«Գյումրի»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Ավելացրեք 1 գիրք Վիքիպեդիա:Ստուգելիություն (20210116)) #IABot (v2.0.8) (GreenC bot |
Rescuing 10 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
||
Տող 58.
[[Պատկեր:City Hall-1.jpg|մինի|Գյումրու քաղաքապետարանի շենքը|220x220փքս]]
[[Պատկեր:Emblem, Gyumri.jpg|մինի|Քաղաքի մուտքին տեղադրված հուշարձան Գյումրիի զինանշանով:|293x293փքս]]
'''Գյումրի''' (ի սկզբանե ''Կումայրի'', հետագայում մինչև [[1840 թվական]]ը՝ ''Գյումրի''<ref>
Արևմտյան մասը բարձրադիր է՝ կազմված երկու սեղանաձև բարձունքներից։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, քիչ մասնատված, ծածկված 300 - 350 մ հաստությամբ լճագետային ու հրաբխային նստվածքներով։ Կլիման ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, [[հունվար]]ինը՝ - 8 °C (նվազագույնը՝ - 35 °C), [[հուլիս]]ինը՝ 20 °C (առավելագույնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղումները 500 մմ են։ Գտնվում է 8-9 բալանոց սեյսմիկ գոտում։ Վերջին ուժեղ [[երկրաշարժ]]ը տեղի է ունեցել [[1988]] թվականի [[դեկտեմբերի 7]]-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի է ունեցել [[1926]] թվականի [[հոկտեմբերի 22]]-ին։
Տող 80.
* ''Սպիտակ գույնը'' խորհրդանշում է խաղաղ ապրելու կամքը,
* ''Կարմիր խաչը'' ժողովրդի հարատևման և քրիստոնեական հավատքի խորհրդանիշն է,
* [[Բագրատունյաց զինանշան]]ը հանդիսացող ''ոսկեգույն հովազը'' խորհրդանշում է Հայաստանի անկախությունն ու պետականությունը<ref name=Gyumri_symbols>{{cite web |url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/symbols-of-gyumri |title=Գյումրու քաղաքապետարան, Պաշտոնական կայք. Գյումրու խորհրդանշանները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113 |archive-date=2015-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150619175304/http://www.gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/symbols-of-gyumri |dead-url=yes }}</ref>։
== Աշխարհագրություն ==
Տող 354.
[[1988]] թ. [[դեկտեմբերի 7]]-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22, 7 վրկ. Սպիտակում տեղի ունեցավ [[Սպիտակի երկրաշարժ|ավերիչ երկրաշարժ]], որից ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնությունը Գյումրիում 9 բալ էր։ Վայրկյանների ընթացքում այն կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցին բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվել էր<ref name=erkrasharj_1>{{cite web|url=http://katastroffi.narod.ru/zemletryaseniya/z-armeniya88.html |title=Землетрясение в Армении в 1988 году |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>։ Երկրաշարժը տեղի էր ունեցել աշխատանքային օր, որի պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվեց ավելի քան 17 000 զոհ։
Աղետն անսպասելի էր և ծայրահեղ իրավիճակում գործելու կոչված կազմակերպություններին և ծառայություններին հանկարծակիի բերեց։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մեջ մտան միայն 2-3 օր հետո։ Բնակչությունն անձնուրացորեն փորձում էր փրկել փլատակների տակ մնացածներին, սակայն նրանց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներում գործելու տարրական գիտելիքների պակասը բացասաբար էին անդրադառնում փրկարարական աշխատանքների արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ դառնում անտեղի զոհերի։ Փրկարարական տեխնիկայի խիստ պակաս կար։ Ընդհանուր առմամբ ողջ Հայաստանում ազգաբնակչության և փրկարարների ջանքերով փլատակներից, զոհված կամ կենդանի, հանվել է ավելի քան 45000 մարդ, որից հոսպիտալացվել է 12500 մարդ<ref name=erkrasharj_2>{{cite web |url=http://www.nssp-gov.am/spitak.htm |title=1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16 |archive-date=2013-04-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130417023459/http://www.nssp-gov.am/spitak.htm |dead-url=yes }}</ref>։
Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկությունների ավելի քան 40%-ը շարքից դուրս եկավ՝ պայմանավորված լինելով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կենտրոններից էր (կար շուրջ 40 000) բանվոր։
Տող 382.
