«Մասնակից:XenonX88/Ավազարկղ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
[[File:Minuteman III MIRV path.svg|right|thumb|upright=1.3|Minuteman-III անհատական նշանառության բլոկով անջատվող մարտագլխիկի արձակման փուլերը․{{ubl
{{Տեղեկաքարտ Տանկ
|1. Հրթիռն արձակվում է մեկնարկային կայանքից, աշխատում է 1 փուլի արձակման շարժիչը (''A'')։
| անվանում = ՄՄ 9А331-1 ԶՀՀ 9К331 Տոր-Մ1
|2. Արձակումից մոտ 60 վայրկյան անց հրթիռից անջատվում է առաջին փուլի և միանում երկրորդ փուլի շարժիչը (''B'')։ Անջատվում է նաև հրթիռի քթային մասը (''E'')։
| բնօրինակ անվանում =
|3. Արձակումից մոտ 120 վայրկյան անց միանում է 3-րդ փուլի շարժիչը (''C''), 2-րդ փուլի շարժիչն անջատվում է հրթիռից։
| պատկեր = VDay Parade Rehearsal Moscow04.jpg
|4. Արձակումից մոտ 180 վայրկյան անց դադարում է աշխատել հրթիռի քարշուժի 3-րդ փուլի շարժիչը, գլխային մասն (''D'') անջատվում է հրթիռից։
| նկարագրություն = 9А331-1 մարտական մեքենան [[Մոսկվա]]յի [[Կարմիր հրապարակ]]ում՝ շքերթի փորձի ժամանակ
|5. Գլխային մասը խուսավարում է և պատրաստվում է հրթիռի մարտագլխիկի գործարկմանը։
| դասակարգ = [[զենիթահրթիռային համալիր]]
|6. Հրթիռի մարտագլխիկը գործարկվում է։
| քաշ = 32 տ
|7. Հրթիռի մարտագլխիկը (արդեն զինված) մեծ արագությամբ մուտք է գործում մթնոլորտ։
| ամբողջակազմ =
|8. Միջուկային մարտագլխիկները պայթում են։}}
| անձնակազմ = 4
| դեսանտ =
| նախագծող =
| արտադրող = {{դրոշավորում|Ռուսաստան}}
| արտադրման թվականներ = 1983 թվականից
| շահագործման սկիզբ = [1986]]
| շահագործման ավարտ = առ այսօր
| քանակ =
| օգտագործող =
| մարտեր =
| անվանված է =
| երկարություն =
| թնդանոթով =
| լայնություն =
| բարձրություն =
| բազա = 5055 մմ
| աղուր =
| կլիրենս = 450 մմ
| զրահի տիպ =
| կորպուսի ճակատ =
| կորպուսի ճակատ (վերև) =
| կորպուսի ճակատ (մեջտեղ) =
| կորպուսի ճակատ (ներքև) =
| կորպուսի կող =
| կորպուսի կող (վերև) =
| կորպուսի կող (ներքև) =
| կորպուսի հետևամաս =
| կորպուսի հետևամաս (վերև) =
| կորպուսի հետևամաս (մեջտեղ) =
| կորպուսի հետևամաս (ներքև) =
| հատակ =
| կորպուսի տանիք =
| աշտարակի ճակատ =
| տանկախցիկի ճակատ =
| հրանոթի սքողանք =
| հրանոթի վահանակ =
| աշտարակի կող =
| տանկախցիկի կող =
| աշտարակի հետևամաս=
| տանկախցիկի հետևամաս =
| աշտարակի տանիք =
| տանկախցիկի տանիք =
| ակտիվ պաշտպանություն =
| դինամիկ պաշտպանություն =
| թնդանոթի տրամաչափ և մակնիշ =
| թնդանոթի տիպ =
| փողի երկարություն (տրամաչափեր) =
| թնդանոթի մարտական լրակազմ =
| ուղղաձիգ նշանառման անկյուններ =
| հորիզոնական նշանառման անկյուններ =
| հրաձգության հեռավորություն = 1—15
| նշանոցներ =
| գնդացիրներ =
| այլ սպառազինություն = 8 (16) х 9М330 ԶՀՀ
| շարժիչի տիպ =
| շարժիչի հզորություն = 840 Ձու
| արագությունը խճուղով = 65 կմ/ժ
| արագությունը կտրատված տեղանքով =
| запас хода խճուղով = 500
| запас хода կտրատված տեղանքով =
| տեսակարար հզորություն =
| ակնային ֆորմուլա =
| կախոցի տիպ =
| տեսակարար ճնշումը բնահողին = 0,8 կգ/ք սմ-ից ոչ ավել
| հաղթահարվող բարձունք = 35
| հաղթահարվող պատնեշ =
| հաղթահարվող խրամ = 2,0 մ
| հաղթահարվող ծանծաղուտ = 1,0 մ
}}
 
Բալիստիկ հրթիռները կառավարվում են համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում, թռիչքի մեծ մասը տեղի է ունենում առանց շարժիչի աշխատանքի աշխատանքի։ Կարճ հեռավորության բալիստիկ հրթիռները մնում են Երկրի մթնոլորտում, իսկ միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռները (ՄԲՀ) արձակվում են ենթաուղեծրային հետագծով։
'''Տոր''' (({{comment|ГРАУ|Главное ракетно-артиллерийское управление Министерства обороны - Պաշտպանության նախարարության հրթիռահրետանային հիմնական վարչություն}} ինդեքս՝ '''9К330''', [[ՆԱՏՕ]]-ի կոդավորմամբ՝ ''SA-15 Gauntlet'') - բոլոր եղանակային պայմաններում աշխատող տակտիկական [[զենիթահրթիռային համալիր]] (ԶՀՀ), որը նախատեսված է դիվիզիոն օղակում [[հակաօդային պաշտպանություն|հակաօդային պաշտպանության]] (ՀՕՊ) և [[հակահրթիռային պաշտպանություն|հակահրթիռային պաշտպանության]] խնդիրները լուծելու համար։
 
Այս զենքերը դասակարգվում են թևավոր հրթիռներից զատ, որոնք շարժիչով աշխատանքի ժամանակ ունեն աէրոդինամիկ կառավարում։
Տոր համակարգը նախատեսված է կարևոր վարչական, տնտեսական և ռազմական օբյեկտները, ցամաքային զորքերի առաջին էշելոնները հակառադիոտեղորոշման և թևավոր [[հրթիռ]]ներից, [[անօդաչու թռչող սարք|ԱԹՍ]]-ներից, [[ավիացիոն ռումբ]]երից, [[ինքնաթիռ]]ներից և [[ուղղաթիռ]]ներից (այդ թվում նաև «սթելս» տեխնոլոգիայով պատրաստված) պաշտպանելու համար։ Կարող է աշխատել ինչպես մեխանիկական՝ օպերատորի կառավարմամբ, այնպես էլ ավտոմատ ռեժիմներով։ Ընդ որում Տոր համակարգն ինքն է կառավարում նշված օդային տարածքությունն ու ինքնուրույն որսում է բոլոր օդային թիրախները։
 
