«Հարար»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ clean up, փոխարինվեց: Եւ → Եվ, եւ → և (6) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 61.
| կայք =
}}
'''Հարար''', [[գյուղ]] [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախի Հանրապետությունում]]։ում։ Գտնվում է [[Քաշաթաղի շրջան|Քաշաթաղի շրջանի]]ի արևելքում՝ [[Բերձոր|Բերձորից]]ից 40 կմ հարավ-արևելք, [[Արաքս|Արաքսի]]ի [[Հակար|Հակարի]]ի վտակի միջին հոսանքի ձախակողմյան սարալանջերին, գետափից ուղիղ գծով 7-8 կմ հեռու, [[Հայաստանի Հանրապետություն|ՀՀ]] [[Սյունիքի մարզ|Սյունիքի մարզի]]ի [[Կոռնիձոր]] [[Գյուղ|գյուղիցգյուղ]]ից 10 կմ արևելք<ref name=":1">Քումունց Մհեր, Ըռքոյան Զոհրաբ Արցախի Բերձոր գավառի պատմական Հարար գյուղը, Պատմա-բանասիրական հանդես (1), 187-200, 2020, ISSN 0135-0536</ref>:
 
== Անվան ծագումնաբանություն ==
Տող 67.
 
== Պատմություն ==
Հարարի աշխարհագրական դիրքը և բնակլիմայական պայմանները, համեմատած շրջակա բնակավայրերի հետ, բավականին բարենպաստ են եղել։ Այն կարևոր նշանակություն է ունեցել [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիք]]-[[Արցախ նահանգ|Արցախ]] պատմական տարածքների առնչությունների համար։ Ակադեմիկոս [[Հրաչիկ Սիմոնյան]]ն ասել է․ «Դիզակի Հարար հայկական գյուղը, որը Գորիսի շրջանի Կոռնիձոր գյուղից գտնվում է մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա, նշանակալի դեր է խաղացել Ղարաբաղ-Զանգեզուրի 1918-1921 թվականների ազատագրական պայքարի ընթացքում՝ գաղտնի հաղորդակցության համար գլխավոր կամուրջ հանդիսանալով հայկական այդ երկու գավառների միջև»<ref name=":1" />։
 
Հարար գյուղը հաճախ է ենթարկվել հարձակումների։ Մինչ օրս էլ այս մասին պատմում են [[Տեղ]] և [[Կոռնիձոր]] գյուղերում, հիմնականում պատմվում է 20-րդ դարի առաջին կեսի դեպքերի վերաբերյալ։ Տեղացիները և ծագումով հարարցիները իրենց մեծերի պատմություններից հիշում են, թե ինչպես են ժամանակին բնամթերքով և ապաստան տալով օգնել հարարցիներին։ Ա-Դոն գրել է․ «135 տուն ժողովուրդը կողոպտվեց մինչև վերջին թելը․․․ Ապա նա գերի ընկաւ շրջապատող թուրքերի ձեռքը: Խե՛ղճ հայեր, օրեր շարունակ նրանք ապրում էին մահւան սարսափի, բարոյական եւ հոգեկան տանջանքների տակ, նրանք կտրւած դրսի աշխարհից, չը գիտէին ինչ էր կատարւում դուրսը, չը գիտէին, որպիսի վախճան սպասում է իրենց: Եւ երբ այդ բոլորից յետոյ զօրքը գնաց ազատելու, նրանք չէին հավատում իրենց աչքերին: Ինչպէս դահճի սրից փախածը, նրանք հեռացան այդ ծանօթ վայրերից, այլեւս չը վերադառնալու պայմանով, գնացին մի այլ տեղ ապաստան փնտռելու: Հարարն ունեցավ բաւական մարդկային զոհեր․․․»։ Այս առիթով «[[Մշակ]]» թերթը գրել է․ «Երկար ժամանակ Օձաբերդ, Հարար, Թեսխարաբ գիւղերը հարստահարվում էին ալիանլու ցեղի յայտնի աւազակների յարձակումներից ու կողոպուտներից. այդ ցեղը բացի աւազակութիւնից, ոչ մի արհեստ չունի, եւ ապրում է հայ ժողովրդի ․․․ վաստակած աշխատանքով»։
 
