«Բալիստիկ հրթիռ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
[[File:Minuteman III MIRV path.svg|right|thumb|Minuteman-III անհատական նշանառության բլոկով անջատվող մարտագլխիկի արձակման փուլերը․<br>
1. Հրթիռն արձակվում է մեկնարկային կայանքից, աշխատում է 1 փուլի արձակման շարժիչը (''A'')։<br>
2. Արձակումից մոտ 60 վայրկյան անց հրթիռից անջատվում է 1 փուլի և միանում 2-րդ փուլի շարժիչը (''B'')։ Անջատվում է նաև հրթիռի քթային մասը (''E'')։<br>
3. Արձակումից մոտ 120 վայրկյան անց միանում է 3-րդ փուլի շարժիչը (''C''), 2-րդ փուլի շարժիչն անջատվում է հրթիռից։<br>
4. Արձակումից մոտ 180 վայրկյան անց դադարում է աշխատել հրթիռի քարշուժի 3-րդ փուլի շարժիչը, գլխային մասն (''D'') անջատվում է հրթիռից։<br>
5. Գլխային մասը խուսավարում է և պատրաստվում է հրթիռի մարտագլխիկի գործարկմանը։<br>
6. Հրթիռի մարտագլխիկը գործարկվում է։<br>
7. Հրթիռի մարտագլխիկը (արդեն զինված) մեծ արագությամբ մուտք է գործում մթնոլորտ։<br>
8. Միջուկային մարտագլխիկները պայթում են։<br>]]
'''Բալիստիկ հրթիռ''', հրթիռային զենքի տեսակ, որը թռիչքի մեծամասնությունը կատարում է բալիստիկական հետագծով, այսինքն գտնվում է անկառավարելի շարժման մեջ։ Բալիստիկ հրթիռները կառավարվում են համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում, թռիչքի մեծ մասը տեղի է ունենում առանց շարժիչի աշխատանքի։ Կարճ հեռավորության բալիստիկ հրթիռները մնում են Երկրի մթնոլորտում, իսկ [[Միջմայրցամաքային հրթիռ|միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռ]]ները (ՄԲՀ) արձակվում են ենթաուղեծրային հետագծով։
Այս զենքերը դասակարգվում են թևավոր հրթիռներից զատ, որոնք շարժիչով աշխատանքի ժամանակ ունեն աէրոդինամիկ կառավարում։
== Պատմություն ==
[[File:Fusée V2.jpg|upright|right|thumb|Replica V-2]]
Ամենավաղ բալիստիկ հրթիռը թվարկվում է 13-րդ դարով։ 14-րդ դարում [[Մին դինաստիա]]յի նավատորմը, որպես բալիստիկ հրթիռի վաղ օրինակ, թշնամու նավերի դեմ նավային ճակատամարտում օգտագործել է Huolongchushui կոչվող զենքը<ref name="Needham volume 5 part 7 508">Needham, Volume 5, Part 7, 508-510.</ref> Ժամանակակից բալիստիկ հրթիռի առաջնեկը եղել է A-4 հրթիռը<ref>{{cite book | last = Zaloga | first = Steven | title = V-2 Ballistic Missile 1942–52 | publisher = [[Osprey Publishing]] | location = Reading | year = 2003 | page = [https://archive.org/details/newvanguard8200stev/page/3 3] | isbn = 978-1-84176-541-9 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/newvanguard8200stev/page/3 }}</ref>, որը հայտնի էր V-2 անվամբ։ Այն արտադրվել էր [[Նացիստական Գերմանիա]]յում [[1930]]-[[1940]]-ական թվականներին՝ Վերհներ ֆոն Բրաունի գլխավորությամբ։ V-2-ի առաջին հաջող արձակումը տեղի է ունեցել 1942 թ․ հոկտեմբերի 3-ին։ Այն սկսել է շահագործվել 1944 թ․ սեպտեմբերի 6-ին և արձակվել է [[Փարիզ]]ի, իսկ երկու օր անց՝ [[Լոնդոն]]ի վրա։ [[1945]] թ․ մայիսի դրությամբ՝ արձակվել էր ավելի քան 3000 V-2 բալիստիկ հրթիռ<REF NAME='num_fired'>{{cite book| author=Clayton K. S. Chun| title=Thunder Over the Horizon: From V-2 Rockets to Ballistic Missiles| publisher=[[Greenwood Publishing Group]]|year=2006| page=54}}</ref>։