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութն ընկնելիս վառվում են Քաղաքապետարանի և [[Սուրբ Յոթ Վերք]] եկեղեցու լույսերը։ Եկեղեցու լուսավորման համար ծախսվել է 20 000 դոլարին համարժեք գումար։
[[2013]] թ. [[հունիսի 30]]-ին Գյումրին հռչակվեց [[ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք]]: Այն նշվեց մեծ տոնակատարությամբ և ավարտվեց գեղեցիկ հրավառությամբ<ref name=aph_mayraqaxaq>{{cite web |url=http://armenianow.com/hy/arts_and_culture/47337/armenia_gyumri_cis_cultural_capital |title=Գյումրին պաշտոնապես հայտարարվել է 2013-ին ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16 |archive-date=2013-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130922001227/http://www.armenianow.com/hy/arts_and_culture/47337/armenia_gyumri_cis_cultural_capital |dead-url=yes }}</ref>։
== Բնակչություն ==
Տող 550.
Գյումրիում, ինչպես ամանորյա, այնպես էլ տոնածիսական հացկերույթի պարտադիր մաս է կազմում խմիչքը։ Ալեքսանդրապոլցի տղամարդկանց սիրած ալկոհոլային խմիչքը [[օղի]]ն էր, որը մինչև օրս էլ պահպանվել է գյումրեցիների կենցաղում, առանց որի տոնական սեղան չեն նստում։
[[19-րդ դար]]ի կեսերից լայն տարածում ստացավ [[գարեջուր]]ը և շատ շուտով այն իր հատուկ տեղը գրավեց ալեքսանդրապոլցի տղամարդկանց սննդակարգում։ Քաղաքում մեծ թիվ էին կազմում պանդոկները, գինետները (միկիտան) և գարեջրատներն ու կրպակները, որտեղ արհեստավորները և տարբեր գործերով քաղաք եկած հյուրերը, մի կտոր հաց էին ուտում, որը ուղեկցվում էր թունդ խմիչքների տարբեր չափաբաժիններով։
Քաղաքային կենցաղում լայնորեն տարածված են նաև [[սուրճ]]ը (Ալեքսանդրապոլում սև սուրճին զուգահեռ օգտագործում էին բոված-աղացած գարուց պատրաստված ըմպելիքը՝ «ղայֆան») և [[թեյ]]ը, որոնցով հյուրասիրում են հյուրերին։ Ալեքսանդրապոլում տղամարդիկ սիրում էին սուրճ խմել նաև սրճարաններում (ղայֆախանա) և համքարական ակումբներում (կլուբներ), որտեղ զրուցում էին քաղաքականությունից, քաղաքի անցուդարձից, գործարքներ էին կնքում, կամ, որն ավելի ընդունված էր՝ ունկնդրում էին հայտնի [[աշուղ]]ների երգերը<ref>
== Մշակույթ ==
Տող 567.
[[Պատկեր:Pope Francis, Gyumri 04.jpg|մինի|ձախից|Ֆրանցիսկոս պապի պատարագը Գյումրիում]]
[[Պատկեր:Pope Francis, Gyumri 05.jpg|մինի|աջից|Սրբազան քահանայապետը շրջում է պապամոբիլով Գյումրիի Վարդանանց հրապարակում]]
2003 թվականին առաջին անգամ Գյումրիում նշվեց «Գյումրու օր» տոնակատարությունը<ref>[http://shirak.gov.am/news/item/2011/10/22/gyumruor/ ԳՅՈՒՄՐՈՒ ՕՐ ՏՈՆԱԿԱՏԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, Շիրակի մարզպետարանի կայում]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>, վերջին անգամ այս տոնը նշվել է 2013 թ. հոկտեմբերի 13-ին<ref>[http://www.gyumricity.am/index.php/hy/media-center/announcements/274-10102013 Գյումրու քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>
[[2016]] թվականի հունիսի 25-ին Հռոմի Սրբազան քահանայապետ [[Ֆրանցիսկոս (Հռոմի պապ)|Ֆրանցիսկոս]] պապը Գյումրու Վարդանանց հրապարակում պատարագ մատուցեց, որին մասնակցում էր նաև [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]] [[Գարեգին Բ կաթողիկոս|Գարեգին երկրորդը]]<ref>[http://www.panarmenian.net/arm/news/215553/ Հռոմի պապը Գյումրիում]</ref>: Վերջում Պապը պապամոբիլով շրջեց հավատացյալների մեջ։
Տող 623.