== Պատմություն ==
[[File:Fusée V2.jpg|upright|right|thumb|Replica V-2]]
Տոր ինքնագնաց ավտոնոմ և դիվիզիոն ԶՀՀ-ի ստեղծման աշխատանքները սկսվել են Էլեկտրամեխանիկական գիտահետազոտական ինստիտուտում՝ համաձայն [[Կենտրոնական կոմիտե (ԽՄԿԿ)|ԽՄԿԿ]] և [[ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդ|ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի]] [[1975]] թ․ փետրվարի 4-ի որոշման{{sfn|Тихонов, Т.1|2010|с=220}}։ Հետազոտության հանձնարարված թեմայով գիտահետազոտական աշխատանքը ստացել էր «Տոր» կոդային անվանումը (պատվեր 038)։ Գլխամասային կազմակերպությունից պատասխանատու կատարող էր նշանակվել Յոսիֆ Դրիզեն։ 1945 թ․ տրվեց մարտավարատեխնիկական հանձնարարությունը, իսկ 1976 թ․ արդեն պատրաստ էր էսքիզային-տեխնիկական նախագիծը։ Տոր ԶՀՀ-ի գլխավոր կոնստրուկտորը Վենիամին Եֆրեմովն է։ Համալիրը սպառազինության մեջ է մտել 1986 թ․ մարտի 19-ին<ref name="gil-284">''Давыдов М. В.'', Годы и люди, стр. 284</ref>։
Ամենավաղ բալիստիկ հրթիռը թվարկվում է 13-րդ դարով։ 14-րդ դարում [[Մին դինաստիա]]յի նավատորմը, որպես բալիստիկ հրթիռի վաղ օրինակ, թշնամու նավերի դեմ նավային ճակատամարտում օգտագործել է Huo long chu shui կոչվող զենքը<ref name="Needham volume 5 part 7 508">Needham, Volume 5, Part 7, 508-510.</ref> Ժամանակակից բալիստիկ հրթիռի առաջնեկը եղել է A-4 հրթիռը<ref>{{cite book | last = Zaloga | first = Steven | title = V-2 Ballistic Missile 1942–52 | publisher = [[Osprey Publishing]] | location = Reading | year = 2003 | page = [https://archive.org/details/newvanguard8200stev/page/3 3] | isbn = 978-1-84176-541-9 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/newvanguard8200stev/page/3 }}</ref>, որը հայտնի էր V-2 անվամբ, այն արտադրվել էր [[Նացիստական Գերմանիա]]յում 1930-1940-ական թվականներին՝ Վերհներ ֆոն Բրաունի գլխավորությամբ։ V-2-ի առաջին հաջող արձակումը տեղի է ունեցել 1942 թ․ հոկտեմբերի 3-ին։ Այն սկսել է շահագործվել 1944 թ․ սեպտեմբերի 6-ին և արձակվել է [[Փարիզ]]ի, իսկ երկու օր անց՝ [[Լոնդոն]]ի վրա։ 1945 թ․ մայիսի դրությամբ՝ արձակվել էր ավելի քան 3000 V-2 բալիստիկ հրթիռ<REF NAME='num_fired'>{{cite book| author=Clayton K. S. Chun| title=Thunder Over the Horizon: From V-2 Rockets to Ballistic Missiles| publisher=[[Greenwood Publishing Group]]|year=2006| page=54}}</ref>։
 
[[R-7 Սեմյորկա]]ն եղել է առաջին միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռը։
; <big>Ներգրավված կառույցներ</big>
Տոր համալիրների մշակմանն ու արտադրությանը ներգրավվել են հետևյալ կառույցները․
* Ամբողջական համալիրը՝ Էլեկտրամեխանիկական գիտահետազոտական ինստիտուտ, [[Մոսկվա]] (մշակում){{sfn|Тихонов, Т.1|2010|с=220}}, Մ․ Ի․ Կալինինի մեքենաշինական գործարան, [[Եկատերինբուրգ|Սվերդլովսկ]], [[Սվերդլովսկի մարզ]] (արտադրություն),{{sfn|Тихонов, Т.1|2010|с=135}} Մարիյսկի մեքենաշինական գործարան, [[Յոշկար Օլա]], [[Մարիյսկի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]] (արտադրություն){{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=131}},
* Մարտական մեքենա՝ [[Իժևսկ]]ի էլեկտրամեխանիկական գործարան, Իժևսկ, [[Ուդմուրտսկի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]] (արտադրություն),{{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=256}}
* Հրթիռ՝ «Ֆակել» մեքենաշինական կոնստրուկտորական բյուրո, [[Խիմկի]], [[Մոսկվայի մարզ]] (մշակում){{sfn|Тихонов, Т.1|2010|с=68}},
* Հրթիռի բորտային սարքավորում՝ Իժևսկի էլեկտրամեխանիկական գործարան, Իժևսկ, Ուդմուրտսկի ԻԽՍՀ (արտադրություն){{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=257}},
* Մեկնարկային կայան և տրանսպորտային-լիցքավորող մեքենա՝ Կոմպրեսորային մեքենաշինության ազգային կոնստրուկտորական բյուրո, Սվերդլովսկ, Սվերդլովսկի մարզ (մշակում){{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=11}},
* Թրթուռավոր շասսի՝ Միտիշիի մեքենաշինական գործարան, [[Միտիշի]], Մոսկվայի մարզ (արտադրություն){{sfn|Тихонов, Т.1|2010|с=307}},
* Հաղորդակներ՝ [[Վլադիմիրսկ]]ի «Սիգնալ» գիտահետազոտական ինստիտուտ, [[Կովրով]], [[Վլադիմիրսկի մարզ]] (մշակում), Ա․ Վ․ Ուխտոմսկու անվան Լյուբերցիի գյուղատնտեսական մեքենաների գործարան, [[Լյուբերցի]], Մոսկվայի մարզ (արտադրություն){{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=448}},
* Մոտակա տեղորոշման համակարգեր՝ Էլեկտրական սարքավորումների գիտահետազոտական ինստիտուտ, [[Նովոսիբիրսկ]], [[Նովոսիբիրսկի մարզ]] (մշակում){{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=160}},
* Մոնտաժային, կարգավորումների աշխատանքներ, ստացիոնար օբյեկտների փորձարկում և շահագործում համալիրի պոլիգոնային փորձարկման համար՝ Կունցեվո կոնստրուկտորական բյուրո, [[Կունցովո]], Մոսկվայի մարզ (կառուցում){{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=143}},
* Թրթուռավոր քարշակ՝ Մինսկի տրակտորաշինական գործարան, [[Մինսկ]], [[Բելառուս]] (մշակում/արտադրություն){{sfn|Тихонов, Т.2|2010|с=264}}։
 
Ընդհանուր առմամբ 30 երկիր շահագործում են բալիստիկ հրթիռներ{{cn|date=August 2020}}։ Այդ մշակումները շարունակվեցին և մինչև 2007 թ․ հիմնականում Չինաստանի, Իրանի և Ռուսաստանի կողմից կատարվեցին բալիստիկ հրթիռների մոտ 100 փորձնական թռիչքներ (չհաշված ԱՄՆ-ի թռիչքների թիվը){{Citation needed|date=July 2010|reason=Dead link removed}}։ 2010 թ․ ԱՄՆ և Ռուսաստանի կառավարությունները ստորագրեցին համաձայնագիր 7 տարվա ընթացքում (մինչև 2017 թ․) միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռների իրենց սպառազինությունը յուրաքանչյուրը մինչև 1550 միավոր նվազեցնելու մասին<ref>U.S. Department of State (8 April 2010). [https://2009-2017.state.gov/documents/organization/140035.pdf "Treaty between the United States of America and the Russian Federation on Measures for the Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms"]. Retrieved 25 November 2018.</ref>։
== Կառուցվածքի նկարագրություն ==
Տոր համալիրի աշխատանքի հիմնական ռեժիմը յուրաքանչյուր մարտկոցի առանձին աշխատանքն է, սակայն կա նաև [[հակաօդային պաշտպանություն|ՀՕՊ]] դիվիզիայի պետի կամ զենիտահրթիռային գնդի հրամանատարի կողմից կառավարվող կենտրոնական կառավարման ռեժիմ։ Մեկ հրթիռով ինքնաթիռ տեսակի թիրախին խոցելու հավանականությունը կազմում է 30-77%, ուղղաթիռներինը՝ 50-88%, իսկ ԱԹՍ-ները՝ 85-95%։ Ապահովում է պաշտպանություն մինչև 700 մ/վ արագությամբ, 0,5-12 կմ հեռավորության և 10մ-6կմ բարձրության վրա շարժվող թիրախներից։ Անցումը երթևեկության դրությունից դեպի մարտական դրություն տևում է 3 րոպե։ Համալիրի արձագանքման ժամանակամիջոցը 8-12 վ է{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=198}}։
 