[[R-7 Սեմյորկա]]ն եղել է առաջին միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռը։
Ընդհանուր առմամբ 30 երկիր շահագործում են բալիստիկ հրթիռներ։ Այդ մշակումները շարունակվեցին և մինչև [[2007]] թ․ հիմնականում [[Չինաստան]]ի, [[Իրան]]ի և [[Ռուսաստան]]ի կողմից կատարվեցին բալիստիկ հրթիռների մոտ 100 փորձնական թռիչքներ (չհաշված ԱՄՆ-ի թռիչքների թիվը){{Citation needed|date=July 2010|reason=Dead link removed}}։ 2010 թ․ [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]] և Ռուսաստանի կառավարությունները ստորագրեցին համաձայնագիր 7 տարվա ընթացքում (մինչև [[2017]] թ․) միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռների իրենց սպառազինությունը մինչև 1550 միավոր նվազեցնելու մասին<ref>U.S. Department of State (8 April 2010). [https://2009-2017.state.gov/documents/organization/140035.pdf "Treaty between the United States of America and the Russian Federation on Measures for the Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms"]. Retrieved 25 November 2018.</ref>։
[[File:Minuteman III diagram.png|thumb|Minuteman-III միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռի կառուցվածքը]]
== Թռիչք ==
Միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռի հետագիծը բաղկացած է երեք մասից՝ շարժիչի աշխատանքով թռիչքից, առանց շարժիչի աշխատանքի թռիչքից, որը կազմում է թռիչքի մեծ մասը, և մարտագլխիկի բլոկի փուլից, երբ հրթիռը մոտնում է Երկրի մթնոլորտ (ավելի կարճ հեռավորության բալիստիկ հրթիռների թռիչքային առաջին երկու փուլերը նույնն են, քանի որ բալիստիկ հրթիռների որոշ կատեգորիաներ դուրս չեն գալիս մթնոլորտից){{citation needed|date=January 2018}}։
Բալիստիկ հրթիռները կարող են արձակվել ֆիքսված տեղանքներից կամ արձակման շարժական կայանքներից, ներառյալ մեքենաներ (օրինակ՝ տրանսպորտային-լիցքավորվող արձակման կայանք, օդանավ, նավեր և սուզանավեր)։ Շարժիչով աշխատանքը կարող է տևել մի քանի տասնյակ վայրկյանից մինչև մի քանի րոպե{{citation needed|date=January 2018}}։
Երբ վառելիքը սպառվում է և քարշուժ այլևս չի լինում, հրթիռը սկսում է աշխատել առանց շարժիչի։ Մեծ տարածություններ անցնելու համար բալիստիկ հրթիռները սովորաբար կատարում են ենթաուղեծրային տիեզերական թռիչքներ։ Միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռների համար առանց շարժիչով թռիչքի ժամանակ գրանցած ամենամեծ բարձրությունը ([[Ապոկենտրոն և պերիկենտրոն|ապոկենտրոն]]) կազմում է մոտ 2000 կմ<ref>{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2017/05/13/asia/north-korea-projectile/index.html|title=North Korea launches missile|last=Almasy|first=Steve|date=14 May 2017|work=[[CNN]]|access-date=2017-10-14|last2=Kwon|first2=K. J.|last3=Lee|first3=Taehoon}}</ref>։