Հարարի մասին հետագայում այսպիսի տեղեկություններ կան․ «1918 թվականին Հարարը ենթարկվեց [[թուրք]]երի հարձակմանը, ավերվեց, իսկ բնակչության մեծ մասը սպանդի ենթարկվեց կամ հեռացավ այլ վայրեր: Գյուղում մնացին սակավաթիվ հայեր: 1920 թվականին [[Դրո]]ն և [[Նժդեհ]]ը ազատագրեցին Հարարը, և Կոռնիձոր-Հարար-[[Խծաբերդ]] գծով Ղարաբաղը միացավ Հայկական Հանրապետությանը: Խորհրդային իշխանության տարիներին ինչպես Ղարաբաղի շատ գյուղեր, Հարարը նույնպես թուրքացվեց»։
 
1919 թվականի հունվարի 15-ին Ղարաբաղի և [[Զանգեզուր]]ի նահանգապետ նշանակված Սուլթանովի հրամանով Հարար, [[Պետրոսաշեն]] և [[Սպիտակաշեն]] գյուղերը հայաթափվել են։ Սուլթանովը, օգտվելով [[անգլիացիներ]]ի հովանավորությունից, կարողացել է վերջնականապես սեպ խրել Սյունիքի և Արցախի միջև։ Հարարը «վերջին թելն» էր<ref name=":1" />։
 
1925 թվականին գյուղը դուրս է մնացել նաև Ղարաբաղի [[Հադրութ]]ի շրջանից։ Այն ընդգրկվել է [[Ադրբեջանի ԽՍՀ]] [[Լաչինի շրջան]]ի մեջ․ «Երկու հազարամյակ «Հարար» անունը կրած հայկական նշանավոր գյուղը 30-ական թվականներին վերանվանվեց Ջաֆարաբադ՝ Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի նախկին քարտուղար Միր-Ջաֆար Բաղիրովի պատվին, իսկ 1953 թ. նրա մերկացումից, պաշտոնազրկումից և գնդակահարությունից հետո վերանվանվեց Աշաղը Փարաջան» - նշել է [[Առաքել Կոստանյանց]]ը իր «Պատմութիւն Գտչայ վանուց» աշխատության մեջ<ref>{{Cite web|url=https://artsakhlib.am/2018/08/08/%d5%a1%d5%bc%d5%a1%d6%84%d5%a5%d5%ac-%d5%af%d5%b8%d5%bd%d5%bf%d5%a1%d5%b6%d5%b5%d5%a1%d5%b6%d6%81%d5%ab-%d5%ba%d5%a1%d5%bf%d5%b4%d5%b8%d6%82%d5%a9%d5%ab%d6%82%d5%b6-%d5%a3%d5%bf%d5%b9%d5%a1/|title=Առաքել Կոստանյանցի «Պատմութիւն Գտչայ վանուց» աշխատությունը|website=Արցախի Էլեկտրոնային Գրադարան|accessdate=2020-10-29}}</ref>։
Տող 88.
 
== Բնակչություն ==
Ըստ նոր վարչական բաժանման՝ Հարարը ներառվել է Քաշաթաղի շրջանի [[Աղավնատուն (գյուղ, Արցախ)|Աղավնատուն]] գյուղական համայնքի մեջ՝ [[Խաչգետիկ]] և Աղավնատուն գյուղերի հետ միասին։ Համայնքում ընդհանուր եղել է 28 տնտեսություն՝ 114 բնակչով, որից 8-ը՝ 35 բնակչով՝ Աղավնատուն գյուղում, 11-ը՝ 46 բնակչով՝ Խաչգետիկ գյուղում, 9-ը՝ 33 բնակչով՝ Հարար գյուղում<ref name=":0" />: Գյուղը վերաբնակեցվել է 1994 թվականին։ Ներկայիս բնակիչները Հայաստանի տարբեր բնակավայրերից են՝ [[Հրազդան|Հրազդանից]]ից, [[Երևան|Երևանից]]ից և այլն։
 