[[File:Minuteman III diagram.png|thumb|Minuteman-III միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռի կառուցվածքը]]
== Անձնակազմ ==
[[Պատկեր:Surface-to-Air missile complex 9K330 «Tor». 9A330 Transporter-Erector-Launcher and Radar with 9M330 missiles in Military-historical Museum of Artillery, Engineer and Signal Corps in Saint-Petersburg, Russia.jpg|thumb|300px|Մինսկի տրակտորաշինական գործարանի կողմից արտադրված շասսիով 9А330 մարտական մեքենա]]
Տոր-Մ2 ԶՀՀ դիվիզիոն կոմպլեկտը ներառում է երեք կրակային մարտկոց (12 մարտական մեքենա)<ref>{{Cite web|url=https://bmpd.livejournal.com/2513904.html|title=Зенитные ракетные комплексы "Тор-М2" 538-го зенитного ракетного полка в 726-м учебном центре в Ейске|author=bmpd|date=2017-03-27|publisher=bmpd|accessdate=2018-05-21}}</ref>։
 
== Թռիչք ==
=== 9А330 մարտական մեքենա ===
Միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռի հետագիծը բաղկացած է երեք մասից՝ թռիչք շարժիչի աշխատանքով, թռիչք առանց շարժիչի աշխատանքի, որը կազմում է թռիչքի մեծ մասը, և մարտագլխիկի բլոկի փուլը, երբ հրթիռը մոտնում է Երկրի մթնոլորտ (Ավելի կարճ հեռավորության բալիստիկ հրթիռների թռիչքային առաջին երկու փուլերը նույնն են, քանի որ որոշ բալիստիկ հրթիռների որոշ կատեգորիաներ դուրս չեն գալիս մթնոլորտից){{citation needed|date=January 2018}}։
Տոր համալիրի հիմնական միավորը համարվում է մարտական մեքենան։ Դրա կազմի մեջ է մտնում թիրախների հայտնաբերման կայանը, նշանառման կայանը, [[Էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենա|ԷՀՄ]], մեկնարկային սարքը և այլ սարքավորումներ։ Մարտական մեքենայի ողջ սաքավորումը տեղադրված է «Объект 355» թրթուռավոր շասսիի վրա, որը միավորված է Տունգուսկա զենիթային հրթիռաթնդանոթային համալիրի 2С6 մարտական մեքենայի հետ։ Մարտական մեքենայի վրա տեղադրված է 8 միավոր 9М330 ԶԿՀ։ Հրթիռն արձակվում է ուղղահայաց դիրքով՝ [[Ս-300 «Ֆավորիտ»|Ս-300]] ԶՀՀ-ի նմանությամբ՝ կլիմայական գործոններից, ինչպես նաև ռումբերի ու արկերի ազդեցությունից պաշտպանելու նկատառումով{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=198-199}}։ Դարձել է աշխարհում մերձամարտի առաջին համակարգը, որն ունի ուղղահայաց մեկնարկման համակարգ։
 
Բալիստիկ հրթիռները կարող են արձակվել ֆիքսված տեղանքներից կամ արձակման շարժական կայանքներից, ներառյալ մեքենաներ (օրինակ՝ տրանսպորտային-լիսքավորվող արձակման կայանք, օդանավ, նավեր և սուզանավեր)։Շարժիչով աշխատանքը կարող է տևել մի քանի տասնյակ վայրկյանից մինչև մի քանի րոպե{{citation needed|date=January 2018}}։
=== Թիրախների հայտնաբերման կայան ===
{| class="infobox" style="width: 300px; {{float right}}"
|-
| align="center" colspan="2" style="background: #999966;" | 9М330
|-
| align="center" colspan="2" style="background: #FFFFFF;" |[[Պատկեր:9M330 surface-to-air missile of Tor system.jpg|300px]]
|-
| colspan="2" style="background: #DDDDBB;" | Տակտիկական-տեխնիկական բնութագրեր
|-
|'''Մոդել՝'''{{!}}{{!}}9М330
|-
|'''Անվանում՝'''{{!}}{{!}}զենիթային կառավարվող հրթիռ
|-
|'''Նախագծող՝'''{{!}}{{!}}«Ֆակել» կոնստրուկտորային բյուրո
|-
|'''Քաշ՝'''{{!}}{{!}}165
|-
|'''Տրամագիծ՝'''{{!}}{{!}}230
|-
|'''Երկարություն՝'''{{!}}{{!}}2890
|-
|'''Թևերի բացվածք՝'''{{!}}{{!}}650
|-
|'''Առավելագույն արձակման հեռավորությունը առջևի կիսագնդում՝'''{{!}}{{!}}12,0
|-
|'''Թիրախի թռիչքային արագություն՝'''{{!}}{{!}}2520
|-
|'''Մախի թիվ՝'''{{!}}{{!}}2,11..2,41
|-
|'''[[Մարտագլխիկ]]՝'''{{!}}{{!}}14,8 կգ
|-
|'''Նշանառում՝'''{{!}}{{!}}ռադիոհրահանգային
|-
|'''Պայթուցիչ՝'''{{!}}{{!}}ռադիոպայթուցիչ
|-
|'''Կրող՝'''{{!}}{{!}}9А330, ЗК95
|-
|'''Մոդիֆիկացիաներ՝'''{{!}}{{!}}9М330, 9М330-2, 9М331, 9М331-2, 9М332
|}
Շրջանային տեսադաշտի կոգերենտ-իմպուլսային ռադիոտեղորոշման կայանը լուծում է օդային թիրախների հայտնաբերման խնդիրներ և տրամադրում է դրանց տեղակայման կոորդինատները։ Կայանը համալրված է «յուրայինին-օտարին» ճանաչելու համակարգով։ Աշխատում է ճառագայթով՝ ալիքների սանտիմետրային դիապազոնում տեղի անկյունի հաճախականության կառավարմամբ։ տեղի անկյան տեսադաշտը կարող է ստեղծվել միաժամանակ միանգամից երեք ճառագայթների կողմից, հերթականությունը որոշվում է ԷՀՄ-ի կողմից։ Յուրաքանչյուր ճառագայթ ունի տեղի անկյան 4° և ազիմուտի 1,5° լայնություն։ Մեկ ճառագայթը ունակ է ծածկել տեղի անկյան սեկտորը 32°-ով։ Հիմնական ռեժիմում հայտնաբերման գոտու դիտարկման տեմպը կազմում է երեք վայրկյան, ընդ որում գոտու ներքին հատվածը սքանավորվում է երկու անգամ։ Լրացուցիչ գոյություն ունի նաև երեք ճառագայթով տեսադաշտի ռեժիմ, որն ունի 1 վ-ի չափ տեմպ։ Հայտնաբերված թիրախների կոորդինատներով նշումները ձևավորում են ուղեգծեր։ Թիրախների հայտնաբերման կայանն ընդհանուր առմամբ կարող է ստեղծել 10 ուղեգիծ 24 հայտնաբերված թիրախներից{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=199-200}}։
 
