«Մշակութային ինքնություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Տարբեր հայեցակարգերում մշակութային ինքնության վերաբերյալ տեսական վերլուծությունների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ չկա մեկ ընդհանուր մոտեցում մշակութային ինքնության սահմանման հետ կապված: Այսպես, օրինակ [[Մշակույթի պատմություն|մշակույթի տեսության]] և [[Մշակութաբանություն|մշակութաբանության]] մեջ ինքնությունը դիտարկվում է որպես մարդու մշակութային կյանքի նույնականացում որոշակի [[Մշակույթ|մշակույթիմշակույթ]]ի, [[Ավանդույթ|ավանդույթներավանդույթ]]իների, համակարգի հետ: Դրա շրջանակներում համարվում է, որ մարդը յուրացնում և ընդունում է տվյալ մշակույթի բովանդակային միջուկը, արժեքները, նորմերը, դրանց արտահայտչամիջոցները:

* [[Միջմշակութային հաղորդակցություն|Միջմշակութային հաղորդակցման]] խնդիրներով զբաղվող գիտնականների կարծիքով մշակութային [[ինքնություն]]ը անհատի [[Գիտակցություն|գիտակցված]] ընտրությունն ու [[Նույնականացում (հոգեբանություն)|նույնականացումն]] է տվյալ [[Մշակույթ|մշակույթումմշակույթ]]ում ընդունված նորմերին և վարքաձևերին: Ըստ այս մոտեցման մշակութային ինքնության հիմքում ընկած որակները հարաբերականորեն կայուն են կյանքի ընթացքում, ընկած են [[Անձ|անձիանձ]]ի կառուցվածքի հիմքում:

* [[Կոլեկտիվիզմ|Կոլեկտիվ]] մշակութային ինքնությունը ձևավորվում է հանրության ինքնառեֆլեքսիայի ընթացքում [[Նույնականացում (հոգեբանություն)|նույնականացման]] մեխանիզմների շնորհիվ, որոնք տարբերվում են անհատական մշակութային նույնականացման մեխանզիմներից: Այստեղ էականը նմանեցումը, կրկնօրինակումը, նույնականացումը չէ, այլ '''''մեկ մշակութային հանրույթի [[Համադրություն|համադրում]]ը, համեմատումը այլոց հետ:''''' Այդ համեմատության արդյունքում հանրույթը իմաստավորում է իր ամբողջականությունը խմբային նույնականացման հատկանիշներով, հանրույթը դառնում է ինքնակա ամբողջություն, որի հետ նույնականանում են դրա բոլոր անդամները: Այդ պատկերացումը վերածվում է ինքնագիտակցության [[Կոլեկտիվկոլեկտիվ անգիտակցական|կոլեկտիվ անգիտակցականում]]ում: <ref>{{Cite journal|last=Матузкова|first=Е.П|date=2012|title=Идентичность как объект изучения культурологических

Մշակութային ինքնության խնդիրը բնորոշ է այնպիսի գիտական դիսցիպլինների, ինչպիսիք են [[Հոգեբանություն|հոգեբանությունըհոգեբանություն]]ը, [[Ազգագրություն|էթնոլոգիան]], [[Մարդաբանություն|անթրոպոլոգիան]], [[Սոցիոլոգիա|սոցիոլոգիանսոցիոլոգիա]]ն: Այս գիտակարգերի տեսություններում, այնուամենայնիվ, խնդիրը դրված է ավելի շուտ իմպլիցիտ, որպես ընդհանուր հետազոտական խնդիրների տարրերց մեկը:

Մշակույթը համարվում է հանրության զարգացման և կայացման ընթացքում այդ հանրույթին միավորող գործոն: Իր ծագմամբ այն պարտական է [[Ցեղապետություն|ցեղապետի]] և [[Ամբոխի հոգեբանություն|ամբոխի]] փոխհարաբերություններին: [[Զիգմունդ Ֆրոյդ|Ֆրոյդը]] առանձին տեղ է հատկացնում իր աշխատություններում այս հարցի քննարկմանը: Ցեղապետը ելակետային,անկախ անձ էր, ով ուներ եզակի [[Առաջնորդություն|առաջնորդական]] որակներ: Ամբոխը ցեղապետի նկատմամբ ուներ [[Լիբիդո|լիբիդոզլիբիդո]]զ ձգտումներ. այլ կերպ ասած՝ ամբոխին միավորում էր ընդհանուր սերը ցեղապետի նկատմամբ: Այս հասկացման մեջ ինքնությունը կարելի է պատկերցնել որպես ամբոխի պահանջմունքային կողմի համապատասխանեցումը ցեղապետի կողմից թելադրված պայմաններին: Հանրույթը ամրապնդում էր իր գոյատևման համար կարևորագույն դիրքերը և իրեն առանձնացնում կոնկրետ տարածքում այլ հանրույթներից հենց ցեղապետի կողմից թելադրվող վարքային ու մտածական պատտերների համապատասխանեցման հիման վրա: <ref>{{Cite journal|last=Миронов Д.Д.,|first=Ляпкина Т.Ф.|date=2015.|title=Подходы к определению культурной идентичности|journal=Культура и цивилизация|volume=№ 6|pages=109-123.}}</ref>

[[Էրիկ Էրիկսոն|Էրիքսոնը]], ընդունելով որպես ելակետ Ֆրոյդյան մեկնաբանությունները ինքնության կայացման հետ կապված, զարգացնում է հայեցակարգը իր [[Էրիկ Էրիկսոն|էպիգենետիկական]], էվոլյուցիոնիստական հայեցակարգում:Ինքնության կայացման կարևորագույն շրջան է համարվում [[Մանկություն|մանկությունըմանկություն]]ը, սակայն ինքնության վերջնական ձևավորումը և զարգացումը դրանով չի ավարտվում: Մանկության շրջանի համար հատկանաշական է մշակութային արժեքների և աշխարհի նկատմամբ որոշակի վերաբերմունքի ձևավորման առաջնային սերմերը:<ref name=":0" />           Լիովին այլ տեսակետ է առաջ քաշում մեկ այլ հոգեվերլուծող, անալիտիկ հոգեբանության հիմնադիր [[Կարլ Գուստավ Յունգ|Կարլ Գուստավ Յունգը]]ը:

Ըստ Յունգի մշակութային ինքնությունը առաջնային է սուբյեկտի նկատմամբ. այն ի սկզբանե գոյություն ունի: Անգիտակցականը չի սահմանափակվում անհատական մակարդակով, որտեղ պահպանվում են հակումներն ու բնազդները, այն ունի ավելի լայն մակարդակ: Այդ մակարդակը, դրա բովանդակությունը սահմանվում է մշակույթով և կախված է դրանից:  Հոգեկանի և մշակութային բովանդակությունների հասկացման բանալին թաքնված է [[Սիմվոլիզմ|սիմվոլների]] մեջ: Դրանք ամրապնդված են [[Ծես|ծեսերումծես]]երում, [[Հեքիաթ|հեքիաթներումհեքիաթ]]ներում, [[Առասպել|առասպելներումառասպել]]ներում: Սիմվոլների առաջացման մեխանիզմները աշխատում են միջավայրում կատարվողի իմաստավորման,կարգավորման սկզբունքով:

[[Կոլեկտիվ անգիտակցական|Կոլեկտիվ անգիտակցականի]]ի կերպարները հանդիսանում են հանրույթի և ազգի սիմվոլիկ բովանդակությունը: Այդ կերպարները ստեղծվում են սերնդեսերունդ և հիմնվում վերջիններիս նույնական ապրումների վրա: Այդ կերպարները առկա են ամեն անհատի ներսում:<ref>{{Cite book|title=Архетипы и коллективное бессознательное|last=Юнг|first=К.Г.(перевод Чечиной А.)|publisher=Аст|year=2020|isbn=978-5-17-117179-7|location=Москва|pages=85-107}}</ref>

