Վիքիպեդիա

«Քրոմոսոմ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ r2.6.4) (Ռոբոտը փոփոխում է․: fa:کروموزوم
No edit summary
Տող 1.
[[Պատկեր:Number-chromosome.jpg|200px|right|upright=1.5|Քրոմոսոմ]]
 
'''Քրոմոսոմները''' կորիզի գլխավոր բաղադրիչներն են , որոնք լավ են երևում բջջի բաժանման ժամանակ, և որոնց հիմնական ֆունկցիան [[ԴՆԹ]]-ի պահպանումն է և փոխանցումը սերնդեսերունդ:<ref> Ընդհանուր Կենսաբանություն, հեղինակ Նադեժդա Բեգլարյան, էջ 112-115 </ref>
 
 
==Հայտնագործումը==
 
'''Քրոմոսոմ''' անվանումը առաջարկել է Վ. Վալդեյերը`Վալդեյերը՝ [[1888]] թ.: Քրոմոսոմն իր անվանումը ստացել է լավ ներկվելու շնորհիվ`շնորհիվ՝ [[հունարեն]] քրոմա-գույն, ներկ իսկ սոմա-մարմին:
 
==Կառուցվածքը==
[[Պատկեր:HumanChromosomesChromomycinA3.jpg|thumb|250px|right|Մարդու քրոմոսոմները մետաֆազի ընթացքում]]
 
Քրոմոսոմները երևում են միայն բաժանվող [[բջիջ]]ներում. ունեն բարակ`բարակ՝ 14 նմ տրամագծով թելերի ձև:ձև։ Քրոմոսոմներն ունեն բարդ կառուցվածք:կառուցվածք։ Բջջի բաժանման սկզբնական և միջին փուլերում նրանք կազմված են երկու իրար կցված թելանման կամ ձողաձև մարմնիկներից`մարմնիկներից՝ քրոմատիդներից:քրոմատիդներից։ Վերջիններս ոլորված են գալարաձև և կախված գալարվածության աստիճանից, քրոմոսոմները փոխում են իրենց չափերը`չափերը՝ երկարանում կամ կարճանում:կարճանում։ Քրոմատիդները իրենց հերթին կազմված են մեկ կամ մի քանի զույգ թելիկներից`թելիկներից՝ քրոմանեմաներից`քրոմանեմաներից՝ [[հունարեն]] նեմա-թել, որոնք լուսային մանրադիտակով տեսանելի ամենափոքր կառուցվածքներն են: են։
 
Էլեկտրոնային մանրադիտակը ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր քրոմանեմա կազմված է քրոմոսոմում զույգերով դասավորված միկրոֆիբրիլների խրձից:խրձից։ Վերջիններում ամփոփված են [[ԴՆԹ]]-ի [[մոլեկուլ]]ի զույգ շղթաները, որոնք, [[սպիտակուց]]ի հետ միացած, կազմում են դեզոքսինուկլեոպրոտեիդներ: դեզոքսինուկլեոպրոտեիդներ։▼
 
Քրոմոսոմները տարբերակված են նաև երկարությամբ:երկարությամբ։ Նրանք կազմված են ցենտրոմերից և մեկ կամ երկու թևերից:թևերից։ Ցենտրոմեր կոչվում է առաջնային պրկումը կամ կինետոխորը:կինետոխորը։ Նրանից կախված է քրոմոսոմի ձևը:ձևը։ Քրոմոսոմի թևերն իրենց երկարությամբ բաժանված են բարակ, բաց գույնի շերտերով:շերտերով։ Հաճախ քրոմոսոմի վրա հանդես են գալիս կրկնակի պրկումներ, որոնք երբեմն խորը ձևով առանձնացնում են քրոմոսոմի թևի տեղամասը, որը կոչվում է ուղեկից: ուղեկից։▼
▲Էլեկտրոնային մանրադիտակը ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր քրոմանեմա կազմված է քրոմոսոմում զույգերով դասավորված միկրոֆիբրիլների խրձից: Վերջիններում ամփոփված են [[ԴՆԹ]]-ի [[մոլեկուլ]]ի զույգ շղթաները, որոնք, [[սպիտակուց]]ի հետ միացած, կազմում են դեզոքսինուկլեոպրոտեիդներ:
 