Երբ վառելիքը սպառվում է և քարշուժ այլևս չի լինում, հրթիռը սկսում է աշխատել առանց շարժիչի։ Մեծ տարածություններ անցնելու համար բալիստիկ հրթիռները սովորաբար կատարում են ենթաուղեծրային տիեզերական թռիչքներ։ Միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռների համար առանց շարժիչով թռիչքի ժամանակ գրանցած ամենամեծ բարձրությունը ([[Ապոկենտրոն և պերիկենտրոն|ապոկենտրոն]]) կազմում է մոտ 2000 կմ<ref>{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2017/05/13/asia/north-korea-projectile/index.html|title=North Korea launches missile|last=Almasy|first=Steve|date=14 May 2017|work=[[CNN]]|access-date=2017-10-14|last2=Kwon|first2=K. J.|last3=Lee|first3=Taehoon}}</ref>։
Արագության վեկտորներով, ուղեգծերի համարներով, վտանգավորության աստիճանով և ճառագայթի համարով թիրախներն արտացոլվում են մարտական մեքենայի հրամանատարի ինդիկատորի վրա։ Ուժեղ պասիվ խոտանների դեպքում հնարավորություն կա դատարկել տեսադաշտի պրոբլեմատիկ հատվածը և ԷՀՄ-ում մուտքագրել թիրախի կոորդինատները։ Թույլատրելի հնարավորություն՝ ազիմուտով ոչ քիչ, քան 1,5—2°, տեղի անկյունով 4° և հեռավորությամբ 200 մ։ 30-1000 մ բարձրության և 25-27 կմ հեռավորության վրա F-15 տեսակի ինքնաթիռի հայտնաբերման հավանականությունը կազմում է 80%։ ԱԹՍ-ները հայտնաբերվում են 9-15 կմ հեռավորության վրա՝ 70% հավանականությամբ։ Գետնի վրա գտնվող և շարժման մեջ գտնվող պտուտակով ուղղաթիռները կարող են հայտնաբերվել 6-7 կմ հեռավորության վրա՝ 40-70% հավանականությամբ, 13-20 կմ հեռավորության վրա օդում «կախված» ուղղաթիռները՝ 60-80%, իսկ 12 կմ հեռավորության վրա 20 մ բարձրության հասնելիս՝ 60%-ից ոչ պակաս։ Թիրախների ժամանակին հայտնաբերման համար օգտագործվում է պաշտպանություն հակառադիոտեղորոշման հրթիռներից{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=200}}։
 
Մարտագլխիկային բլոկի գործարկման փուլը սկսվում է այնպիսի բարձրությունում, որտեղ մթնոլորտային դիմադրությունը զգալի դեր է խաղում հրթիռի հետագծում և տևում է մինչև թիրախին խոցելու պահը{{citation needed|date=January 2018}}։
=== Նշանառման կայան ===
Կոգերենտ-իմպուլսային ռադիոտեղորոշման կայանը նախատեսված է մոնոիմպուլսային մեթոդի միջոցով երեք կոորդինատներով մեկ թիրախի հայտնաբերման և ավտոմատ ուղեկցման համար, ինչպես նաև արձակումից հետո թիրախին մեկ կամ երկումիավոր հրթիռների նշանառման համար։ Աշխատում է ալիքների սանտիմետրային դիապազոնով։ ՌԿ-ի կառուցվածքը ներկայացնում է սակավատարր փուլային անտեննայի ցանց (ФАР), որը կարող է տեղի անկյունով և ազիմուտով գցել 1° լայնությամբ ճառագայթ։ Նշանառման կայանն ապահովում է էլեկտրոնային սքանավորում և թիրախի որոնում ազիմուտով 3° և տեղի անկյամբ 7° սեկտորում։ ԶՀՀ-ի ուղեկցման միջին քառակուսային սխալը չի գերազանցում 2․5 մ, իսկ կործանիչի ավտոմատ ուղեկցման դեպքում՝ հեռավորությամբ 7 մ-ից ոչ ավելի և արագությամբ 30 մ/վ։ Թույլատրելի հնարավորությունը՝ ազիմոտում և տեղի անկյունով 1°-ից ոչ քիչ, հեռավորությամբ՝ 100 մ{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=200-201}}։
 
Մարտագլխիկային բլոկը շատ բարձր արագությամբ է մուտք գործում Երկրի մակերևույթ (6–8 կմ/վ, 22,000–29,000 կմ/ժ)<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.nasic.af.mil/LinkClick.aspx?fileticket=F2VLcKSmCTE%3d&portalid=19|title=Ballistic and Cruise Missile Threat|date=June 2017|publisher=Defense Intelligence Ballistic Missile Analysis Committee}}</ref>:
=== 9М330 կառավարվող զենիթային հրթիռ===
Մարտական մեքենայի արձակման կոնտեյներում առկա են 9М330 ԿԶՀ-ներ։ Անտեննայի և մեկնարկային սարքերը մեկ ամբողջական կառույց են, որը պտտվում է ուղղահայաց առանցքի շուրջ։ 9М330 ԿԶՀ-ը պատրաստված է «ուտկայի» («утка») կոնստրուկտորական սխեմայով։ Արձակման ժամանակ հրթիռներն արձակման կոնտեյներից կատապուլտային սարքի կողմից վեր են նետվում 25մ/վ արագությամբ, այնուհետև բացվում են ծալովի թևերը։ Հրթիռի աէրոդինամիկ ղեկի մոտ տեղադրված է հատուկ գազագեներատոր, որպեսզի այն կարողանա թեքվի ճիշտ անկյունով։ 16-21 մ բարձրության վրա միանում է շարժիչը, և 1․5 կմ անցնելուց հետո հրթիռը հավաքում է 700-800 մ/վ արագություն։ 250 մ հեռավորության վրա միանում է հրահանգային նշանառման ռեժիմը։ Կախված թիրախին մոտենալու արագությունից ՝ թիրախի օպտիմալ վերացման նպատակով նշանառման կայանից ԿԶՀ-ի բորտին են փոխանցվում պայթուցիչի հապաղման արժեքները։ Հրթիռն օգտագործում է [[կոշտ վառելիք|կոշտ հրթիռային վառելիք]]{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=201-203}}։
 
== Առավելություններ ==
== Մոդիֆիկացիաներ ==
Բալիստիկ հրթիռների ընթացքը ունի երկու կարևոր առանձնահատկություններ։ Առաջին հերթին, բալիստիկ հրթիռները, որոնք անցնում են երկրի մակերևույթը, ունեն ավելի մեծ հեռավորություն, քան նույն չափսի թևավոր հրթիռները։ Հրթիռը շարժիչի աշխատանքով կարող է անցնել հազարավոր կիլոմետրեր, սակայն դրա համար անհրաժեշտ կլինի մեծ քանակությամբ վառելիք, ինչի հաշվին կմեծանա հրթիռի չափսը և այն ավելի հեշտ կլինի հայտնաբերել ու խոցել։ Շարժիչի աշխատանքով հրթիռները, որոնք կարող են ընդգրկել նման հեռավորություններ, ինչպես, օրինակ, թևավոր հրթիռները, թռիչքի մեծ մասի ժամանակ չեն օգտագործում հրթիռային շարժիչներ, այլ փոխարենն օգտագործում են ինքնաթիռի ավելի էկոնոմ շարժիչներ։ Սակայն թևավոր հրթիռների արտադրությամբ բալիստիկ հրթիռները չեն հնացել, քանի որ դրանք կարող են անցնել իրենց ճանապարհը շատ մեծ արագությամբ։ Միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռը կարող է խոցել թիրախը 10․000 կմ հեռավորության վրա՝ մոտ 30-35 րոպեում{{Citation needed|date=October 2015}}։ 5000 մ/վ-ից ավել վերջնական արագությամբ բալիստիկ հրթիռներն ավելի դժվար խոցելի են, քանի թևավոր հրթիռները, քանի որ ունեն թռիչքի ավելի կարճ ժամանակահատված։ Հետևաբար, բալիստիկ հրթիռներն ամենասարսափելի զենքերից են, չնայած որ թևավոր հրթիռները ավելի մատչելի են, շարժական ու բազմակիրառելի{{Citation needed|date=October 2015}}։
=== ЗК95 «Կինժալ» ===
Տոր համալիրի ծովային բազավորման տարբերակը՝ 9М330-2 (ՆԱՏՕ-ի դասակարգմամբ՝ SA-N-9) հրթիռով։
=== 9К331 Տոր-Մ1 ===
[[Պատկեր:Tor-M1 MAKS 2005.jpg|thumb|left|300px|Միտիշիի մեքենաշինական գործարանում արտադրված շասսիով БА331-1 մարտական մեքենան]]
 
