Վիքիպեդիա

«ՀՀ սելավաբեր ավազաններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
Հաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
Նոր էջ «Երկրի մակերեւույթը վերափոխող s:Էջ:Հայկական_Սովետական_Հանրագիտարան_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_9.djvu/628|արտած...»:
 
No edit summary
Տող 1.
<u>'''Սելավը''' (անգլ․ mudflow)</u> Երկրի մակերեւույթը վերափոխող [[s:Էջ:Հայկական_Սովետական_Հանրագիտարան_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_9.djvu/628|արտածին ուժերի]] շարքում զգալի տեղ ունէնունեն բեկորային նիւթերով խիստ հագեցած, ընդհանուր ծավալի (մինչեւ 50-60, անգամ 70%) ահեղ, մեծ քայքայիչ ուժի, հանկարծահաս, կարճատեւ սելավները, որոնք մակերեւութային ողողման եւ հողմնահարված նյութի տեղատարման գործում վիթխարի դեր են կատարում։ Սովորաբար, մէկ սելավի դեպքում, ընդամենը մի քանի ժամում, այնքան նյութ կարող է գէտավազանից դուրս գալ, որքան նորմալ Էրոզիայի միջոցով տասնյակ տարիների ընթացքում։ Սելավները լայն տարածում ունէն երկրագնդի չոր եւ կիսաչոր կլիմայական պայմաններ ունեցող լեռնային երկրներում, ինչպիսին է նաև Հայաստանի Հանրապետությունը։ ՀՀ տարածքի 45%-ը հայտնի է սելաւային երևույթներով։ Սելավները հիմնականում տարածված են [[Մեղրի (գետ)|Մեղրի]], [[Ողջի]], [[Արփա|Արփայ]], [[Արածո (գետ)|Արածոյ]], [[Վեդի (գետ)|Վեդի]], Երախաջուր (Չաթմա), Մաստարա, [[Փամբակ]], [[Ձորագետ|Ձորագէտ]], [[Դեբեդ]], [[Աղստև|Աղստեւ]] գէտերի ավազաններում, [[Արեգունի լեռներ|Արեգունի]], [[Սևանի լեռներ|Սեւանի]] լեռնաշղթաների հարավահայաց լանջերին, ինչպէս նաև [[Հրազդան գետ|Հրազդան]], [[Քասախ (գետ)|Քասախ]], [[Ազատ (գետ)|Ազատ]], [[Որոտան]], [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրեան]] գետերի ավազաններում։ ՀՀ տարածքում սելավների ձևավորումը հիմնականում կապված է տեղատարափ անձրևների կամ տեղատարափի և նրան ուղեկցող կարկուտի հետ։ Ձնհալքային սնման սելավները մեր երկրում խիստ հազվադեպ են հանդիպում։ Սելավային հոսքերը գետավազաններից դուրս են բերում մեծ քանակությամբ քարեր, խիճ, ավազ, տիղմ, մանրահող, կոճղ, գերան և այլ կոշտ նյութեր, որոնք կարող են հանդիպել իր ճանապարհին։ Հանրապետության տարածքի մի քանի սելավաբեր գետերի հուներում դիտվող առանձին [[wikt:ճալաքար|ճալաքարեր]] հասնում են հսկայական մեծությունների։ Փամբակի ([[Սևանի ավազան|Սևանի ավազանում]]) հոնում ճաաքարերիճալաքարերի տրամագիծը հասնում է 1,5-2, Ողջիում՝[[Ողջի|Ողջիում]]՝ 2, Մաստարայում՝[[Մաստարայի սելավ (գետ)|Մաստարայում]]՝ 3, Դարայում՝ 3-4 մետրի։ [[Աղստև (գետ)|Աղստև]] գետը՝, 1850 թ․ տեղի ունեցած սելավի ժամանակ, իր վերին հոսանքում տեղաշարժել է 24 մ<sup>3</sup> ծավալի ճալաքար։ Խոսրովագետը սելավներից մեկի ժամանակ գետաբերան է հասցրել 72 մ<sup>3</sup> ծավալի ճալաքար։ ՀՀ սելավներից դուրս բերված բեկորային նյութերի ծավալը հասնում է տասնյակ հազարավոր խորանարդ մետրերի։ Ղափանի՝ 1960թ․ հուլիսի 20-ի սելավում այն կազմել է 50 հազ․ , Փամբակի՝ 1954թ․ հուլիսի 12-ի սելավում՝ 75 հազ․ մ<sup>3</sup> , [[Գետառ|Գետառի՝ 1946թ․ մայիսի 25-ի]] սելավի ժամանակ՝ 495 հազ մ<sup>3</sup>, Մաստարայի՝ 1957թ․ հուլիսի 12-ի սելավի ժամանակ՝ 1,650 հազ․ մ<sup>3</sup> ։ <blockquote>Հաշվի առնեով ՀՀ տարածքի սելավային ավազանների ու հոսքերի սելավաբերության հատկանիշները, սելավային երևույթների ձևավորման հաճախականությունը, սելավային հոսքերի՝ բեկորային նյութերով հագեցվածության աստիճանը, սելավային զանգվածի կազմը, յուրաքանչյուր սելային հոսքի վտանգավորության կարգը, կարելի է առանձնացնել սելավային հոսքերի տարբեր դասեր, ենթադասեր, տիպեր, ենթատիպեր և կարգեր։ Ընդունված դասակարգման համաձայն ՀՀ տարածքի սելավային ավազանները կարելի է ստորաբաժանել 4 ավազանի․
 