Բջջի քրոմոսոմների միակցությունը բնութագրվում է ոչ միայն քանակով, այլև կառուցվածքով:կառուցվածքով։ Նրանք ունեն միանման երկարություն և ձև, նրանց ցենտրոմերները տեղավորված են նույն մասում:մասում։▼
▲Քրոմոսոմները տարբերակված են նաև երկարությամբ: Նրանք կազմված են ցենտրոմերից և մեկ կամ երկու թևերից: Ցենտրոմեր կոչվում է առաջնային պրկումը կամ կինետոխորը: Նրանից կախված է քրոմոսոմի ձևը: Քրոմոսոմի թևերն իրենց երկարությամբ բաժանված են բարակ, բաց գույնի շերտերով: Հաճախ քրոմոսոմի վրա հանդես են գալիս կրկնակի պրկումներ, որոնք երբեմն խորը ձևով առանձնացնում են քրոմոսոմի թևի տեղամասը, որը կոչվում է ուղեկից:
 
Հոմոլոգ քրոմոսոմներից յուրաքանչյուրի թևը դիրքով, ձևով համապատասխանում է մյուսին:մյուսին։ Եթե կան երկրորդային պրկումներ կամ ուղեկիցներ, ապա նրանք նույնպես հոմոլոգ քրոմոսոմներում գտնվում են նույն տեղամասերում:տեղամասերում։▼
▲Բջջի քրոմոսոմների միակցությունը բնութագրվում է ոչ միայն քանակով, այլև կառուցվածքով: Նրանք ունեն միանման երկարություն և ձև, նրանց ցենտրոմերները տեղավորված են նույն մասում:
 
Այսպիսով, բույսերի և կենդանիների բջիջներում յուրաքանչյուր քրոմոսոմ ունի իր հոմոլոգ զույգը:զույգը։▼
▲Հոմոլոգ քրոմոսոմներից յուրաքանչյուրի թևը դիրքով, ձևով համապատասխանում է մյուսին: Եթե կան երկրորդային պրկումներ կամ ուղեկիցներ, ապա նրանք նույնպես հոմոլոգ քրոմոսոմներում գտնվում են նույն տեղամասերում:
 
Ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմները տարբեր կառուցվածք ունեն:ունեն։ Յուրաքանչյուրը տարբերվում է իր անհատական կառուցվածքային առանձնահատկություններով: Հետևապես բջջի քրոմոսոմների միակցությունը իրենից ներկայացնում է կրկնակի հավաք, որը կազմված է յուրաքանչյուր տեսակի համար`համար՝ անհատապես տարբեր քրոմոսոմների զույգերի քանակից: Այսպիսի կրկնակի հավաքը կոչվում է դիպլորիդ:դիպլորիդ։▼
▲Այսպիսով, բույսերի և կենդանիների բջիջներում յուրաքանչյուր քրոմոսոմ ունի իր հոմոլոգ զույգը:
 
Քրոմոսոմներում գեները դասավորված են գծային կարգով, և նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր խիստ որոշակի տեղը`տեղը՝ լոկուսը քրոմոսոմներից մեկում, մյուս ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմում այդ գենը չի կարող լինել: Այդ պատճառով էլ ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմները ֆիզիոլոգիապես չեն կարող միմյանց փոխարինել: Առանձին քրոմոսոմները պարունակում են մեծ թվով գեներ, բայց դրանք գեների ամբողջ միակցության միայն մի մասն են:են։▼
▲Ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմները տարբեր կառուցվածք ունեն: Յուրաքանչյուրը տարբերվում է իր անհատական կառուցվածքային առանձնահատկություններով: Հետևապես բջջի քրոմոսոմների միակցությունը իրենից ներկայացնում է կրկնակի հավաք, որը կազմված է յուրաքանչյուր տեսակի համար` անհատապես տարբեր քրոմոսոմների զույգերի քանակից: Այսպիսի կրկնակի հավաքը կոչվում է դիպլորիդ:
 
Բոլոր տեսակային և անհատական ժառանգական հատկությունների, հատկանիշների զարգացմանը և ձևավորմանը անհրաժեշտ գեների լրիվ հավաքը ներկայացված է միայն քրոմոսոմների լրիվ հավաքում: Կարևոր պրոցեսը, որը տեղի է ունենում միայն ինտերֆազում, [[ԴՆԹ]]-ի սինթեզն է, որի հետևանքով յուրաքանչյուր քրոմոսոմ կրկնապատկվում է: Սինթեզի հիմքում ընկած է [[ԴՆԹ]]-ի մոլեկուլի կրկնապատկվելու եզակի ընդունակությունը:ընդունակությունը։▼
▲Քրոմոսոմներում գեները դասավորված են գծային կարգով, և նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր խիստ որոշակի տեղը` լոկուսը քրոմոսոմներից մեկում, մյուս ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմում այդ գենը չի կարող լինել: Այդ պատճառով էլ ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմները ֆիզիոլոգիապես չեն կարող միմյանց փոխարինել: Առանձին քրոմոսոմները պարունակում են մեծ թվով գեներ, բայց դրանք գեների ամբողջ միակցության միայն մի մասն են:
 