==Տեսակներ==
Սպառազինության մեջ մտնելու հետ միաժամանակ սկսվեցին Տոր համալիրի հետագա արդիականացման աշխատանքները։ Նոր մոդիֆիկացիաների փորձարկումները սկսվել են 1989 թ․ մարտին և ավարտվել նույն թվականի դեկտեմբերին։ 1991 թ․ համալիրն մտել է սպառազինության մեջ։ Արդիականացման արդյունքում ներմուծվեց երկրորդ թիրախային ալիքը, 9М331 հրթիռում օգտագործվել է ավելի արդյունավետ մարտագլխիկ, ցածր թռչող թիրախների խոցման գոտին ավելացել է։ Մեկ հրթիռով F-15 տիպի ինքնաթիռի խոցման հավանականությունը կազմում է 26-75%, ALCM թևավոր հրթիռինը՝ 45-99%, իսկ Bell AH-1 Cobra ուղղաթիռները խոցվում են 50-98% հավանականությամբ{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=204-205}}։
 
[[File:Trident II missile image.jpg|thumb|upright|right|[[Trident II]] SLBM launched by [[ballistic missile submarine]]]]
Զգալիորեն բարելավվել է մարտական մեքենայի սարքավորումը։ Դրա հաշվարկն ավելացվել է մինչև 3 հոգի (հրամանատար, օպերատոր, մեխանիկ-վարորդ)։ Երկրորդ թիրախային ալիքի ներդրման նպատակով տեղադրվել է ավելացված արտադրողականությամբ և ընդարձակված ֆունկցիոնալ վերահսկմամբ երկպրոցեսոր հաշվիչ համակարգ։ Հայտնաբերման կայանն ունի ազդանշանի մշակման եռալիքային թվային համակարգ խոտաններից ավելի արդյունավետ պաշտպանվելու համար։ Կեղծ նշումներից պաշտպանվելու համար ներդրվել է հատուկ ալգորիթմ։ Օգտագործվում է նոր ուժեղացուցիչ, որն ապահովում է ավելի բարձր զգայունություն։ Հայտնաբերվող և որոշվող թիրախների թիվն ավելացվել է մինչև 48-ը։ Համալիրը 9С737 «Ռանժիր» միասնական մարտկոցի հրամանատարական կետի հետ զուգակցելու համար տեղադրվել են լրացուցիչ ռադիոկայաններ և տվյալների փոխանցման սարքավորումներ{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=204-207, 210}}։
 
Ballistic missiles do vary widely in range and use, and are often divided into categories based on range. Various schemes are used by different countries to categorize the ranges of ballistic missiles:
9М331 նոր հրթիռները կարող են դիմանալ մինչև 30 կգ ծանրությանը և խոցել խուսավարող թիրախները մինչև 12 կգ ծանրությամբ։ Հրթիռները տեղակայված են 9Я281 չոստեղանի տրանսպորտային արձակման կոնտեյներներում։ Դրանց քաշը ԿԶՀ-ի և կատապուլտային կայանների հետ միասին կազմում է 936 կգ։ Տրանսպորտային արձակման կոնտեյներները կարող են միասին փաթեթավորվել և տեղափոխվել 9Т244 տրանսպորտային մեքենայի միջոցով{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=206-208}}։
 
*[[Air-launched ballistic missile]] (ALBM)
9А331-1 մարտական մեքենան մշակվել է 9А331 մարտական մեքենայի հիման վրա։ Դրա ГМ-355 հիմնական շասսիները փոխարինվել են ГМ-5955 շասսիով, որն արտադրվում է Միտիշիի մեքենաշինական գործարանում{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=211}}։
*[[Tactical ballistic missile]]: Range between about {{convert|150|to|300|km}}
*[[Theatre ballistic missile]] (TBM): Range between {{convert|300|to|3500|km}}
**[[Short-range ballistic missile]] (SRBM): Range between {{convert|300|to|1000|km}}
**[[Medium-range ballistic missile]] (MRBM): Range between {{convert|1000|to|3500|km}}
*[[Intermediate-range ballistic missile]] (IRBM) or long-range ballistic missile (LRBM): Range between {{convert|3500|to|5500|km}}
*[[Intercontinental ballistic missile]] (ICBM): Range greater than {{convert|5500|km}}
*[[Submarine-launched ballistic missile]] (SLBM): Launched from [[ballistic missile submarine]]s (SSBNs)
 
Most current designs have intercontinental range with a notable exception of [[India]]n operational SLBM [[Sagarika (missile)|Sagarika]] and [[K-4 (SLBM)|K-4]] as well as [[North Korea|North Korea's]] currently operationally deployed [[KN-11]]<ref name=YonhapAug24Confirms>[http://english.yonhapnews.co.kr/national/2016/08/24/35/0301000000AEN20160824009552315F.html (2nd LD) N.K. leader calls SLBM launch success, boasts of nuke attack capacity]—Yonhap, 25 Aug 2016 08:17am</ref> which might not have intercontinental range. A comparable missile would be the decommissioned [[China|China's]] [[JL-1]] SLBM with a range of less than 2,500&nbsp;km.
==== Տոր-Մ1ՏԱ ====
[[Պատկեր:SA-15 Gauntlet in the USA.jpg|thumb|right|310px|Տոր-Մ2 ԶՀՀ-ի բեռնումը ԱՄՆ-ի լոգիստիկ էսկադրիլիայի 354-րդ մատակարարման պահեստում, 2011 թ․ ապրիլի 21, Էյելսոն ավիաբազա, [[Ալյասկա (նահանգ)|Ալյասկա]]։ Արդյունքում ռադարը հասցվեց Ալյասկայի Միացյալ խաղաղօվկիանոսյան համալիր]]
Անիվային հիմքով 9К331 համալիրի մոդիֆիկացիա։ Սարքավորման խցիկը տեղակայված է Ուրալ-5323 մեքենայի վրա{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=211}}։
 
Tactical short- and medium-range missiles are often collectively referred to as [[Tactical ballistic missile|tactical]] and [[theatre ballistic missiles]], respectively. Long- and medium-range ballistic missiles are generally designed to deliver [[nuclear weapon]]s because their payload is too limited for conventional explosives to be cost-effective in comparison to conventional [[bomber aircraft]] (though the U.S. is [[prompt global strike|evaluating the idea]] of a conventionally armed ICBM for near-instant global air strike capability, despite the high costs).
==== Տոր-Մ1Բ ====
9К331 համալիրի քարշակային մոդիֆիկացիա։ Ողջ սարքավորումը տեղակայված է անվային կիսակցանքների (полуприцеп) վրա{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=211}}։
 
==== Տոր-Մ1ՏՍ» ====
9К331 համալիրի ստացիոնար տարբերակ{{sfn|Василин, Гуринович|2001|с=211}}։
 