Մարտագլխիկային բլոկի գործարկման փուլը սկսվում է այնպիսի բարձրություններում, որտեղ մթնոլորտային դիմադրությունը զգալի դեր է խաղում հրթիռի հետագծում և տևում է մինչև թիրախին խոցելու պահը{{citation needed|date=January 2018}}։
Մարտագլխիկային բլոկը շատ բարձր արագությամբ է մուտք գործում Երկրի մակերևույթ (6–8 կմ/վ, 22,000–29,000 կմ/ժ)<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.nasic.af.mil/LinkClick.aspx?fileticket=F2VLcKSmCTE%3d&portalid=19|title=Ballistic and Cruise Missile Threat|date=June 2017|publisher=Defense Intelligence Ballistic Missile Analysis Committee}}</ref>:
== Առավելություններ ==
Բալիստիկ հրթիռների ընթացքն ունի երկու կարևոր առանձնահատկություններ։ Առաջին հերթին, բալիստիկ հրթիռները, որոնք անցնում են երկրի մակերևույթ, ունեն ավելի մեծ հեռավորություն, քան նույն չափսի թևավոր հրթիռները։ Հրթիռը շարժիչի աշխատանքով կարող է անցնել հազարավոր կիլոմետրեր, սակայն դրա համար անհրաժեշտ է մեծ քանակությամբ վառելիք, ինչի հաշվին կմեծանա հրթիռի չափսը և այն ավելի հեշտ հայտնաբերելի ու խոցելի կլինի։ Շարժիչի աշխատանքով հրթիռները, որոնք կարող են ընդգրկել նման հեռավորություններ, ինչպես, օրինակ, թևավոր հրթիռները, թռիչքի մեծ մասի ժամանակ չեն օգտագործում հրթիռային շարժիչներ, այլ փոխարենն օգտագործում են ինքնաթիռի ավելի էկոնոմ շարժիչներ։ Սակայն թևավոր հրթիռների արտադրությամբ բալիստիկ հրթիռները չեն հնացել, քանի որ դրանք կարող են կատարել թռիչքներ շատ մեծ արագությամբ։ Միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռը կարող է խոցել թիրախը 10․000 կմ հեռավորության վրա՝ մոտ 30-35 րոպեում{{Citation needed|date=October 2015}}։ 5000 մ/վ-ից ավել վերջնական արագությամբ բալիստիկ հրթիռներն ավելի դժվար խոցելի են, քանի թևավոր հրթիռները, քանի որ ունեն թռիչքի ավելի կարճ ժամանակահատված։ Հետևաբար, բալիստիկ հրթիռներն ամենասարսափելի զենքերից են, չնայած որ թևավոր հրթիռներն ավելի մատչելի են, շարժական ու բազմակիրառելի{{Citation needed|date=October 2015}}։
==Տեսակներ==
[[File:Trident II missile image.jpg|thumb|upright|right|Trident II սուզանավից արձակվող բալիստիկ հրթիռը]]
Բալիստիկ հրթիռները տարբերվում են հեռավորությամբ և օգտագործմամբ և հաճախ բաժանվում են ըստ հեռավորության կատեգորիաների։ Տարբեր երկրներ օգտագործում են տարբեր սխեմաներ՝ բալիստիկ հրթիռների հեռավորությունները դասակարգելու համար․
*[[Օդից արձակվող բալիստիկ հրթիռ (ՕԱԲՀ)
*Տակտիկական բալիստիկ հրթիռ (ՏԲՀ), հեռավորությունը՝ 150-300 կմ
*Ռազմական գործողությունների թատերաբեմի բալիստիկ հրթիռ (ՌԳԹԲՀ), հեռավորությունը՝ 300-3500 կմ
**Կարճ հեռավորությամբ բալիստիկ հրթիռ (ԿՀԲՀ), հեռավորությունը՝ 300-1000 կմ
**Միջին հեռավորությամբ բալիստիկ հրթիռ (ՄՀԲՀ), հեռավորությունը՝ 1000-3500 կմ
*Միջինից բարձր հեռավորությամբ բալիստիկ հրթիռ (ՄԲՀԲՀ), հեռավորությունը՝ 3500-5500 կմ
*Միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռ (ՄԲՀ), հեռավորությունը՝ 5500 կմ-ից ավելի
*Սուզանավից արձակվող բալիստիկ հրթիռ (ՍԱԲՀ), արձակվում է հրթիռային սուզանավից
Ներկայիս մշակումների մեծ մասն ունեն ՄԲՀ-ի հեռավորություն, բացառությամբ հնդկական արտադրության Սագարիկա և K-4, ինչպես նաև ներկայումս շահագործվող հյուսիսկորեական KN-11 ՍԱԲՀ-ների<ref name=YonhapAug24Confirms>[http://english.yonhapnews.co.kr/national/2016/08/24/35/0301000000AEN20160824009552315F.html (2nd LD) N.K. leader calls SLBM launch success, boasts of nuke attack capacity]—Yonhap, 25 Aug 2016 08:17am</ref>, որոնք կարող են չունենալ ՄԲՀ-ի հեռավորությունը։
Կարճ և միջին հեռավորությամբ տակտիկական հրթիռները հաճախ հավաքականորեն համապատասխանաբար անվանում են տակտիկական և ռազմական գործողությունների թատերաբեմի բալիստիկ հրթիռներ։ Երկար և միջին հեռավորությամբ բալիստիկ հրթիռներն ընդհանուր առմամբ արտադրվում են [[միջուկային զենք]]ով, որովհետև դրանց օգտակար ծանրաբեռնվածությունը շատ սահմանափակ է ավանդական պայթուցիրների ու ռումբերի համար և ավանդական ռմբակոծիչի հետ համեմատությամբ չի կարող ծախսարդյունավետ լինել։
==Կիսաբալիստիկ հթիռներ==
Կիսաբալիստիկ հթիռը, ներառյալ հականավային բալիստիկ հրթիռը, հրթիռների կատեգորիա է, որն ունի փոքր հետագիծ և/կամ հիմնականում բալիստիկ է, բայց կարող է թռիչքի ժամանակ խուսավարել կամ անսպասելիորեն փոխել ուղղությունն ու հեռավորությունը{{Citation needed|date=July 2010|reason=Dead link removed}}։
Բալիստիկ հրթիռից փոքր հետագիծ ունեցող կիսաբալիստիկ հրթիռը կարող է ունենալ ավելի բարձր արագություն, արդյունքում թիրախն ունի հակահարձակման համար ավելի քիչ ժամանակ։
Ռուսական [[9K720 Իսկանդեր|Իսկանդերը]] կիսաբալիստիկ հրթիռ է<ref>[http://www.business-standard.com/india/storypage.php?autono=385952 Shaurya surfaces as India's underwater nuclear missile]</ref>։ Իսկանդեր-Մ-ը թռչում է 2100-2600 մ/վ գերձայնային արագությամբ (6-7 [[Մախի թիվ|մախ]])՝ 50 կմ բարձրության վրա։ Իսկանդեր-Մ-ի քաշը կազմում է 4,615 կգ և ունի 710-800 կգ կշռող մարտագլխիկ։ Հեռավորությունը կազմում է 480 կմ և շրջանային հնարավոր շեղումը կազմում է 5-7 մ։ Թռիչքի ժամանակ տարբեր բարձրություններում և հետագծերում այն կարող է խուսավարել՝ հակաբալիստիկ հրթիռներից խուսափելու համար<ref>[http://military.tomsk.ru/blog/topic-185.html SS-26 Iskander-M]</ref><ref>[http://www.armyrecognition.com/derni_res_news/bienvenue_sur_joomla__3.html SS-26 Stone Iskander 9M72 9P78EBallistic missile system] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100725054913/http://www.armyrecognition.com/derni_res_news/bienvenue_sur_joomla__3.html}}</ref>։
[[Չինաստան]]ը, [[Հնդկաստան]]ն ու [[Իրան]]ը վերջերս մշակել են հականավային բալիստիկ հրթիռներ։
===Կիսաբալիստիկ հրթիռների ցանկ===
;{{դրոշավորում|Չինաստան}}:
*DF-15 (շահագործվող)
*DF-21D (շահագործվող)
*DF-26 (շահագործվող)
*B-611MR (շահագործվող)
*SY-400 (շահագործվող)
;{{դրոշավորում|Ֆրանսիա}}:
*Hadès (չշահագործվող)
;{{դրոշավորում|Հնդկաստան}}:
*Prithvi-III (շահագործվող)
*Dhanush (շահագործվող)
*|Prahaar (մշակման փուլում)
*Shaurya(շահագործվող)
;{{դրոշավորում|Իրան}}
*Fateh-110 (շահագործվող)
*Qiam 1 (շահագործվող)
*Khalij Fars (շահագործվող)
;{{դրոշավորում|Իսրայել}}:
*[[LORA (ՕՄՀՀ)|LORA]] (շահագործվող)
;{{դրոշավորում|Հյուսիսային Կորեա}}:
*KN-23 (մշակման փուլում)
*KN-24 (մշակման փուլում)
;{{դրոշավորում|Պակիստան}}:
*Nasr (շահագործվող)
;{{դրոշավորում|ԽՍՀՄ}}\{{դրոշավորում|Ռուսաստան}}:
*R-27K (չեղարկված)
*[[Տոչկա (մարտավարական հրթիռային համալիր)|Տոչկա]] (շահագործվող)
*[[Օկա]] (չշահագործվող)
*[[9K720 Իսկանդեր|Իսկանդեր]] (շահագործվող)
;{{դրոշավորում|ԱՄՆ}}:
*MGM-140B/E ATACMS (շահագործվող)
==Օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգված==
[[File:Carter Brezhnev sign SALT II.jpg|thumb|[[Ջիմի Քարթեր]]ն ու [[Լեոնիդ Բրեժնև]]ը ստորագրում են ստրատեգիական զենքերի սահմանափակման մասին համաձայնագիրը, հունիսի 18, 1979 թ․, [[Վիեննա]]]]
Օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգվածը բալիստիկ հրթիռի օգտակար ծանրաբեռնվածության արդյունավետ քաշի չափման միավոր է։ Այն չափվում է [[կիլոգրամ]]ով կամ [[տոննա]]յով։ Օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգվածը հավասար է հրթիռի [[մարտագլխիկ]]ների, մարտագլխիկային բլոկի, անջատման ավտոնոմ բլոկի, հակահրթիռային պաշտպանության հաղթահարման միջոցների համալիրի և հրթիռի կառավարման համակարգերի ընդհանուր զանգվածին, բացառությամբ հրթիռի արձակման շարժիչի և արձակման վառելիքի։ Օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգվածը կարող է վերաբերել ցանկացած տեսակի մարտագլխիկի, սակայն սովորական ժամանակակից կիրառությամբ վերաբերում է գրեթե բացառապես [[միջուկային զենք|միջուկային]] կամ [[Ջերմամիջուկային զենք|ջերմամիջուկային]] օգտակար բեռներին։ Այն նաև ժամանակին հաշվի է առնվել ռազմանավերի կառուցման և դրանց թնդանոթների քանակի ու չափի պատրաստման ընթացքում։
[[Ռուսաստան]]ի և [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ի միջև ստրատեգիական զենքերի սահմանափակման մասին բանակցությունների ընթացքում օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգվածն օգտագործվել է որպես հրթիռների տարբեր տեսակների դասակարգման չափանիշ<ref>James John Tritten, [http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/aureview/1982/nov-dec/tritten.html Throw-Weight and Arms Control<!-- Bot generated title -->], ''Air University Review'', Nov-Dec 1982.</ref>։ Այդ եզրը վիճահարույց դարձավ զենքի կառավարման համաձայնագրի վերաբերյալ բանակցությունների ժամանակ․ համաձայնագրի քննադատները պնդում էին, որ խորհրդային հրթիռներն ունակ էին կրել ավելի մեծ օգտակար բեռներ, ինչը թույլ էր տալիս [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]]-ին ունենալ ավելի բարձր օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգված, քան ԱՄՆ-ի ԶՈՒ-ն՝ ավելի փոքր օգտակար ծանրաբեռնվածությամբ հրթիռների մոտավոր թվով<ref>New York Times, [https://www.nytimes.com/1991/07/15/world/what-is-throw-weight.html What Is Throw-Weight?], July 15, 1991.</ref>։