▲Բոլոր տեսակային և անհատական ժառանգական հատկությունների, հատկանիշների զարգացմանը և ձևավորմանը անհրաժեշտ գեների լրիվ հավաքը ներկայացված է միայն քրոմոսոմների լրիվ հավաքում: Կարևոր պրոցեսը, որը տեղի է ունենում միայն ինտերֆազում, [[ԴՆԹ]]-ի սինթեզն է, որի հետևանքով յուրաքանչյուր քրոմոսոմ կրկնապատկվում է: Սինթեզի հիմքում ընկած է [[ԴՆԹ]]-ի մոլեկուլի կրկնապատկվելու եզակի ընդունակությունը:
 
[[Պատկեր:Chromosome.png|thumb|200px|right|Քրոմոսոմի կառուցվածքը միտոզի ուշ [[պրոֆազ]]—[[մետաֆազում]]. 1—քրոմատիդ; 2—ցենտրոմեր; 3—կարճ թև; 4—երկար թև.]]
 
Սեղմվածքը քրոմոսոմը բաժանում է երկու հավասար կամ անհավասար թևերի: Ցենտրոմերը բջջի բաժանման ժամանակ կատարում է իլիկի թելիկների ամրացման ֆունկցիա: [[Կորիզակ]]ային քրոմոսոմներն ունեն նաև երկրորդային սեղմվածք, որտեղ ձևավորված է [[կորիզակ]]ը: Մասնագիտացված բջիջներում քրոմոսոմները միաքրոմատիդային են, իսկ բաժանվողներում`բաժանվողներում՝ երկքրոմատիդային:երկքրոմատիդային։ Մարմնական բջիջներում քրոմոսոմների թիվը 2n է, իսկ սեռականում`սեռականում՝ n:n։
 
Տվյալ տեսակի առանձնյակների սոմատիկ բջիջներում գտնվող քրոմոսոմների դիպլոիդ թիվը, ձևը, կառուցվածքը և չափը բնորոշող առանձնահատկությունների ամբողջությունը '''կարիոտիպն''' է`է՝ [[հունարեն]] կարիոն-կորիզ, տիպոս-ձև, օրինակ: օրինակ։
 
[[Տեսակ]]ի կարիոտիպը յուրահատուկ է և համարվում է կարգաբանական կարևոր ցուցանիշ:
'''Կարիոտիպը''' բոլոր [[քրոմոսոմներ]]ի հատկանիշերի (քանակ, չափսեր, ձև և այլն) ամբողջությունն է, որը բնութագրական է տվյալ կենսաբանական տիպին (տիպային կարիոտիպ), տվյալ օրգանիզմին (անհատական կարիոտիպ) կամ էլ տվյալ տիպի բջիջների սերնուդներին:
 
Կարիոտիպ են անվանում նաև ողջ քրոմոսոմային հավաքածուի վիզուալ պատկերը`պատկերը՝ '''կարիոգրաման''':։
 
Քրոմոսոմի արտաքին տեսքը էապես փոփոխվում է բջջային ցիկլի ընթացքում. ինտերֆազի ժամանակ քրոմոսոմները գտնվում են կորիզում, որպես կանոն, բացված վիճակում և դժվար հասանելի են, այդ իսկ պատճառով կարիոտիպի որոշման համար օգտագործում են բջիջներ, որոնք գտնվում են կիսման պրոցեսի մեջ`մեջ՝ [[միտոզ]]ի մետաֆազում:մետաֆազում։
 
Կարիոտիպի որոշման պրոցեդուրայի համար կարող է օգտագործվել բաժանվող բջիջների ցանկացած պոպուլյացիա, մարդու կարիոտիպի որոշման համար օգտագործվում են կամ միակորիզ լեյկոցիտներ`լեյկոցիտներ՝ վերցված արյան նմուշից, որոնց բաժանումը խթանվում է միտոգենների ավելացմամբ, կամ բջիջների կուլտուրաներ, որոնք նորմայում ինտենսիվորեն կիսվում են`են՝ ֆիբրոբլաստներ կամ ոսկրածուծի բջիջներ:բջիջներ։
 