==== «Տոր-Մ1-2Ու» ====
Տոր-Մ1-2Ու արդիականացված համալիրը նախատեսված է Օսա ԶՀՀ-ին, Տորին ու Տոր-Մ1-ին փոխարինելու համար։ Համալիրների առաջին խմբաքանակը հասել է [[Հարավային ռազմական օկրուգ (Ռուսաստան)|Հարավային ռազմական օկրուգ]] [[2012]] թ․ նոյեմբերին։ 2012 թ․ դեկտեմբերին 2013 թ․ պետպատվերի շրջանակում [[Իժևսկ]]ի «Կուպոլ» էլեկտրամեխանիկական գործարանում կնքվեց 5․7 միլիարդ ռուբլու նոր պայմանագիր։ Պայմանագրի շրջանակներում 2013 թ․ դեկտեմբերին ռուսական զորքերը պետք է ստանային՝ 12 9А331МУ մարտական մեքենա, տեխնիկական սպասարկման 3 9В887М2У մեքենա, տեխնիկական սպասարկման 1 9В887-1М2У մեքենա, ЗИП 9Ф339-1М2У մեքենա, 9Т244-1 և 9Т245-1 տրանսպորտային-լիցքավորող մեքենա՝ յուրաքանչյուրից 6 միավոր և 9Ф116 վերգետնյա սարքավորման կոմպլեկտ։ Բացի այդ, պայմանագիրը նախատեսում է համալիրների հետ մատակարարել նաև կառավարման մեքենաներ՝ 9С931 և 9С931-1՝ յուրաքանչյուրից 1 միավոր և 3 միավոր 9С932-1 մեքենա։ Մատակարարման ժամկետը 2013 թ․ դեկտեմբերն է<ref>{{cite web
| url = http://ria.ru/arms/20121127/912432086.html#13592753949522&message=resize&relto=register&action=addClass&value=registration
| title = Войска ЮВО получили новые зенитно-ракетные системы «Тор-М1-2У»
| author =
| date = 2012-11-27
| work =
| publisher =[[РИА Новости]]
| accessdate = 2013-01-22
| lang = ru
| archiveurl = https://www.webcitation.org/6E7Q4m6vE
| archivedate = 2013-02-02
}}</ref><ref>{{cite web
|url = http://zakupki.gov.ru/pgz/public/action/contracts/info/common_info/show?contractInfoId=7877496
|title = Сведения о контракте №0173100004512001522
|author =
|date =
|work = 2012-12-24
|publisher = Официальный сайт Российской Федерации для размещения информации о размещении заказов
|accessdate = 2013-01-22
|lang = ru
}}</ref>։
 
=== 9К332 Տոր-Մ2» ===
<gallery>
Sa-15a.jpg|Տոր-Մ2 (9К332), տեսանելի է հայտնաբերիչի նոր անտեննան
Tor M2E maks2009.jpg|Տոր-Մ2Կ ՀԶԶ-ը (9К332МК) 2009 թ․ Միջազգային ավիացիոն տիեզերական ցուցահանդեսին (ՄԱՏՑ), նոր շասսի
Tor M2E Maquette maks2009.jpg|Макет ЗՌԿ Տոր-Մ2Կ ԶՀՀ-ի նախագիծը ՄԱՏՑ-2009-ում, լավ տեսանելի են հրթիռների բաց հորանները
</gallery>
 
'''Տոր-Մ2 ԶՀՀ՝ ''' համալիրի գլխավոր տարբերակիչ հատկանիշը շարժման մեջ գտնվելիս անդադար դրակ վարելն է<ref>[https://rg.ru/2015/09/23/raketi.html ЗРК «Тор-М2У» научили стрелять в движении] // [[Российская газета]] </ref>։ Ի տարբերություն ԶՀՀ-ի նախորդ տարբերակների՝ նոր համալիրն ունի երկու անգամ ավե զինամթերք (16 հրթիռ), իսկ հրթիռների խոցման գոտին ընդլայնվել է, դրանք ունեն կրակի ավելի բարձր դիպուկություն<ref>{{Cite web|url=https://tvzvezda.ru/news/forces/content/201710220947-w0ow.htm|title=Снайперский «Тор»: почему российские зенитные комплексы считаются ювелирным средством ПВО|author=Дмитрий Сергеев|publisher=tvzvezda.ru|lang=ru|accessdate=2017-10-22}}</ref><ref>[https://lenta.ru/news/2019/03/28/torm2/ Российскому «Тор-М2» подрезали крылья и ребра] // [[Лента. Ру]], 28 марта 2019</ref>։
 
'''Տոր-Մ2Է (9К332МЭ)՝''' թրթուռավոր շասսիով մարտական մեքենայով ԶՀՀ։ Համալիրի զինամթերքը ներառում է 9А331МЭ մարտական մեքենա և 4 միավոր 9М9331 ԿԶՀ-ով 9М334 զենիթահրթիռային մոդուլ<ref>[http://www.kupol.ru/spetstekhnika/pdf/tor_m2e/TOR_M2E_rus_2013.pdf Рекламный буклет ЗРК «Тор-М2Э»] // kupol.ru</ref>։
 
'''Տոր-Մ2Կ (9К332МК)՝''' անիվային շասսիով մարտական մեքենայով ԶՀՀ։ Շասսիները մշակվել են [[Մինսկ]]ի անվաքարշակների գործարանի կողմից։ Համալիրի զինամթերքը ներառում է 9А331МК մարտական մեքենա, 8 միավոր 9М9331 ԿԶՀ-ով 9М334 զենիթահրթիռային մոդուլ, հրթիռները կառավարվում են 4 ալիքներով<ref>[https://web.archive.org/web/20131102231457/http://www.kupol.ru/spetstekhnika/pdf/tor_m2k/TOR_M2K_rus_2013.pdf Рекламный буклет ЗРК «Тор-М2К»]</ref><ref>[http://pvo.guns.ru/book/year_of_pvo.htm Год ПВО. Итоги 2007 года] на сайте «[[Вестник ПВО]]»</ref>։
[[Պատկեր:Alabino21042017-33.jpg|մինի|Տոր-Մ2ԴՏ 2017 թ․ շքերթի փորձին [[Ալաբինո]]յում]]
'''Տոր-Մ2ԴՏ (9K331МДТ)՝''' ԶՀՀ-ի արկտիկական գունավորմամբ տարբերակը, ДТ-30 թրթուռավոր փոխադրիչի բազայով մարտական մեքենա։ Առաջին անգամ ներկայացվել է լայն հասարակությանը 2017 թ․ մայիսի 9-ին [[Կարմիր հրապարակ]]ում տեղի ունեցած զորահանդեսի ժամանակ<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=gbcISkEPRuE Репетиция парада Победы 9 мая 2017 на Красной площади].</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=fnhCtEUno7g. Репетиция парада Победы 9 мая 2017 в Алабино] // Телеканал «[[Звезда (телеканал)|Звезда]]»</ref>։ Առաջին 12 Տոր-Մ2ԴՏ ԶՀՀ-ները [[Ռուսաստանի պաշտպանության նախարարություն|պաշտպանության նախարարությունը]] ստացել է [[2018]] թ․ նոյեմբերին։
[[2019]] թ․ հունվարին [[Եյսկ]]ի հակաօդային պաշտպանության զորքերի ուսումնական կենտրոնում սկսվեց ՌԴ հյուսիսային նավատորմի հատուկ մոտոհրաձգային բրիգադի զինծառայողների վերապատրաստում Տոր-Մ2ԴՏ համալիրի համար<ref>[https://function.mil.ru/news_page/country/more.htm?id=12212585@egNews Военнослужащие Северного флота пройдут переобучение на современный арктический вариант зенитного ракетного комплекса «Тор-М2ДТ»] // [[mil.ru]], 17.01.2019</ref>։
: '''Տակտիկական-տեխնիկական բնութագրեր'''
* Խոցման գոտի՝
** Հեռավորությամբ՝ 1-16 կմ<ref>[http://rbase.new-factoria.ru/news/sozdan-vysokotochnyy-kompleks-pvo-tor-m2 Создан высокоточный комплекс ПВО 'Тор-М2']</ref>
** Բարձրությամբ՝ 0,01-10 կմ
* ВԱրձագանքման ժամանակ՝ 4,8 վ
* Թիրախների խոցման առավելագույն արագություն՝ 1000 մ/վ
* Միաժամանակ խոցվող թիրախների թիվը՝ 4
* Հրթիռի առավելագույն գերբեռնվածություն՝ 30 կգ
* ԿԶՀ-ի թռիչքի արագություն՝ 1000 մ/վ
* Թիրախի նվազագույն ցրման արդյունավետ մակերեսը (ՑԱՄ)՝ 0,05 մ²<ref>[http://vadimvswar.narod.ru/ALL_OUT/TiVOut0507/MAKS7/MAKS7005.htm МАКС-2007] {{Wayback|url=http://vadimvswar.narod.ru/ALL_OUT/TiVOut0507/MAKS7/MAKS7005.htm |date=20140413131257 }} // vadimvswar.narod.ru</ref>
* Նշանառման համակարգ՝ խոտանապաշտպան, ռադիոհրահանգային
* Թիրախային ալիքների քանակ՝ 4 ալիք
* ԿԶՀ-ների թիվը մարտական մեքենայի վրա՝ 16 միավոր 9М338К հրթիռ<ref>[https://bmpd.livejournal.com/3112103.html Зенитный ракетный комплекс "Тор-М2"]</ref>{{проверить авторитетность|28|01|2020}}
* Նախագծման տարեթիվ՝ 2008
* Անձնակազմ՝ 3
* Ընթացքի պաշար՝ 500 կմ<ref name="autogenerated2">{{Cite web |url=http://www.raspletin.ru/sistema-pvo-maloy-dalnosti-tor-m2e |title=Система ПВО малой дальности «Тор-М2Э» |accessdate=2011-10-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120312163337/http://www.raspletin.ru/sistema-pvo-maloy-dalnosti-tor-m2e |archivedate=2012-03-12 |deadlink=yes }}</ref>
 
