքում մորֆոլոգիապես ինտերսեքս փոփոխություններ կարող են տեղի ունենալ:
Տող 31.
 
=== Արտաքին սեռական օրգաններ ===
[[Պատկեր:Anterior view of human female and male, with labels.jpg|ձախից|մինի|243x243փքս|Իգական և արական սեռի ներկայացուցիչների մարմիններ։ Ուշադրություն դարձրեք նրան, որ երկուսի մոտ էլ մազածածկույցթի մեծ մասը բացակայում է։ ]]
Արական սեռը սկսում է չափազանց շատ տարբերություններ կրել 8-12-րդ շաբաթների ընթացքում, երբ անդրոգեները մեծացնում են անդամը և առաջացնում միզասեռական ակոսն ու սինուսը՝ միաձուլվելով միջին գծում ու առաջացնելով ամբողջական առնանդամը՝ ֆալային միզուկով և նոսրացած, կոպիտ գլխիկով:
 
Բավարար քանակով անդրոգեները կարող են ստեղծել արտաքին առնականությունը։ Ամենաուժեղը դիհիդրոտեստոստերոնն է (DHT), որը առաջանում է մաշկի և սեռական օրգանների հյուսվածքների տեստոստերոնից 5ա-ռեդուկտազի ազդեցությամբ: Արական սաղմը կարող է լինել թերի առնական, եթե այս [[Ֆերմենտ|ֆերմենտըֆերմենտ]]ը կրում է պակասություն։ Ամորձիները սկսում են արտազատել 3 հորմոններ, որոնք ազդում են արական արտաքին ու ներքին սեռական օրգանների վրա։ Դրանք արտազատում են հակամյուլերային հորմոն, տեստոստորոն և դիհիդրոտեստոստերոն։ Առաջինն առաջացնում է պարամեզոնեֆրիկական խողովակների նահանջ: Տեստոստորոնը նպաստում է արական օժանդակ կառուցվածքների ձևավորմանը։ Դիհիդրոտեստոստերոնը տարբերակում է արտաքին սեռական օրգանների մնացած արական առանձնահատկությունները <ref name="endo.endojournals.org"/> <ref>Hughes, Ieuan A. . (June 12, 2011).</ref>:
 
Արտաքին սեռական օրգանների հետագա տարբերակումը տեղի է ունենում սեռական հասունության շրջանում, երբ անդրոգենային մակարդակը կրկին դառնում է անբավարար: Տեստոստերոնի մակարդակները արական սեռի մոտ ուղղակիորեն առաջացնում են առնանդամի աճ, իսկ անուղղակիորեն (դիհիդրոտեստոստերոնի միջոցով)՝ շագանակագեղձի ձևավորում։
Տող 44.
 
== Հոգեբանական և վարքագծային տարբերություն ==
Մեծահասակներն ու երեխաները ունեն շատ հոգեբանական և վարքագծային տարբերություններ սեռով պայմանավորված։ Որոշները (օր․՝ հագուստը) սովորում են մարդիկ, և դրանք ակնհայտորեն մշակութային են, մյուսները կենսաբանական սեռից են բխում։ Օրինակ՝ որոշ հետազոտություններ պնդում են, որ աղջիկները սովորաբար ավելի ազատ են խոսում, քան տղաները։ Սակայն վերջիններս ավելի լավ են տարածական հաշվարկներում <ref>Halpern, Diane F. (2011). Sex Differences in Cognitive Abilities: 4th Edition. NY: Psychology Press.</ref><ref>Geary, David C. (2009). Male, Female: The Evolution of Human Sex Differences (2nd Ed.) Washington, D.C.: American Psychological Association.</ref>: Ուսումնասիրությունները նաև հայտնում են, որ սրա պատճառը կարող են լինել ծնողները․ նրանք ավլեի հաճախ զրուցում են աղջիկների հետ և ֆիզիկապես խաղում տղաների հետ։ Քանի որ հնարավոր չէ ուսումնասիրել հորմոնալ ազդեցությունը մարդու վարքագծի վրա կոնկրետ փորձերի շնորհիվ, կենսաբանական գործոնների հարաբերական ազդեցությունն ու մարդու հոգեբանության և վարքագծի, սեռային տարբերությունների (հատկապես [[գենդերային ինքնություն]] և [[սեռական կողմնորոշում]]) ուսումնասիրությունները հարաբերական են <ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cite book|title=Brain storm : the flaws in the science of sex differences|last=1963-|first=Jordan-Young, Rebecca M.|isbn=9780674063518|edition=First Harvard University Press paperback|location=Cambridge, Massachusetts|oclc=733913684|year = 2011}}</ref><ref name=":2">{{Cite book|title=Delusions of Gender : The Real Science Behind Sex Differences|last=Cordelia.|first=Fine |author-link=Cordelia Fine|date=2011|publisher=Icon Books|isbn=9781848312203|location=London|oclc=707442506}}</ref>:
 
Մարդկանց մոտ սեռի պայմանավորման մեխանիզմների ժամանակակից տեսությունները առաջին հերթին հիմնցած են հետևյալ 3 փաստերի վրա՝ կենդանիների հետազոտություն, որը ներառում է կյանքի վաղ շրջանի հորմոնների մանիպուլյացիա, միջսեռային պայմաններ ունեցող փոքր թվերի արդյունքների ուսումնասիրություն կամ սեռի վաղ վերափոխման դեպքերի և հատկությունների վիճակագրական բաշխում բնակչության շրջանում (օրինակ՝ երկվորյակների մոտ [[Համասեռականություն|նույնասեռականության]] հաճախականությունը): Այս դեպքերից շատերը ենթադրում են որևէ գենետիկ կամ հորմոնալ ազդեցություն սեռական վարքի և մտավոր հատկությունների տարբերակման վրա <ref>{{cite book |author-link=Steven Pinker |last=Pinker |first=Steven |title=The Blank Slate |location=New York |publisher=Penguin |year=2002 |pages=346–350 |title-link=The Blank Slate }}</ref>, ինչը վիճարկվում է որպես գիտական մեթոդաբանության թույլ մեկնաբանություն <ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />:
Տող 51.
Գլխավոր հոդված՝ [[ինտերսեքս]]
 
Ստորև ներկայացված են տարբերակներ, որոնք կարող են առաջանալ սեռի ձևավորված ժամանակ <ref>{{cite journal |doi=10.1056/NEJMra022784 |title=Sex Determination and Differentiation |year=2004 |last1=MacLaughlin |first1=David T. |last2=Donahoe |first2=Patricia K.|author-link2=Patricia K. Donahoe |journal=New England Journal of Medicine |volume=350 |issue=4 |pages=367–78 |pmid=14736929}}</ref>․
 
* Միայն X քրոմոսոմով (XO) զիգոտի ժամանակ Թյուրների սինդրոմն է ձևավորվում, և մարդը կարող է ունենալ իգական սեռի հատկանիշներ <ref name="endotext.org"/>,
Տող 69.
== Ծանոթագրություններ ==
<references />
 
__INDEX__
__ՀՂՈՒՄ_ՆՈՐ_ԲԱԺՆԻ_ՎՐԱ__
 
[[Կատեգորիա:Սեռական բազմացում]]
Տող 74 ⟶ 77՝
[[Կատեգորիա:Սեռ և հասարակություն]]
[[Կատեգորիա:Սեռական օրգաններ]]
__INDEX__
__ՀՂՈՒՄ_ՆՈՐ_ԲԱԺՆԻ_ՎՐԱ__