Ընտրված բջիջների բաժանում արհեստականորեն կանգնեցնում են մետաֆազի փուլում`փուլում՝ ավելացնելով կոլխիցին, որն քրոմոսոմները իրարից բաժանող միկրոխողովակների սինթեզը ընկճող հատուկ ալկալոիդ է:է։
 
Ստացված բջիջները ֆիքսվում են, քրոմոսոմները ներկվում են հատուկ ներկանյութով և նկարահանվում են մանրադիտակի տակ: :Ստացված նկարներից արդեն ստեղծվում է համակարգված կարիոտիպ`կարիոտիպ՝ համարակալված քրոմոսոմների զույգեր (աուտոսոմներ). համարակալումը կատարվում է նրանց չափսերի փոքրացմանը զուգընթաց`զուգընթաց՝ վերջում ավելացնելով սեռական քրոմոսոմների զույգը:<ref> http://www.armedical.info/wiki/%D5%94%D6%80%D5%B8%D5%B4%D5%B8%D5%BD%D5%B8%D5%B4 </ref>
 
[[ԴՆԹ]]-ի պարույրի նուկլեոսոմային հատվածի հաստությունը 13 նմ է, մինչդեռ երկու պարույրների միջև երկարությունը`երկարությունը՝ 50 նմ:նմ։ Եթե հաշվի առնենք, որ մեկ գենում կա մոտ հազար զույգ [[նուկլեոտիդ]]ներ, ապա այն պարունակում է [[ԴՆԹ]]-ի 5-6 նուկլեոսոմային հատված: [[ԴՆԹ]]-ի արդեն պարուրված շղթան բջջի բաժանման պրոֆազի փուլում նորից է պարուրվում (երկրորդային պարուրում), որից ձևավորվում է քրոմատիդը: Վերջինս ունի 25 նմ հաստություն: Ի դեպ քրոմոսոմի կազմի մեջ մտնող քրոմատիդները կրկին պարուրվում են (խտանում): Մարդու մեկ սոմատիկ բջջում [[ԴՆԹ]]-ի բոլոր մոլեկուլների երկարությունը 1.5 մ-ից ավելի է:
 
Այսպիսով, ապապարուրված [[ԴՆԹ]]-ի մոլեկուլը չորս անգամ լրացուցիչ պարուրվում է, որի հետևանքով առաջանում է անհամեմատ կարճ, կոմպակտ քրոմոսոմը:
 
Առաջնային սեղմվածքը կամ ցենտրոմերը քրոմոսոմի ժառանգական ինֆորմացիա չպարունակող, նրա ավելի նեղացած, բարակ մասն է, որին բջջի բաժանման ժամանակ ամրանում են բաժանման իլիկի թելիկները: Ցենտրոմերի տեղակայումից կախված`կախված՝ տարբերում են երեք տեսակի քրոմոսոմներ.
 
* ցուպիկանման, որում ցենտրոմերը տեղակայված է այնպես, որ մի թևը զգալիորեն երկար է, իսկ մյուսը խիստ կարճ, գրեթե աննկատելի
Տող 68 ⟶ 67՝
==Բաղադրությունը==
 
Քրոմոսոմի բաղադրության մեջ մտնում են`են՝
 
* [[ԴՆԹ]]
Տող 75 ⟶ 74՝
* քրոմատին:
 
Քրոմատինը ներկվող նյութ է, որը պարունակվում է քրոմոսոմների բաղադրության մեջ:մեջ։ Քրոմատինը նուկլեոպրոտեիդային բարդ համակարգ է, որտեղ ամփոփված է էուկարիոտիկ բջիջների կորիզային ԴՆԹ-ն: Միտոզի ժամանակ քրոմատինային նյութը խտանում է`է՝ ձևավորելով քրոմոսոմները:քրոմոսոմները։ Այլ կերպ ասած`ասած՝ քրոմատինը քրոմոսոմային նյութ է: Մանրադիտակի տակ քրոմատինը երևում է որպես մանր հատիկներ կամ նուրբ թելիկների ցանց:ցանց։
 
Հիստոնային սպիտակուցների որոշ հատվածներ միմյանց հետ կազմում են գնդաձև գոյացություն`գոյացություն՝ նուկլեոսոմ, որը տեղակայվում է [[ԴՆԹ]]-ի մոլեկուլի երկու պարույրների միջև`միջև՝ դրանով իսկ նպաստելով նրա հաստատուն վիճակի պահպանմանը: Բացի կառուցողական նշանակությունից, հիստոնային սպիտակուցները չափազանց կարևոր դեր են կատարում գենի ակտիվության կարգավորման մեխանիզմում:<ref> Ընդհանուր Կենսաբանություն, հեղինակ Նադեժդա Բեգլարյան, էջ 112-115 </ref><ref> Կենսաբանություն, հեղինակ Տիգրան Թանգամյան, էջ 54-56 </ref>
 