'''Տոր-Մ2ԿՄ (9К331МКМ)՝''' ստեղծված է մոդուլային կառուցվածքով՝ տարբեր տեսակի շասսիների համար։ Համալիրի զինամթերքը ներառում է 9А331МК-1 ավտոնոմ մարտական մոդուլ և 4 միավոր 9М9331 ԿԶՀ-ով 9М334 զենիթահրթիռային մոդուլ։ ՑԱՄ-2013-ին ներկայացվել է հնդկական արտադրության TATA մեքենայի շասսիով տարբերակը<ref>[http://www.kupol.ru/spetstekhnika/pdf/tor_m2km/ТОР_М2КМ_rus_2013.pdf Рекламный буклет ЗРК «Тор-М2КМ»]</ref>։
 
[[2016]] թ․ անցկացվեցին վերջրյա նավերից Տոր-Մ2ԿՄ համալիրի օգտագործման փորձարկումներ։ Մադուլն ամրացվեց «Ադմիրալ Գրիգորովիչ» նավի ուղղաթիռի հարթակի վրա և արձակեց հրթիռային սիմուլյատորներ։ Փորձարկումները համարվեցին հաջողված<ref>[https://rg.ru/2017/02/22/novaia-modifikaciia-zrk-tor-zashchitit-morskie-suda.html] // РГ</ref>։
 
=== HQ-17 ===
HQ-17-ը չինական արտադրության ԶՀՀ է, մշակվել է ռուսական Տոր-Մ1 համալիրի բազայի հիման վրա։
Չինական ԶՀՀ-ի հիմնական տարբերությունը նոր ռադիոտեղորոշման կայաններն ու խոտանների ճնշման համակարգերն են։
 
== Սպառազինություն ==
[[Պատկեր:3K95 operators.png|thumb|center|500px|Տոր ԶՀՀ-ի ներկա (կապույտ) և նախկին (կարմիր) օպերատորները]]
[[Պատկեր:9A331 Tor-M1 - Engineering technologies 2012 (1).jpg|thumb|250px|Տոր-Մ1 ԶՀՀ-ի 9А331 մարտական մեքենան]]
[[Պատկեր:9A331 Tor-M1 - Engineering technologies 2012 (2).jpg|thumb|250px]]
* {{դրոշավորում|Հայաստան}}՝ անհայտ քանակությամբ Տոր-Մ2ԿՄ՝ 2019 թ․ դրությամբ<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20191221/1562676793.html|title=Российские ЗРК "Тор" поступили на вооружение ВС Армении|author=РИА Новости|website=РИА Новости|date=21 декабря|publisher=[[РИА Новости]]|lang=ru}}</ref>։
* {{դրոշավորում|Ադրբեջան}}՝ 8 միավոր Տոր-Մ2Է՝ 2016 թ․ դրությամբ<ref>Александр Храмчихин Армия одной войны // Военно-промышленный курьер : Газета. — 2016. — 16 марта (№ 10 (625)). — ISSN 1729-3928</ref>{{Проверить авторитетность|11|05|2016}}<ref>{{Cite web |url=http://www.armstrade.org/files/obrazecglava4.pdf |title=Архивированная копия |accessdate=2013-12-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131205055315/http://www.armstrade.org/files/obrazecglava4.pdf |archivedate=2013-12-05 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{cite web
|url = http://www.vedomosti.ru/politics/news/13199631/v_baku_idet_smerch
|title = Россия вооружает Азербайджан
|author = Алексей Никольский
|date =
|work =
|publisher = Газета «Ведомости»
|accessdate = 2013-06-15
|lang =
|archiveurl =
|archivedate =
|deadlink = no
}}</ref><ref>{{cite web
|url = http://ru.apa.az/news/249421
|title = Стал известен список военной техники, которая будет продемонстрированa Вооружёнными силами Азербайджана на военном параде
|author =
|date = 2013-06-12
|work =
|publisher = «Агентство Азери-Пресс (АПА)»
|accessdate = 2013-06-12
|lang = ru
|archiveurl = https://www.webcitation.org/6HKdVsOg7?url=http://ru.apa.az/news/249421
|archivedate = 2013-06-12
|deadlink = yes
}}</ref>։
* {{դրոշավորում|Բելառուս}} — 17 միավոր 9K332 Տոր-Մ2Ե՝ 2019 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2019, p. 189</ref>։
* {{դրոշավորում|Վենեսուելա}}՝
** Վենեսուելայի ցամաքային զորքեր՝ 8 միավոր 9K331 Տոր-Մ1` 2012 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2012, p. 405</ref>։ Լրացուցիչ պատվիրվել է 18 համալիր<ref>Military Balance 2012, p. 405</ref>։
** Վենեսուելայի ՀՕՊ զորքեր՝ 4 միավոր 9К331 Տոր-Մ1՝ 2012 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2012, p. 406</ref>։ Լրացուցիչ պատվիրվել է 8 համալիր<ref>Military Balance 2012, p. 406</ref>։
* {{դրոշավորում|Հունաստան}}՝
** Հունաստանի ցամաքային զորքեր՝ 21 միավոր 9К331 Տոր-Մ1՝ 2016 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2016, p. 104</ref>։
** Հունաստանի ՀՕՊ զորքեր՝ 4 միավոր 9К331 Տոր-Մ1՝ 2016 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2016, p. 106</ref>։
* {{դրոշավորում|Եգիպտոս}}՝ 10 միավոր 9К331М Տոր-Մ1՝ 2016 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2016, p. 326</ref>։
* {{դրոշավորում|Իրան}}՝ 29 միավոր 9К331 Տոր-Մ1՝ 2016 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2016, p. 330</ref>։
* {{դրոշավորում|Չինաստան}}՝ 24 միավոր 9К331 Տոր-Մ1՝ 2016 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2016, p. 242</ref>։
* {{դրոշավորում|Կիպրոս}}՝ 6 միավոր 9К331 Տոր-Մ1՝ 2019 թ․ դրությամբ<ref>Military Balance 2019, p. 96</ref>։ Հունաստանը Կիպրոսին է փոխանցել Տոր-Մ1 համալիր՝ փոխարենը [[Կրետե]] կղզում տեղադրելով С-300ПМУ1 ԶՀՀ<ref>[http://www.warandpeace.ru/ru/news/view/18318/ Греция заменит на Кипре С-300 на ЗРК «Тор-М1» и САУ «Сюзанна». — ВОЙНА и МИР]</ref>։
* {{դրոշավորում|Ռուսաստան}}՝ ավելի քան 120 միավոր 9К331, 9К332, Տոր-Մ/Մ1/Մ2/Մ2Ու և ավելի քան 12 միավոր Тор-Մ2ԴՏ՝ 2020 թ․ դրությամբ<ref>The Military Balance 2020, p.196,200</ref>։
* {{դրոշավորում|Ուկրաինա}}՝ անհայտ քանակությամբ, 6 միավոր ներկայացվել է 2018 թ․ օգոստոսի 24-ին տեղի ունեցած շքերթի ժամանակ<ref>[https://defence-blog.com/army/ukraine-may-repair-and-return-tor-self-propelled-missile-system-to-service.html Ukraine may repair and return TOR self-propelled missile system to service – Defence Blog]</ref>։
* {{դրոշավորում|ԱՄՆ}}՝ 9A332 Տոր-M2Ե-ն հասցվել է Ալյասկայում գտնվող Միացյալ խաղաղօվկիանոսյան համալիր, որտեղ այն օգտագործվում է որպես նմուշ RED FLAG-Alaska-ի համար<ref>{{Cite web |url=https://www.ausairpower.net/APA-9K331-Tor.html |title=Kupol 9K330/9K331/9K332 Tor M/M1/M2 Self Propelled Air Defence System / SA-15 Gauntlet |subtitle=Technical Report APA-TR-2009-0705 |author=Carlo Kopp |lang=en |website=Air Power Australia |date=2012-04 |accessdate=2020-06-20}}</ref>։
 