1897 թվականի [[մարդահամար]]ով գյուղն ունեցել է 523 բնակիչ, բոլորը՝ հայեր: 1914 թվականին բնակչության թվաքանակը փոխվել է՝ 412 բնակիչ, իսկ 4 տարի հետո՝ 1918 թվականին, գրեթե եռապատկվել է՝ 1078 մարդ: Ըստ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի՝ 1918-1920 թվականների [[հայ-թաթարական բախումներ]]ից հետո՝ 1921 թվականի մարդահամարով, գյուղում մնացել է 55 հայ բնակիչ։ «19-րդ դարի վերջին Հարարն ուներ մի քանի հազար բնակիչ»,- ասել է Հրաչիկ Սիմոնյանը<ref name=":1" />։
 
Ըստ հարարցիների բանավոր տեղեկության՝ եղել են ժամանակներ, երբ բնակավայրը քաղաքի է նմանվել և ունեցել 2000-ից ավելի հայ բնակիչ։
 
Տարբեր ժամանակներում՝ մինչև 1930-ական թվականների գյուղի վերջնական հայաթափումը, Հարարում եղել է բնակչության ներհոսք և արտահոսք: Շամախու Քեովլուջ գյուղի նկարագրության մեջ Բարխուդարյանցը գրում է, որ վերջինիս բնակիչները եկել են [[Վարանդա (գյուղ)|«Վարանդա]] գավառի [[Ավետարանոց]], [[Ծովատեղ]], [[Մսմնա]], [[Ղավախան]] և Հարար գյուղերից»:
Տող 100.
 
=== Աղբյուրներ ===
Հարարցիները հատկապես հիշատակում են իրենց աղբյուրների մասին։ Դրանց թվում են՝ ''Դերուն աղբյուր'', ''Ակուվայ Նով, Քար աղբյուր'', ''Ցորտ աղբյուր'', ''Ջոխտակ Նով'', ''Մարոտ Ուրթի'', ''Թառամի, Զլզլան'', ''Խաչգետիկ'', ''Թաղբանդ'' և մի շարք այլ աղբյուրներ<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Cite book|title=Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները|last=Մկրտչյան|first=Շ․ Մ․|publisher=«Հայաստան»|year=1985|isbn=4902020000|location=Երևան|pages=124-125}}</ref><ref name=":1" /
=== Եկեղեցիներ ===
==== Եղցուն Ծոր ====
Տող 119.
 
==== Փարաջանց ====
Հին հայկական բնակավայր է, այժմ մտնում է Լաչինի շրջանի մեջ։ Հիշատակվում է Հադրութի շրջանի Շախկախի անապատի վանքի աբեղա Աբրահամի ձեռագրում․ «Ի գեղս, որ կոչի Փարաջանց, ի ոտս Դիզափայտո ի թիվն ՈՒԳ (1574)»<ref>{{Cite web|url=https://www.bibliotheque-eglise-armenienne.fr/catalogues/am_auteur.php?cle=%D5%BF%D5%A7%D6%80%D5%A1%D6%82%D5%A5%D5%BF%D5%AB%D5%BD%D5%A5%D5%A1%D5%B6-%D5%BD%D5%B4%D5%A2%D5%A1%D5%BF|title=Bibliothèque de l'Église apostolique arménienne - Paris - Տէր-Աւետիսեան , Սմբատ|website=www.bibliotheque-eglise-armenienne.fr|accessdate=2020-10-30}}</ref>։ Գյուղում, ինչպես նաև գյուղամերձ հանդերում, պահպանվել են երկու եկեղեցի, երեք գերեզմանատուն և բազմաթիվ ջարդված խաչքարերի բեկորներ։ Գյուղամիջի թաղածածկ եկեղեցու պատերի մեջ կան 11-րդ դարի զարդաքանդակներով մի խաչքար և տապանաքարեր<ref name=":1" />։
 
=== Գերեզմանատներ ===
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հարար» էջից