==Ֆունկցիաները==
 
Քրոմոսոմի ֆունկցիաներն են`են՝
 
* [[ԴՆԹ]]-ի`ի՝ ժառանգական ինֆորմացիայի պահպանումը և փոխանցումը սերնդեսերունդ
* քրոմոսոմային [[ԴՆԹ]]-ն կարգավորում է [[ՌՆԹ]]-ի մոլեկուլների առաջացումը, որոնք կորիզից անցնում են [[ցիտոպլազմա]]յի մեջ, որտեղ մասնակցում են [[սպիտակուց]]ի սինթեզին:<ref> Ընդհանուր Կենսաբանություն, հեղինակ Նադեժդա Բեգլարյան, էջ 112-115 </ref><ref> Կենսաբանություն, հեղինակ Սիսակյան, էջ 24-25 </ref>
 
Տող 275 ⟶ 274՝
 
==Սեռական քրոմոսոմներ==
Սեռական [[բջիջ]]ները պարունակում են քրոմոսոմների հապլոիդ հավաք, այսինքն`այսինքն՝ այն կազմում է մարմնի [[բջիջ]]ների քրոմոսոմների քանակի կեսը: Էգի և արուի մարմնի բջիջների համեմատական ուսումնասիրությունը բացահայտել է նրանց քրոմոսոմների հավաքների ոչ լրիվ միատեսակություն: Տարբերությունը միայն քրոմոսոմների մեկ զույգում է. նրանք կրում են '''սեռական քրոմոսոմներ'''`՝ հետերոքրոմոսոմներ անունը: Էգի և արուի մյուս քրոմոսոմների զույգերը իրենց կառուցվածքով նույնն են և կոչվում են աուտոսոմներ:
[[Պատկեր:NHGRI human male karyotype.png|thumb|right| Տղամարդու կարիոտիպը]]
[[Պատկեր:Mapa genético o cariograma.jpeg|thumb|right| Կնոջ կարիոտիպը]]
 
Մարդու սեռական [[բջիջ]]ներում քրոմոսոմների հապլոիդ հավաքը 23 է, իսկ մարմնի [[բջիջ]]ներում դիպլոիդը`դիպլոիդը՝ 46:46։
 
Քրոմոսոմների 22 զույգը տղամարդու և կնոջ մոտ նույնն են. 23-րդ զույգը`զույգը՝ սեռական քրոմոսոմները, կանանց մոտ ներկայացված են երկու խոշոր X քրոմոսոմներով, տղամարդու մոտ`մոտ՝ մեկ X և մեկ Y քրոմոսոմով:<ref> Ընդհանուր Կենսաբանություն, հեղինակ Նադեժդա Բեգլարյան, էջ 112-115 </ref>
 
==Քրոմոսոմային մուտացիաներ==
[[Պատկեր:Single Chromosome Mutations.png|thumb|left|Քրոմոսոմային երեք մուտացիաներ; ջնջում (1), կրկնապատկում (2) և ներխուժում (3).]]
Այս մուտացիաների հիմքում ընկած է քրոմոսոմների կառուցվածքի փոփոխությունը: Այսպես, երբեմն քրոմոսոմի մասը պակասում է, իսկ երբեմն էլ այն շրջվում է 180 աստիճան անկյան տակ: Բացի այդ, որոշ դեպքերում քրոմոսոմի մի մասը պոկվում և միանում է մեկ այլ`այլ՝ ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմին, որից առաջանում է [[գեն]]երի նոր համակցություն:համակցություն։
 
Քրոմոսոմային մուտացիաները կամ աբերացիաները, հաճախ բերում են տարբեր ծանրության մտավոր և ֆիզիկական թերզարգացության, իսկ երբեմն էլ օրգանիզմը դարձնում են բոլորովին անկենսունակ: Օրինակ`Օրինակ՝ [[սպիտակարյունություն]], [[Դաունի սինդրոմ]]:<ref> Ընդհանուր Կենսաբանություն, հեղինակ Նադեժդա Բեգլարյան, էջ 112-115 </ref><ref> Կենսաբանություն, հեղինակ Տիգրան Թանգամյան, էջ 54-56 </ref><ref> Կենսաբանություն, հեղինակ Սիսակյան, էջ 24-25 </ref>
 
==Տես Նաև==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Քրոմոսոմ» էջից