«Մարտակերտ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ 45.133.107.200 (քննարկում) մասնակցի խմբագրումները հետ են շրջվել Voskanyan մասնակցի վերջին տարբերակին։ Պիտակ՝ Հետշրջում |
No edit summary |
||
Տող 5.
| ենթարկում =
| երկիր = Արցախ
| պատկեր =
| պատկերի նկարագրում =
| զինանշան = -
| զինանշանի լայնություն =
Տող 69.
| պարամետր2 =
}}
'''Մարտակերտ''', քաղաք [[
== Անվանում ==
Անվանումը «Մատուռակերտի» հնչյունափոխված ձևն է։ Կան նաև «Մարդակերտ»՝ մարդու կերտած, կամ «Մարտակերտ»՝ մարտերում կերտված տարբերակները։ [[Գորանբոյ գործողություն|Գորանբոյ գործողության]] ընթացքում՝ 1992 թվականի հուլիսի 4-ին ադրբեջանցիները գրավում են Մարտակերտը և անվանում այն «Աղդերե»՝ այն կցելով [[Թարթառի շրջան]]ին։ Քաղաքի ադրբեջաներեն անվանումը նշանակում է «սպիտակ առու»։
== Պատմություն ==
Մարտակերտը որպես գյուղ հիշատակվում է առնվազն 19-րդ դարից, երբ այստեղ կառուցվել է [[Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի (Մարտակերտ)|սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի]]ն։ Այդ ժամանակ վարչականորեն գտնվում էր [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ի [[Ջևանշիրի գավառ]]ի մեջ։ 1923 թվականին, երբ կազմավորվում է [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ]]ը, գյուղը խոշորագույնն էր դրա հյուսիսում, ուստի դառնում է շրջանի կենտրոն։ Քաղաքատիպ ավանի կարգավիճակ է ստանում 1960 թվականին՝ [[Մատաղիս]]ից հետո (1943)։ Արցախի անկախության տարիներին բնակավայրը ստանում է քաղաքի կոչում։
Խորհրդային տարիներին Մարտակերտը հայտնի էր հիմնականում գյուղատնտեսական և սննդի արդյունաբերությամբ, տնտեսական կապի մեջ էր իրենից ոչ հեռու գտնվող Մարգուշևան (Լենինավան, [[Մարաղա (քաղաք)|Մարաղա]]) հայկական և Միր-Բաշիր ([[Թարթառ (քաղաք)|Թարթառ]]) ադրբեջանական քաղաքների հետ։ Երկաթուղային կապն ապահովվում էր [[Աղդամ]] և [[Բարդա]], հազվադեպ՝ մարզկենտրոն [[Ստեփանակերտ]] քաղաքների հետ։ Ավտոխճուղով կապված էր վերոնշյալ քաղանքերին, ինչպես նաև՝ Քելբաջարին ([[Քարվաճառ]])։ Վերջինս [[Ադրբեջանական ԽՍՀ]] մյուս շրջանների հետ կապվում էր միայն ԼՂԻՄ [[Մարտակերտի շրջան]]ով։ Քաղաքի բնակչությունն աճեց ավելի քան երկու անգամ։
1988-1994 թվականների [[Արցախյան շարժում|Արցախյան շարժման]] տարիներին սկսեցին ռազմական գործողություններ։ Դրանք վերաճեցին [[Արցախյան ազատամարտ|պատերազմի]], երբ ԼՂԻՄ-ը և [[Շահումյանի շրջան (Ադրբեջանի ԽՍՀ)|Շահումյանի շրջան]]ը անկախացան (սեպտեմբերի 2, 1991)՝ որպես Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն։ 1992 թվականին քաղաքում ծավալվեցին ղարաբաղյան պատերազմի մարտերը․ սկզբում շրջանի արևմտյան հատվածում՝ Քելբաջարի շրջանի հարևանությամբ, գրավվեց դրա անկլավ Աղդաբան գյուղը: Ստեփանակերտի և Շուշիի շուրջ վարվող մարտական գործողություններից հետո կռիվը տեղափոխվեց նաև Արցախի հյուսիս․ ապրիլի 10-ին տեղի է ունենում [[Մարաղայի կոտորած]]ը։ Հուլիսի 4-ին [[Գորանբոյ գործողություն|ամառային հարձակման ընթացքում]] ադրբեջանցիները գրավեցին Մարտակերտը և վերահսկեցին այն գրեթե մեկ տարի: Շուրջ 50 հազար բնակիչ ունեցող շրջանը գրեթե ամբողջությամբ հայաթափվեց, ապա 1993 թվականի հունիսի 27-ին [[Մարտակերտի ազատագրման ռազմական գործողություն (1993)|քաղաքն ազատագրվեց]] Արցախի Պաշտպանության բանակի կողմից: Շրջան վերադարձան հայերի փոքր մասը։ Հուլիսի 28-ին Մարտակերտի մոտակայքում հանդիպում են Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի պաշտոնյաները` պայմանավորվելով կարճատև հրադադար հաստատել։ 1994 թվականին պատերազմն ավարտվում է, և Մարտակերտի մի քանի գյուղեր մնում են Ադրբեջանի կազմում։