Գյումրի քաղաքը հարուստ է եկեղեցիներով, որոնցից շատերն իրար մոտ են գտնվում։ Ընդհանուր առմամբ ողջ պատմության ընթացքում Գյումրիում 16 եկեղեցի է կառուցվել և մի կաթոլիկ եկեղեցի էլ կառուցվում է [[2013]] թ. դրությամբ։ Այդ եկեղեցիներից 5-ը ռուսական զորամասային եկեղեցիներ են, մեկը՝ հայ կաթոլիկ, մյուսն էլ՝ հունական։
Գյումրիում հիշատակված առաջին եկեղեցին՝ [[Դպրեվանք (Գյումրի)|Դպրեվանքը]] եղել է հայ ճարտարապետական ոսկեդարի՝ [[VII դար]]ի կառույց։ Դպրեվանքը առաջին եկեղեցիներից է եղել, որոնց ճարտարապետական կառուցվածքը բազիլիկ գմբեթավորից անցել է կենտրոնագմբեթ խաչաձև եկեղեցուն։ Այն համարվում է վաղ քրիստոնեկան քատամաթ գմբեթավոր բազիլիկի լավագույն նմուշներից մեկը։ Եկեղեցում է պահվել Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժվել է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի ([[1125]]–[[1156]]) կինը, այնուհետև Սուրբ Խաչը տեղափոխել են [[Վրաստան]]ի Վարձիա վանքը։ Եկեղեցին քանդվել է ռուսական ամրոցի կառուցման պատճառով<ref>{{cite web |url=http://lusamut.net/level2_.php?id=90&id_2=931&cat_=6&s=3 |title=Դպրեվանք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7 |archive-date=2011-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110405182959/http://www.lusamut.net/level2_.php?id=90&id_2=931&cat_=6&s=3 |dead-url=yes }}</ref>։
Գյումրիում եկեղեցաշինությունը մեծ թափ է առել [[XIX դար]]ում և նրանց մեծ մասն հասել է մեզ։ Նրանք բոլորն էլ հայկական եկեղեցաշինության վառ նմուշներ են։
Տող 646.