# '''<u>Առավել ուժեղ սելավաբեր ավազաններ.</u>''' Այս կարգի ավազանները սովորաբար ունեն արտակարգ բարդ ջրագրական ցանց՝ ջրաշիթերի համակենտրոնացման նպաստավոր պայմաններ և աղքատ բուսածածկույթ: Սելավունակությունը, այս դասի ավազանների սելավագոյացնող ակտիվ մակերեսներից գերազանցում է 35 հազ. մ<sup>3</sup>/կմ<sup>2</sup>  մեկ սելավի դեպքում: Այդպիսին են Կավարտի, Ալավերդու, Ագարակի և մի շարք ուրիշ սելավային հոսքերի ավազանները:  
# Առավել ուժեղ սելավաբեր ավազաններ-Ագարակ, Կավարտ, Ալավերդի, Ագարակ և մի շարք այլ սելավային ավազաններ։
# '''<u>Ուժեղ սելավաբեր ավազաններ.</u>''' Սելավունակությունը այս ավազանների սելավագոյացման ակտիվ մակերեսներից, մեկ սելավի դեպքում, կարող է կազմել 15-35 հազ. մ<sup>3</sup>/կմ<sup>2</sup>: Այս դասին են վերագրում Մեղրի, Նյուվադի, Ողջի, Գնիշիկ, Բարակաղբյուր, Դարա, Փամբակ և բազմաթիվ այլ սելավային հոսքեր։գետավազաններ:
#'''<u>Միջին սելավաբեր ավազաններ.</u>''' Բնութագրվում են արմատական ժայռային ապարների զանգվածային ելքերով, հողմահարման և էրոզիայի եռանդուն երևույթնեով, թափվածքների զգալի տարածմամբ: Ունեն հիմնականում բարդ ջրագրական ցանց և ոչ հարուստ բուսական ծածկույթ: Սելավային հոսքերի պինդ ֆազը գլխավորապես ձևավորվում է հողմանհարման նյութերից: Սելավունակությունը սելավագոյացման ակտիվ մակերեսից, մեկ սելավի դեպքում, կազմում է 5-15 հազ. մ<sup>3</sup>/կմ<sup>2</sup>: Այդպիսին են Նորաշենիկ, Մաստարա, Հերհեր, Օձիձոր, Արջուտ, Քեթի և մի քանի տասնյակ սելավային այլ գետավազաններ:
# Միջին սելավաբեր ավազաններ-Նորաշենիկ, Մաստարա, Հերհեր, Օձիձոր, Արջուտ, Քեթի և մի քանի տասնյակ այլ սելավային գետավազաններ։
# '''<u>Թույլ սելավաբեր ավազաններ-.</u>''' Հատկանշական են [[Հողմահարում|հողմնահարման]]հողմահարման և [[Էրոզիա|էրոզիայի]] համեմատաբար թույլ երևույթներով, չզարգացած ջրագրական ցանցով, լանջերի և գետահուների մասնակի այլափոխումներով։այլափոխումներով: Սելավունակությունը սելավագոյացմանը մասնակցող ակտիվ մակերեսից, մեկ սելավի դեպքումընթացքում չի կարող գերազանցել 5 հազ. մ<sup>3</sup>/կմ<sup>2</sup> ։: Թույլ սելավաբեր կարող են համարվել Հախումը, Տավուշը, Ծավը, ՄարցիգետըՄարցագետը և այլն։ այլն:
</blockquote>
</blockquote>Հաշվումները ցույց են տալիս, որ առավել ուժեղ սելավաբեր ավազանների սելավագոյացման ակտիվ մակերեսներից մեկ սելավի դեպքում կարող է տեղատարվել ավելի քան 3,5 սմ հաստության շերտ, ուժեղ սելավաբեր ավազաններում՝ 1,5-3,5 սմ հաստության շերտ, միջին սելավաբեր ավազաններում՝ 0,5-1,5 սմ հաստության շերտ, իսկ թույլ ավազաբեր ավազաններում՝ մինչև 0,5 սմ հաստության շերտ։ <ref>{{Cite book|title=Հայկական ՍՍՀ գեոմորֆոլոգիա|last=Սողոմոն|first=Բալյան|publisher=ՀՍՍՀ, ԳԱ|year=1986|isbn=1905030000823|location=Երևան|pages=66-70}}</ref>▼
 