Քաղաքը հրետանակոծվել է [[Քառօրյա պատերազմ|2016]] և [[Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020)|2020]] թվականների պատերազմների ժամանակ, որոշակի վնասներ կրել նաև ռազմական գործողությունների ընթացքում ([[Հայ-ադրբեջանական ռազմական բախում (մարտ, 2008)|2008]], [[Հայ-ադրբեջանական ռազմական բախում (սեպտեմբեր, 2010)|2010]])։
== Բնակչություն ==
Ըստ 1989 ԽՍՀՄ բնակչության մարդահամարի՝ Մարտակերտում ապրում էր 8325 մարդ<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg2.php 1989 Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу] </ref>: Մինչև 1992 թվականի շրջանի գրավումը և հայ բնակչության բռնագաղթը Մարտակերտը մեծությամբ երրորդ քաղաքն էր ([[Ստեփանակերտ]]ից և [[Շուշի]]ից հետո)։
{| border="1" cellpadding="7" cellspacing="0" style="margin: 10px 0 10px 25px; background: #f9f9f9; border: 1px #AAA solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%;"
|- style="background: #E9E9E9"
|-
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" | '''Մարդահամարի թվական'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" | '''<center>1939<ref>{{cite web|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/mardakert39.html|title=Этнокавказ. Национальный состав населения Мардакертского района по переписи 1939 года}}</ref>'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" | '''<center>1970<ref>{{cite web|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/mardakert70.html|title=Этнокавказ. Национальный состав населения Мардакертского района по переписи 1970 года}}</ref>'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" | '''<center>1979<ref>{{cite web|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/mardakert79.html|title=Этнокавказ. Национальный состав населения Мардакертского района по переписи 1979 года}}</ref>'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" | '''<center>2005<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/nkr-ethnic2005.htm|title=Национальный состав населения самопровозглашённой Нагорно-Карабахской Республики по переписи 2005 года|website=Population statistics of Eastern Europe & former USSR}}</ref>'''
|-
|'''[[հայեր]]'''
|3 340<br>(''89,8 %'')
|5 472<br>(''96,3 %'')
|6 264<br>(''93,6 %'')
|4 258<br>(''99,9 %'')
|-
|'''[[ադրբեջանցիներ]]'''
|248<br>(''6,7 %'')
|135<br>(''2,4 %'')
|349<br>(''5,2 %'')
| —
|-
|'''[[ռուսներ]]'''
|105<br>(''2,8 %'')
|44<br>(''0,8 %'')
|41<br>(''0,6 %'')
| —
|-
|'''[[ուկրաինացիներ]]'''
|11<br>(''0,3 %'')
|9<br>(''0,2 %'')
|5<br>(''0,1 %'')
| —
|-
|'''այլ'''
|17<br>(''0,5 %'')
|23<br>(''0,4 %'')
|31<br>(''0,5 %'')
|4<br>(''0,1 %'')
|-
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" |'''Ընդամենը'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" |'''3 721 (100 %)'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" |'''5 683 (100 %)'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" |'''6 690 (100 %)'''
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" |'''4 262 (100 %)'''
|}
== Մարտակերտը Արցախյան ազատամարտին ==
| |||