[[Պատկեր:2014 Prowincja Szirak, Giumri, Kościół Świętego Michała Archanioła (05).jpg|մինի|աջից|150px|Պլպլան ժամը]]
Ալեքսանդրապոլի տարիներին քաղաքում կառուցվել է մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք գտնվում են ռուսական զորամասերում։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմից ստացել է '''[[Սուրբ Միքայել հրեշտակապետի եկեղեցի («Պլպլան ժամ», Գյումրի)|Պլպլան ժամ]]''' անվանումը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվել է [[1877]]-[[1878]] թթ. և օծվել է 1886 թ.: Այն գտնվում է «Պատվո բլուրի»: 2011 թ. ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգվել և բարեկարգվել են։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվել է ռուս-թուրքական պատերազմում տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը Կարսում կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր<ref name=plplan_jam>{{cite web |url=http://www.gyumri.am/gyumris/moreCulture/8 |title=Գյումրի. Պատվո բլուր |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16 |archive-date=2014-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140427110658/http://gyumri.am/gyumris/moreCulture/8 |dead-url=yes }}</ref>։ Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներից այժմ կանգուն է միայն երկուսը։ Նրանք տուժել են [[1988]] թ.-ի կործանարար երկրաշարժիչ, բայց հետագայում վերանորոգվել են և գործում են։
Գյումրիում մյուս եկեղեցիներից են [[Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցի]]ն (տարեթիվ՝ էդ), որը գտնվում է Բուսաբանական այգում, և [[Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի (Գյումրի)|Սուրբ Հռիփսիմե]] եկեղեցին, որը գտնվում է Ֆրանց Վերֆելի հրապարակում<ref>{{cite web |url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/churches |title=Գյումրու եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8 |archive-date=2013-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131212131402/http://www.gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/churches |dead-url=yes }}</ref>։ Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներից է եղել [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Գյումրի)|Սուրբ Գևորգ եկեղեցի]] հունական եկեղեցին, որը գտնվել է [[Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի (Գյումրի)|Ամենափրկիչ]] եկեղեցու դիմաց՝ ներկայիս Շահումյանի արձանի մոտ գտնվող առևտրական շենքերի վայրում։ Եկեղեցին փլվել է [[1926]] թ. կործանարար երկրաշարժից։
<gallery perrow="5" caption="">
Տող 819.
Գյումրու քաղաքային կենցաղում մշտապես տեղ են գտել զվարճախոսությունները։ Գյումրին իր ուրույն ավանդույթներով, կենցաղով և հոգեբանությամբ՝ նաև բարբառով, հայրենասիրությամբ, կատակասիրությամբ, սրամտությամբ, հումորով, անլեգալ դարձվածքներով և ինչու չէ հայհոյանքով, ստեղծել է յուրատեսակ մի միջավայր, որը ծնունդ և սնունդ է տվել զվարճախոսություններին։
Գյումրու բանարվեստը տվել է տեղական և համահայկական նշանակության մի շարք զվարճախոսներ, որոնց մասին կան բազմաթիվ գրառված նյութերը։ Ամենանշանավոր գյումրեցի զվարճախոսը [[Պոլոզ Մուկուչ]]ն է (Մկրտիչ Ղազարի Մելքոնյան), այլ նշանավոր երգիծախոսներից էին Ծիտրո Ալեքը, Նալն Կարոն, Սաբի Կարոն, Ջղեր Խաչիկը, Կուժիկը և այլք<ref>{{Cite web |url=http://www.gyumri.am/gyumris/feature |title=Արխիվացված պատճենը |accessdate=2014-06-22 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821144835/http://www.gyumri.am/gyumris/feature |dead-url=yes }}</ref>:
1989 թվականին լույս է տեսել Հրաչյա Իկիլիկյանի «Գյումրին, Պոլոզ Մուկուչը և երգիծական մանրապատումներ» գիրքը, իսկ 2013 թվականին Գագիկ Վարդանյանի «Հումորի հայրաքաղաք՝ Գյումրի» գիրքը, որտեղ տեղ են գտել տարբեր ժամանակներում Գյումրիում ապրած հայտնի ու անհայտ սրախոս մարդկանց կատակների ընտրանին։
Տող 893.
Գյումրիում սահմանված է պատվավոր քաղաքացու կարգավիճակ, պատվավոր քաղաքացիներ են գրանցված ակադեմիկոս [[Վիկտոր Համբարձումյան]]ը, նկարիչ [[Մարտիրոս Սարյան]]ը, կոմպոզիտոր [[Արամ Խաչատրյան]]ը, ՍՍՀՄ մարշալ [[Հովհաննես Բաղրամյան]]ը, բանաստեղծ [[Ավետիք Իսահակյան]]ը:
Ամբողջական ցուցակն հետևյալն է.<ref name="պատվավոր_քաղաքացիներ">{{cite web |url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/honorary-citizens-of-gyumri |title=Գյումրու պատվավոր քաղաքացիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 14 |archive-date=2013-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131213034956/http://www.gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/honorary-citizens-of-gyumri |dead-url=yes }}</ref>
{| class="wikitable sortable"
|-
| |||