== Մարտական կիրառություն ==
* 2010 թ․ օգոստոսի 17-ին Իրանի ՀՕՊ միջոցները Բուշերի ատոմակայանի մոտ խոցեցին իրանական ՌՕՈՒ-ին պատկանող F-4 Phantom կործանիչ։ Ինչպես հաղորդեց հետախուզական շրջանակներին մոտ կանգնած իսրայելական Debka գործակալությունը՝ ինքնաթիռը անհայտ պատճառներով մուտք էր գործել ատոմակայանի արգելված 20 կմ գոտի։ Օդաչուն ու շտուրմանը կարողացան կատապուլտ անել<ref>{{Cite news|title=Иранцы сбили собственный истребитель над Бушером|url=https://vpk.name/news/43389_irancyi_sbili_sobstvennyii_istrebitel_nad_busherom.html|work=ВПК.name|accessdate=2017-05-08}}{{Проверить авторитетность|16|06|2013}}</ref>։
* 2020 թ․ հունվարի 8-ին [[Թեհրան]]-[[Կիև]] ուղղությամբ միջազգային PS752 չվերթն իրականացնող և [[Ուկրաինայի միջազգային ավիաուղիներ]]ին պատկանող Boeing 737-800 NG ավիալայները Թեհրանից թռիչք կատարելուց հետո վթարի ենթարկվեց։ Զոհվել են ինքնաթիռում գտնվող բոլոր 176 ուղևորներն ու անձնակազմի 9 անդամները: Մի քանի օրից [[Իրան]]ի իշխանությունները հայտարարեցին, որ ինքնաթիռը պատահաբար խոցվել է Իրանի ՀՕՊ- ԶՀՀ-ի կողմից։ Քննության նախնական տվյալներով՝ ինքնաթիռը խոցվել է ռուսական արտադրության Տոր-Մ1 համալիրի կողմից<ref>[https://lenta.ru/news/2020/01/11/vrag/ Сбитый украинский Boeing в Иране приняли за вражеский самолет]</ref><ref> [https://meduza.io/feature/2020/01/11/vlasti-irana-priznali-chto-sluchayno-sbili-ukrainskiy-boing-glavnoe Иран признал, что случайно сбил украинский «боинг». Главное]</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.newsru.com/world/21jan2020/two_missiles.html|title=Иран признал, что сбил украинский Boeing двумя ракетами из ЗРК "Тор-М1"|author=|website=NEWSru.com|date=2020-01-21|publisher=|accessdate=2020-01-21}}</ref>։
 
== Պատկերասրահ ==
<gallery mode="packed">
9K330 Tor - IDELF-2008 (1).jpg
9K330 Tor - IDELF-2008 (2).jpg
9K330 Tor - IDELF-2008 (3).jpg
9K330 Tor - IDELF-2008 (4).jpg
9K330 Tor - IDELF-2008 (5).jpg
9K330 Tor - IDELF-2008 (6).jpg
</gallery>
 
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|4}}
 
== Գրականություն ==
* Тихонов С. Г. Оборонные предприятия СССР и России : в 2 т.. — М. : ТОМ, 2010. — Т. 1. — 608 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-903603-02-2.
* Тихонов С. Г. Оборонные предприятия СССР и России : в 2 т.. — М. : ТОМ, 2010. — Т. 2. — 608 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-903603-03-9.
* Василин Н. Я., Гуринович А. Л. Самоходные зенитные ракетные комплексы // Зенитные ракетные комплексы. — Справочное издание. — Минск: Белорусский дом печати, 2001. — С. 244,247. — 461 с. — 11 000 экз.
 
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.russarms.com/land/vpvo/tor/tech-zrk-tor-a.asp ЗРК «Тор»] на сайте проекта "Русское вооружение"
* [http://pvo.guns.ru/tor/tor.htm 9К330 «Тор» (SA-15 Gaunlet)] на сайте «Вестник ПВО»
* [http://www.snariad.ru/pvo/тор-м2э Основные технические характеристики зенитного ракетного комплекса «Тор-М2Э»]
* [https://lenta.ru/news/2007/01/16/tor/ Россия завершила поставки Тор-М1 Ирану] [[Лента.ру]], 16 января 2007
* [https://www.youtube.com/watch?v=4c7pSRR3nFQ Видеосюжет о ЗРК «Тор»] на [[YouTube]]
* [https://www.youtube.com/watch?v=nyRFeQBoipU Видео — Военное дело: ЗРК «Тор»] на [[YouTube]]
* [https://web.archive.org/web/20080606051354/http://www.vko.ru/DesktopModules/Articles/ArticlesView.aspx?tabID=320&ItemID=154&mid=2891&wversion=Staging Аналогов «Тору» не существует] «[[Воздушно-космическая оборона]]»
* [http://www.smysl-project.ru/2007-1/smysl_2007-1_099.pdf Проблемный комплекс] «Смысл», № 1, 2007 год)
* {{cite web
|url = http://mmzavod.ru/?page_id=26
|title = Гусеничная машина для монтажа боевых средств зенитно-ракетной системы «Тор-М1»
|author = Мытищинский машиностроительный завод
|website =
|date =
|publisher =
|accessdate = 2011-09-12
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20171231092139/http://mmzavod.ru/?page_id=26
|archivedate = 2017-12-31
|deadlink = yes
}}
 
[[:Կատեգորիա:Ռուսաստանի զենք]]
[[:Կատեգորիա:Զենիթահրթիռային համալիրներ]]
[[:Կատեգորիա:Զենիթային հրթիռներ]]