[[2017]] թ․ դրությամբ աշխարհում ամենածանր օգտակար ծանրաբեռնվածությամբ հրթիռը ռուսական SS-18 և չինական CSS-4 հրթիռներն են։ Ռուսաստանը մշակում է Սարմատ կոչվող հեղուկային վառելիքով նոր, գերծանր ՄԲՀ<ref name=":0" />։
===Ցածր բարձրությամբ հետագիծ===
Օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգվածը սովորաբար հաշվարկվում է Երկրի մակերևույթի վրա օպտիմալ բալիստիկ հետագծի մեկ կետից մինչև մյուս կետը։ Օպտիմալ հետագիծն առավելագույնով ավելացնում է ընդհանուր օգտակար ծանրաբեռնվածությունը (օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգված)՝ օգտագործելով հրթիռի հնարավոր [[ուժի իմպուլս]]ը։ Նվազեցնելով օգտակար ծանրաբեռնվածության զանգվածը՝ կարելի է ընտրել տարբել հետագծեր, ինչը կարող է կամ մեծացնել նոմինալ հեռավորությունը կամ փոքրացնել թռիչքի ընդհանուր ժամանակը։
Ցածր բարձրությամբ հետագիծն ընտրելու հիմնական պատճառը հակաբալիստիկ հրթիռային համակարգերից խոսափելն է՝ կրճատելով գրոհող հրթիռի խոցման ժամանակը կամ միջուկային առաջին հարվածի սցենարը<ref>Science & Global Security, 1992, Volume 3, pp.101-159 Depressed Trajectory SLBMs: A Technical Evaluation and Arms Control Possibilities [http://www.princeton.edu/sgs/publications/sgs/pdf/3_1-2gronlund.pdf]</ref>։
== Տես նաև ==
* [[Թևավոր հրթիռ]]
*[[Տոչկա (մարտավարական հրթիռային համալիր)|Տոչկա]]
*[[9K720 Իսկանդեր|Իսկանդեր]]
*[[LORA (ՕՄՀՀ)|LORA]]
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Գրականություն ==
*{{cite book| last =Futter| first =Andrew | title =Ballistic Missile Defence and US National Security Policy: Normalisation and Acceptance after the Cold War| publisher =[[Routledge]] | date =2013 | isbn =978-0415817325}}
*{{cite book| last =Neufeld|first = Jacob| title =The Development of Ballistic Missiles in the United States Air Force, 1945-1960|publisher= Office of Air Force History, U.S. Air Force|date= 1990|isbn=0912799625 }}
*{{cite book| last1 = Swaine|first1 = Michael D. |first2=Rachel M. |last2=Swanger|first3=Takashi|last3= Kawakami|title= Japan and Ballistic Missile Defense| url = https://archive.org/details/japanballisticmi0000swai| url-access = registration|publisher= Rand|date= 2001|isbn=0833030205}}
== Արտաքին հղումներ ==
*[https://missilethreat.csis.org/ Missile Threat: A Project of the [[Center for Strategic and International Studies]]]
[[Կատեգորիա:Հրթիռային զենք]]
[[Կատեգորիա:Բալիստիկ հրթիռներ]]
[[Կատեգորիա:Չինական հայտնագործություններ]]
| |||