[[Հասարակագիտություն|Սոցիոլոգիայում]] մշակույթը հասկացվում է որպես հասարակության կողմից մշակված գործիքային և հաղորդակցական միջոցներ, որոնք անհրաժեշտ են հասարակական փոխհարաբերությունների ապահովման համար: Ցանկացած մշակութային արժեք համարվում է պայմանականորեն ընդունելի, անհրաժեշտ հասարակության ինտեգրացիայի և կենսունակության համար: Արժեքների վրա անհատը կառուցում է իր վարքը, որը ևս պետք է ընդունելի լինի հասարակության կողմից: [[Սիմվոլիկ ինտերակցիոնիզմ|Սիմվոլիկ ինտերակցիոնիզմի]]ի ներկայացուցիչ [[Ջեյմս Միդ|Ջ.Գ. Միդը]] ցույց է տալիս, որ անհատական ամբողջականությունը, ինքնանույնականացումը, ինքնությունը մարդկային վարքի ապրիորրի չէ.այն կառուցվում է սոցիալական ինտերակցիաների ընթացքում «արտադրված» որակներից: Մշակութային նույնականացման գործընթացում կարևոր է համարվում [[Սոցիալական հոգեբանություն|«Ես» և «Այլոք, ուրիշները»]] հակադրությունը: Այս մոտեցումը բնորոշ է [[Ֆենոմենոլոգիականֆենոմենոլոգիական սոցիոլոգիա|ֆենոմենոլոգիական սոցիոլոգիայի]]յի ներկայացուցիչներին:<ref>{{Cite journal|last=Барышникова|first=И.В.|date=2009|title=Понятие идентичности в социологическом дискурсе|journal=Вестник Волгоградского государственного университета|series=Серия 7: Философия. Социология и социальные технологии|volume=№ 2|pages=166-172}}</ref>

Անթրոպոլոգիական հայեցակարգային հետազոտությունների դաշտում [[Անձ|անձիանձ]]ի և [[մշակույթ]]ի փոխհարաբերության հասկացման զանազան մոտեցումներ են հաստատվել:

[[Հոգեբանական անթրոպոլոգիա|Հոգեբանական անթրոպոլոգիան]]ն, մասնավորապես [[Ֆրանց Բոաս|Ֆ. Բոասի]] տեսակետից, մեկնաբանում էր անձի և մշակույթի փոխհարաբերությունը սոցիոմշակութային պատճառականության վրա կառուցման տեսանկյունից, այլ կերպ ասած՝ անձը պայմանավորվում է միջավայրի համատեքստում : Ըստ Բոասի ազգագրական տվյալները փաստում են, որ ինչպես մեր լեզուն, այնպես էլ անգամ [[Հույզեր|հույզերըհույզեր]]ը հանդիսանում են մեր հասարակական կյանքի և ազգային պատմության արդյունք:

[[Ռութ Բենեդիկտ]]ի պատկերացմամբ մշակույթը կախյալ է, երկրորդային անձի կնատմամբ: Մշակույթները, ըստ գիտնականի, տարբերվում են իրենց բնորոշ անձնային հոգեբանական բնութագրիչներով: Տարատեսակ հոգեբանկան իմպուլսներ, որոնք այս կամ այն կերպ կապված են մարդկանց [[Հոգեֆիզիոլոգիա|հոգեֆիզիոլոգիականհոգեֆիզիոլոգիա]]կան տարբերությունների հետ, բերում են մշակութային տարբեր ձևերի: Ամենի հիմքում հոգեֆիզիոլոգիական տարբերություններն են: Այս միտքը ուղիղ արտացոլում է գտնում Բենեդիկտի հետևյալ մեջբերման մեջ՝ «culture is personality writ large» /մշակույթը անձն է, մեծատառերով գրված/:

Պատմական անթրոպոլոգիայի շրջանակներում մշակութային ինքության սահմանման մեջ մեծ նշանակություն է ձեռք բերում [[Մենթալություն|մենթալությունըմենթալություն]]ը:Մենթալությունը ձևավորվում է մշակութային ավանդույթների, սոցիալական կառուցվածքների,մարդու կենսագործունեության ողջ միջավայրի ազդեցությամբ:<ref>{{Cite book|title=Культурология. Антропологические теории культур|last=Белик|first=A.A.|year=1999.|location=М.|pages=240}}</ref>