▲</blockquote>==== Հաշվումները ցույց են տալիս, որ առավել ուժեղ սելավաբեր ավազանների սելավագոյացման ակտիվ մակերեսներից մեկ սելավի դեպքում կարող է տեղատարվել ավելի քան 3,5 սմ հաստության շերտ, ուժեղ սելավաբեր ավազաններում՝ 1,5-3,5 սմ հաստության շերտ, միջին սելավաբեր ավազաններում՝ 0,5-1,5 սմ հաստության շերտ, իսկ թույլ ավազաբեր ավազաններում՝ մինչև 0,5 սմ հաստության շերտ։ <ref>{{Cite book|title=Հայկական ՍՍՀ գեոմորֆոլոգիա|last=Սողոմոն|first=Բալյան|publisher=ՀՍՍՀ, ԳԱ|year=1986|isbn=1905030000823|location=Երևան|pages=66-70}}</ref> ====
 
 
Դաշտային հետազոտությունների, վիճակագրական հարուստ փաստական նյութերի և մասնագիտական գրականության վերլուծությամբ (Цовян М., 1962,  Хмаладзе Г., 1963, Вардумян Г., 1966) ՀՀ տարածքում առանձնացվում են սելավային ավազանների ու հոսքրի 3 ենթադաս.<blockquote>1. '''''Բարձր հաճախականության''''' սելավների կրկնությունը 3 տարվա ընթացքում մեկ անգամից ոչ պակաս: Այդպիսի ակտիվության են Բարակաղբյուրը, Ողջին, Մեղրին, Օձիձորը, Արջուտը, Ալավերդու սելավային հոսքերը և այլն:
 
2. '''''Միջին հաճախականության''''' սելավները 3-10 տարվա ընթացքում կրկնվում են  մեկ անգամ: Նման հաճախականությամբ են գործում Գետառը, Երախաջուրը (Չաթմա), Արածոն, Ելփինը, Շաղափը, Ագարակաձորը և այլն:
 
3. '''''Թույլ հաճախականության''''' սելավային երևույթներ կարող են դիտվել 10 և ավելի տարին մեկ անգամ. Դեբեդի աջակողմյան վտակներ, Հախում, Տավուշ, Խնձորուտ և այլն: </blockquote>
 
====== Հանրապետության տարածքի սելավային ավազանների սելավաբերության և սելավային հոսքերի հաճախականության ցուցանիշների համադրությունները ցույց են տալիս, որ տարբեր սելավային ավազանների սելավագոյացման ակտիվ մակերեսներից տեղատարման շերտի միջին տարեկան հզորությունը կարող է ունենալ հետևյալ մեծությունները. ======
{| class="wikitable"
| rowspan="2" |Սելավի հաճախա-կանությունը, սելավաբերությունը
|Բարձր
|Միջին
|Թույլ
|-
| colspan="3" |       Տեղատարման շերտի հզորությունը՝ սմ-ով
|-
|Առավել ուժեղ
|1.2
|          -
|     -
|-
|Ուժեղ
|0.5-1.2
|0.2-0.5
|մինչև 0.2
|-
|Միջին
|0.2-0.5
|0.01-0.2
|մինչև 0.01
|-
|Թույլ
|0.075-0.145
|0.025-0.075
|մինչև 0.025
|}
   Աղյուսակ 1. սելավների հաճախականություն ( Ս. Պ. Բալյան և ուրիշներ, 1986, Հայկ. ՍՍՀ գեոմորֆոլոգիա)
 
           <blockquote>Սելավային հոսքերի հագեցվածությունը բերվածքներով լինում է տարբեր: Նրանց հագեցվածության աստիճանը և ֆրակցիոն կազմը թույլ է տալիս ոչ միայն քանակական ցուցանիշներով դասակարգել սելավային հոսքերը, այլև մշակել հակաէրոզիոն և հակասելավային արդյունավետ միջոցառումներ: Բնական և լաբորատոր բազմաթիվ տվյալները հաստատում են, որ սելավային զանգվածը կախված հեղուկ և պինդ փուլերի համամասնության փոփոխություններից, կարող է գտնվել երեք վիճակում՝ կապակցված (связные), չկապակցված (не связные) և անցումային (переходные) դեպի կապակցվածը: ՀՀ տարածքում կապակցված սելավային հոսքերի գոյացման համար անհրաժեշտ լիթոլոգիական և ջրօթերևութաբանական նպաստավոր պայմաններ չկան: Ընդհակառակը, մեզ մոտ լայն տարածում ունեն չկապակցված սելավային հոսքերը, որոնց պինդ փուլը հիմնականում խզում են կոպտաբեկոր նյութերը և շարջումն ընթանում է հիդրոդինամիկայի ընդհանուր օրենքին համապատասխան: կարևոր է նաև այն, որ հանրապետության տարածքի որոշ հովիտների կամ հուների սղումներով կամ կտրուկ ծռումներով պայմանավորված, երբեմն սելավային հոսքերում տեղի են ունենում կարճատև խցանումներ: Փաստորեն կատարվում է պինդ փուլի թանձրացում և մերձկապակցված կամ անցումային վիճակի սելավների գոյացում:  </blockquote>
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/ՀՀ_սելավաբեր_ավազաններ» էջից