Պրիմորդիալիզմի հետևորդները պնդում են, որ մշակութային, էթնիկ ֆորմացիաները փոխանցվում են արյամբ. մշակութային բովանդակությունները պահպանվում են [[Գենոմ|գենոմումգենոմ]]ում և սերնդեսերունդ փոխանցվում: Այս ուղղության այլ հետևորդներ մշակութային և էթնիկ գոյացությունների կայունությունը կապում են մշակութային միջավայրի հետ, որ ամրապնդվում է դեռևս մանկությունից:

Կոնստրուկտիվիստական ուղղության ներկայացուցիչների համար ինքնությունը ձևավորվում է երևակայականին նույնականացման ճանապարհով: Մշակութային բովանդկությունները պայմանականորեն ստեղծված կերպարներ են, որոնց միջոցով հասարակությունը միավորվում է, զգում ամբողջություն, թույլ տալիս անհատին ընդհանուրի մաս զգալ իրեն: <ref>Лурье С.В. Историческая этнология. М.: Академический Проект; Гаудеамус, 2004. 624 с.</ref>

[[Ժողովրդագրական հիմնախնդիր|Ժողովրդագրական]] ցուցանիշների և մշակութային ինքնության միջև կապերը միշտ եղել են հետազոտողների ուսումնասիրությունների կենտրոնական թեմաներից: Դրանց մեջ ներառվում են գենդերի, տարիքի և սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակի հարցերը: Սովորաբար ազգային մշակույթի ժառանգների դերը վերագրվում է կանանց: Չկան բավարար տվյալներ միանշանակ պնդելու համար, սակայն, այնուամենայնիվ, որոշ հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ կանայք ունեն ազգային/մշակութային ինքնության, նույնականացման ավելի բարձր մակարդակ. հարկ է նշել, որ այս տվյալները տարբեր են կախված մշակույթից, ավանդույթներից, ներգաղթյալների տարբեր խմբերից և երկրներից: Տարիքի հետ, որպես կանոն, մշակութային ինքնության մակարդակը բարձրանում է<ref>Anfu Yan. Cultural Identity in the Perspective of Psychology. South China Normal University, Guangzhou, China</ref>: Դրա հետ սերտ առնչություն ունի [[Էրիխ Ֆրոմ|Էրիխ Ֆրոմմ]]իմի այն դիտարկումը, որ տարիքի հետ սրվում է հատկապես արմատներին վերադառնալու, նախնիների հետ միավորվելու [[Ֆրոմի հումանիստական տեսություն|պահանջմունքը]]:<ref name=":0" />

Ընդհանրապես որքան ավելի շատ են մշակույթների միջև տարբերությունները, այնքան ավելի բարդանում է անհատական մշակութային հարմարման գործընթացը, ինչը իր հերթին ազդում է անհատի մշակութային ինքնության վրա: [[Լեզու|Լեզուն]]ն մշակութային տարբերությունների արտահայտումն է և մշակութային ինքնության հետազոտությունների կարևոր բաղկացուցիչ մասը: Սակայն մշակութային ինքնության և լեզվի միջև կապը միանշանակ հաստատված չէ: Այլ երկրներում լեզվի և մշակութային ինքնության կապի ուսումնասիրությունները պտտվում են երկու հիմնական տեսակետերի շուրջ: Դրանցից մեկի համաձայն լեզուն ելակետային գործոն է մշակութային ինքնության մեջ և բարենպաստ է ազդում դրա վրա: Իմբենս-Բեյլիի հետազոտությունները '''ամերիկահայ երեխաների''' հետ ցույց են տվել, որ երկլեզու երեխաները, որոնք անգլերենի հետ մեկտեղ հասկանում են նաև իրենց մայրենի լեզուն, ունեն մշակութային/ազգային ինքնության ավելի բարձր մակարդակ ի համեմատություն այն երեխաների, որոնք միայն անգլերենին են տիրապետում<ref>Edwards & Chisholm, Language, multicul- turalism and identity: Canadian study[J]. Journal of Multilingual and Multiculturcil Development ,1987 (5):391- 408.</ref>: Մյուս տեսակետը պնդում է, որ լեզվի և մշակութային ինքնության միջև, եթե անգամ կա կապ, ապա շատ թույլ: Այլ կերպ ասած՝ անձի մշկութային ինքնության մակարդակը, ձևավորումը չի պայմանավորվում որևէ կերպ լեզվի իմացությամբ:

Սոցիալական աջակցությունը մշակութային [[Հարմարվողականություն|հարմարմանը]] նպաստող կարևորագույն գործոններից է, ընդ որում կարևոր է ինչպես միջավայրի, այնպես էլ [[Ընտանիք|ընտանիքիընտանիք]]ի և հասկակաիցների աջակցությունը: Առաջին հերթին ծնողները կարող են ազդել անձի մշակութային նույնականացման վրա: Ազգային համոզմունքները, մենթալիտետը, արժեքները, ընդունված վարքաձևերը մեծամասամբ փոխանցվում են ծնողների միջոցով: Մշակութային նույնականացման բարձր մակարդակով երեխաների ծնողների շրջանում անցկացված հարցումը ցույց է տվել, որ այս ծնողները գիտակցում են, որ ցանկանում են դաստիարակել տարբեր մշակութային համատեքստերում ավելի հեշտ զարգացող երեխաներ: Սակայն այս տվյալները ներկայումս լուրջ քննադատության են ենթարկվում նոր ժամանակների, նոր սերունդների հետ կապված: Երեխաները հիմա ավելի շատ և շուտ են առնչվում այլ մշակույթների հետ, քան իրենց ծնողները: Այս տեսանկյունից մեծ նշանակություն է տրվում հասակակիցների կողմից ցուցաբերվող աջակցությանը:<ref>Schwartz, S. J., Montgomery, M., & Briones, E., The role of identity in acculturation among immigrant people: Theoretical propositions, empirical questions, and applied recommendations. Human Development,2006(49): 1-30.</ref>

[[Գլոբալացում|Գլոբալիզացիան]] այսօր համարվում է ամենատենդենցիոզ երևույթներից մեկը. չկա հասարակական կյանքի մի ոլորտ, որ այս կամ այն կերպ չառնչվի գլոբալիզացիայի հետ: Հասարակության տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական, տեխնոլոգիական և մշակութային հիմքերը ենթարկվում են ակտիվ վերակառուցումների: Գլոբալիզացիոն գործընթացները, փոփոխելով սովորական ժամանակայնությունը և սոցիալական տարածությունը, ամբողջական դարաշրջանների միջև սահմաններ են ջնջում՝ ստիպելով ներկայիս աշխարհին նայել տարբեր երևույթների նորովի, ոչ ֆրագմենտար: Այս գործընթացների մասշտաբայնությունը կապված է տեղեկատվական, ֆինանսական, տրանսպորտային, տեխնոլոգիական հոսքերի շարժունակության և տարածվածության հետ, երբ աշխարհի բոլոր անկյուններ ներթափնցելով՝ դրանք կազմակերպում են ժամանակակից մարդկանց կյանքը փոխկախվածության և փոխպայմանականության սկզբունքներով:

Կենսագործունեության բոլոր ոլորտներից մշակութայինը թերևս ամենամեծ հարվածներն է ստանում այս տեսանկյունից: Սոցիոմշակութային փոփոխությունների հիպերդինամիկությունը և ժամանակակից հասարակության [[Մոդերնիզացիա|մոդերնիզացիանմոդերնիզացիա]]ն ուղեկցվում են այդ սոցիոմշակութային համակարգերի խորքային փոփոխություններով. Փոփոխվում են արժեքային կողմնորոշիչները, դրանց հիերարխիան, կյանքից բավարարվածության չափանիշները, առաջ է գալիս  նորի նկատմամբ անզուսպ ձգտում, [[Էքստրեմալ տուրիզմ|էքստրեմալիզմ]], ապագա հեռանկարների լղոզվածություն, ընդհանուր [[Idol (երգ, BTS)|կուռքեր]]ի և իդեալների բացակայություն: Սրա հետ մեկտեղ մշակույթի հիմքի վրա ընկած կոնֆլիկտները կապված են մարդկային բնույթի խորքային դիմադրությունների հետ<ref>Гидденс Э. Ускользающий мир : как глобализация меняет нашу жизнь / Э. Гидденс. – М. : Весь мир, 2004. – 116 с.</ref>:

Այսպիսով սոցիոմշակութային գլոբալիզացիան տանում է ներմշակութային և միջմշակութային հակասությունների մեծացման, ակտուալացնում արժեքների, սիմվոլների, տարբեր մշակութային աշխարհների համահարաբերակցման կոնֆլիկտների հարցերը: Այս համատեքստում նորից առաջնային պլան է գալիս «Մենք» և «Ուրիշները» դիսպոզիցիոն հակադրությունը: Գլոբալիզացիայի պայմաններում ներգաղթը մեծ թափ է ստանում աշխարհի բոլոր երկրներում: Ներգաղթյալների մեծ թիվ է մուտք գործում տարբեր երկրներ իրենց հետ բերելով իրենց մշակույթը, արժեքները, պատկերացումները:

Սոցիալական բնույթի շարք գործոններ պայմանավորում են մարդու ինքնության ճգնաժամը սոցիոմշակութային տիրույթում: Դրանցից հիմնաքարային են համարվում սոցիալական հանրույթների լղոզվածությունը, որը հանգեցնում է հանրության զանգվածայինության, սոցիալական կապերի հետզարգացումը, որի շրջանակներում տեղի է ունենում սոցիալական խնդիրների վերափոխում, ինչպես նաև սոցիալական-խմբային նույնականացման սահմանների լղոզվածությունը:

Հեշտ է հասկանալ, որ ցանկացած քիչ թե շատ կայուն համակարգի, հատկապես `մշակույթի համակարգի փոփոխությունը վերածվում է [[Ճգնաժամ|ճգնաժամիճգնաժամ]]ի, որը տարբեր հեռանկարներ է ստեղծում ինչպես դրա զարգացման, այնպես էլ լուծման համար: Քանի որ մշակույթն է այն տարածքը, որտեղ կոդավորվում է ինքնությունը և հասարակության զարգացման շարունակականությունը, այնքանով, որքանով որ մշակութային ինքնությունն է «թելադրում» մարդուն կայուն, ուժեղ վստահություն, անվտանգություն, սոցիալական իրավիճակներ կանխատեսելու ունակություն, հասարակության մեջ իր սեփական դիրքորոշման միանշանակությունը, այդքանով այս ոլորտում փոփոխությունները ամենատրավմատիկն են մարդու համար<ref name=":1">{{Cite journal|last=Шульгина|first=Д. Н.|date=18 октября 2010 г|title=КРИЗИС КУЛЬТУРЫ И ИДЕНТИЧНОСТИ ЧЕЛОВЕКА

Լեհ սոցիոլոգ Պ.Շտոմպկան մշակույթի ոլորտում փոփոխությունների նմանատիպ [[Տրավմա|տրավմանտրավմա]]ն անվանել է «[[մշակութային տրավմա]]»: Որպես «մշակութային տրավմայի» ախտանիշ նա առանձնացնում է հետևյալ սոցիալական հետևանքները.

# անհանգստության անորոշ զգացում, [[Վախ|վախերվախ]]իերի կոմպլեքս, [[Տագնապ|տագնապայնությունտագնապ]]այնություն, [[Մտածողություն|առասպելական մտածողություն]], [[Երևակայություն|ֆանտազիաներ]]<ref>Штомпка П. Социология социальных изменений / П. Штомпка. – М. : Аспект-Пресс, 1996. – 415 с</ref>: