«Հունաստանի պատմություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ մանր-մունր oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Անաղբյուր}}{{Հունաստանի պատմություն}}
'''Հունաստանի պատմություն''', ընդգրկում է ժամանակակից ազգային պետության՝ Հունաստանի տարածքի պատմությունը այնքանով, որքանով հույն ժողովուրդը բնակեցրել է և իշխել է այդ տարածքներում: Հույների կողմից բնակեցված տարածքները և ինքնինշխանությունը փոփոխվել է դարեր շարունակ, և, որպես արդյունք, Հունաստանի պատմությունը առաձգական է իր բովանդակությամբ:
== Նախնադար ==
Գլխավորապես, Հունաստանի պատմությունը բաժանվաում է հետևյալ ժամանակաշրջանների.
*''[[Նեոլիթյան Հունաստան]]'', <!-- covering a period beginning with the establishment of agricultural societies in 7000 BC and ending in 3200/3100 BC, -->
Տող 13 ⟶ 14՝
[[Հունաստան|Հունաստանի տարածքը]] բնակեցված է եղել դեռևս [[հին քարի դար]]ի ժամանակաշրջանում: [[Նոր քարի դար]]ի ժամանակաշրջանի բնակավայրեր հայտնաբերվել են [[Պելոպոնես]]ում, [[Թեսալիա]]յում, [[Թրակիա]]յում և այլն: [[Հունաստանի բնակչություն|Բնակչությունը]] զբաղվել է պարզ [[Հողագործություն|հողագործությամբ]] և [[Անասնապահություն|անասնապահությամբ]]՝ վարելով նստակյաց կյանք: Ձևավորվել է [[Տոհմ|տոհմատիրական կարգը]]: Բրոնզե գործիքների օգտագործումը նպաստել է արտադրողական ուժերի զարգացմանը, որն առավելապես զգացվել է [[Կրետե]]ում և [[Միկեններ|Միկենեում]]: Կրետեում ձևավորվել են դասակարգային հարաբերություններ, առաջացել վաղ ստրկատիրական պետություններ [[Կնոսոս]]ը, Փեստոսը և այլն: Զարգացել են [[գյուղատնտեսություն]]ը, արհեստները, [[Հունաստանի մշակույթ|մշակույթը]], [[շինարարություն]]ը (Կնոսոսի, Մալլիայի, Փեստոսի պալատները և այլն): Կրետեն առևտրական և դիվանագիտական կապեր է ունեցել [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոսի]], [[Փոքր Ասիա]]յի և [[Ասորիք]]ի հետ: Այս շրջանում կատարելագործվել է հին հունական գիրը: Մ.թ.ա. 18-րդ դարի կեսից Կրետեն դարձել է [[Կրետեի ծովապետություն|միասնական հզոր ծովապետություն]], որն իր տիրապետությունն է հաստատել [[Եգեյան ծով]]ում: Մայրցամաքային Հունաստանում ավելի ուշ սկսեցին կիրառել մետաղե գործիքները, քան Կրետեում: Զարգացած բնակավայրեր կային Միջին և Հարավային Հունաստանում, մասնավորապես էլևսիսում, Ասինեում, Կորնթոսում և այլն: Մ. թ. ա. 3-2-րդ հազարամյակների սահմանագծին Թեսալիայից Միջին և Հարավային Հունաստան ու Կրետե ներխուժեցին աքայացիները, որոնք [[Մ.թ.ա. 16-րդ դար|մ.թ.ա. 17-րդ դարում]] ստեղծեցին մի շարք թագավորություններ (Արգոս, Միկենե, Տիրինս, Պիլոս, Թեբե և այլն)։ Մ․թ․ա․ 15-րդ դարի ավարտին վերջիններս գրավեցին Կրետեն: [[Աքայացիներ|Աքայական Հունաստանում]] բուռն զարգացում են ապրել գյուղատնտեսությունը, արհեստները, առևտուրը (Սիկիլիայի, Հարավային Իտալիայի, Փոքր Ասիայի, Եգեյան ծովի կղզիների հետ): Աքայական թագավորությունները վաղ ստրկատիրական պետություններ էին: Գյուղացիները, քաղաքային բնակչությունը (արհեստավորներ, առևտրականներ) կազմել են ազատ բնակչությունը: Լայնորեն կիրառվող ստրկական աշխատանքը պահպանում էր նահապետական ստրկության գծերը: Աքայական թագավորությունները երբեմն ստեղծում էին միություններ՝ արշավանքներ կատարելու համար: Այդպիսի արշավանքներից էր [[մ.թ.ա. 13-րդ դար]]ի [[Տրոյական պատերազմ]]ը, որը թուլացրեց աքայական պետությունները, առաջացավ երկպառակտչական պայքար: Մ. թ. ա. մոտ 12-րդ դարի կեսին [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] հյուսիսից Հունաստան և կղզիներ ներխուժեցին հունալեզու նոր ցեղեր՝ [[դորիացիներ]]ը և նվաճեցին Միջին ու Հարավային Հունաստանի զգալի մասը (բացի [[Ատտիկա]]յից, որտեղ հաստատվեցին [[Պելոպոնես]]ից դուրս մղված աքայացիներ):
== Հնագույն և հին դարաշրջան ==
Դորիացիները, որ գտնվում էին հասարակական զարգացման ավելի ցածր՝ տոհմատիրական աստիճանի վրա, քայքայեցին Հունաստանի վաղ դասակարգային հասարակությունը, նորից տիրապետող դարձան տոհմատիրական հարաբերությունները: Երկաթե գործիքների օգտագործումը խոշոր ազդեցություն ունեցավ տնտեսության, արհեստների զարգացման վրա: Լայն տարածում գտավ ստրկակաև աշխատանքի շահագործումը: Առևտրի և արհեստների զարգացումը նպաստեց համահունական շուկաների առաջացմանը: Գործածության մեջ մտավ դրամը: Քաղաքներում առաջացան արհեստավորների և առևտրականների ստրկատիրական խավերը, որոնք գյուղացիության և հողազուրկ քաղաքային չքավորության հետ պայքարի մեջ մտան տոհմական ավագանու դեմ՝ քաղաքային իշխանությանը մասնակցելու, կորսված արտոնությունները վերականգնելու համար: Դեմոսի և արիստոկրատիայի միջև պայքարը սերտորեն կապված էր ստրկատիրական քաղաք-պետության՝ պոլիսների ձևավորմաև ընթացքի և հույների կողմից Միջերկրական, Եգեյան և Սև ծովերի ափերին գաղութներ հիմնելու հետ: Ունեցվածքային և հասարակական անհավասարությունը, չքավորների հողազրկումը, ստրկական աշխատանքի լայն կիրառումը արհեստների մեջ առաջ են բերել բնակչության գործազուրկ զանգվածներ, որոնք փրկությունը գտել են գաղթի մեջ: Հունական գաղութացումը սկզբնավորել են Եվբեա կղզու զարգացած քաղաքներ [[Քաղկեդոն|Քաղկիսը]] և Երետրիաև (նրանք ունեին հին Հունաստանի ամենախոշոր նավատորմը), որոնք [[մ.թ.ա. 8-րդ դար]]ում Թրակիական ծովափին հիմնեցին Քաղկիդիկեն: Այնուհետև գաղութներ հիմնեցին Կորնթոսը, Մեգարան, [[Միլեթ]]ը, Փոկեան:▼
=== [[Հին Հունաստան]] ===
▲[[Դորիացիներ|Դորիացիները]], որ գտնվում էին հասարակական զարգացման ավելի ցածր՝ տոհմատիրական աստիճանի վրա, քայքայեցին [[Հունաստան|Հունաստանի]] վաղ դասակարգային հասարակությունը, նորից տիրապետող դարձան տոհմատիրական հարաբերությունները: Երկաթե գործիքների օգտագործումը խոշոր ազդեցություն ունեցավ տնտեսության, արհեստների զարգացման վրա: Լայն տարածում գտավ ստրկակաև աշխատանքի շահագործումը: Առևտրի և արհեստների զարգացումը նպաստեց համահունական շուկաների առաջացմանը: Գործածության մեջ մտավ դրամը: Քաղաքներում առաջացան արհեստավորների և առևտրականների ստրկատիրական խավերը, որոնք գյուղացիության և հողազուրկ քաղաքային չքավորության հետ պայքարի մեջ մտան տոհմական ավագանու դեմ՝ քաղաքային իշխանությանը մասնակցելու, կորսված արտոնությունները վերականգնելու համար: Դեմոսի և արիստոկրատիայի միջև պայքարը սերտորեն կապված էր ստրկատիրական քաղաք-պետության՝ պոլիսների ձևավորմաև ընթացքի և հույների կողմից Միջերկրական, Եգեյան և Սև ծովերի ափերին գաղութներ հիմնելու հետ: Ունեցվածքային և հասարակական անհավասարությունը, չքավորների հողազրկումը, ստրկական աշխատանքի լայն կիրառումը արհեստների մեջ առաջ են բերել բնակչության գործազուրկ զանգվածներ, որոնք փրկությունը գտել են գաղթի մեջ: Հունական գաղութացումը սկզբնավորել են Եվբեա կղզու զարգացած քաղաքներ [[Քաղկեդոն|Քաղկիսը]] և Երետրիաև (նրանք ունեին հին Հունաստանի ամենախոշոր նավատորմը), որոնք [[մ.թ.ա. 8-րդ դար]]ում Թրակիական ծովափին հիմնեցին Քաղկիդիկեն: Այնուհետև գաղութներ հիմնեցին Կորնթոսը, Մեգարան, [[Միլեթ]]ը, Փոկեան:
Արխաիկ ժամանակաշրջանում ([[մ. թ. ա. 800]]—<nowiki/>[[մ. թ. ա. 500]] թ.) քանդակագործները ստեղծում էին մեծ կանգուն արձաններ քարացած դիրքերով՝ "արխիվային ժպիտով"։ Դասական շրջանում ([[Մ.թ.ա. 500|Մ. թ. ա.500]] —<nowiki/>[[մ. թ. ա. 323]] թ.) կատարելության է հասցվել այն ոճը, որն այդ ժամանակվանից համարվում է օրինակելի (օրինակ՝ [[պարթենոն]])։ [[Հելլենականության դարաշրջան|Հելլենիստական ժամանակաշրջանում]] ([[մ. թ. ա. 323]]-[[Մ. թ. ա. 146|մ. թ. ա. 146 թ.]]), [[Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքներ|Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից]] հետո, հելլենիստական քաղաքակրթության որոշ գծեր տարածվել են ընդհուպ մինչև [[Եգիպտոս]] և բակտերիա։ Երբեմն Հունական քաղաքակրթությունը շարունակում էր մնալ մինչև քրիստոնեության տարածումը [[III դար|III դարում]]:
Ավանդաբար, ըստ էության, հին հունական շրջանը սկսվել է առաջին [[Օլիմպիական խաղեր|Օլիմպիական խաղերից]] [[մ. թ. ա. 776]] թվականին և շարունակվել մինչև [[Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահ|Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահը]] [[Մ. թ. ա. 323]] թվականին:
Պատմաբանների մեծ մասը հին Հունաստանին համարում է արևմտյան քաղաքակրթության մշակութային հիմք։ Հունական մշակույթը հզոր ազդեցություն է ունեցել [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] վրա։ [[Հին հունական քաղաքակրթություն|Հին հունական քաղաքակրթությունը]] հսկայական ներդրում է ունեցել ժամանակակից աշխարհի լեզուների, քաղաքականության, կրթության, փիլիսոփայության, արվեստի և ճարտարապետության մեջ, հատկապես [[Արևմտյան Եվրոպա|Արևմտյան Եվրոպայում]] Վերածննդի ժամանակ, ինչպես նաև ավելի ուշ [[XVIII դար|XVIII]] և [[XIX դար|XIX]] դդ.:
=== [[Հելլենիստական Հունաստան]] ===
Հունաստանի պատմության հելլենիստական շրջանը սկսվել է [[Մ. թ. ա. 323]] թվականին [[Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահ|Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահվանից]] մինչև Պելոպոննեի թերակղզու և Հունաստանի կղզիների միացումը [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմին]] [[Մ. թ. ա. 146|Մ. թ. ա. 146 թվականին]]: Թեև հաստատումը հռոմեական տիրապետության չի խանգարել պահպանման հելլենիստական հասարակության և մշակույթի, որը գրեթե չի փոխվել մինչև քրիստոնեության ժամանմանը, այն հանգեցրել է ավարտին հունական քաղաքական անկախության:
Ընթացքում [[Հելլենիստական դարաշրջան|հելլենիստական ժամանակահատվածում]] նշանակությունը բուն Հունաստանի հունական քաղաքակրթության մեջ կտրուկ նվազել էր: Հելլենիստական մշակույթի մեծ կենտրոններն էին [[Ալեքսանդրիա|Ալեքսանդրիան]] և [[Անտիոք|Անտիոքը]]:
=== Հռոմեական Հունաստան ===
[[Հռոմեկան Հունաստան|Հռոմեկան Հունաստանը]]-մի ժամանակաշրջան է հունական պատմության մեջ, [[Մ. թ. ա. 146]] [[Ախեյական պատերազմում]] Հռոմեացիների հաղթանակից մինչև [[330]] թ. [[Բյուզանդիա|Բյուզանդիա քաղաքի]] վերանվանումը Նոր Հռոմ, ավելի ուշ հռոմեական կայսր [[Կոնստանտինոս Մեծ|Կոնստանտինոս I]]-ի կողմից [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսի]]:
== Միջնադար ==
=== [[Բյուզանդիա]] ===
Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաքն ու քաղաքակրթական կենտրոնը եղել է [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլիսը]]<ref>История Византии: В 3 т / [АН СССР. Ин-т истории] ; Отв. ред. акад. [[Սկազկին]]. — <abbr>М.</abbr>: Наука, 1967. — Т. 1. — էջ. 67. — 523 </ref>՝ [[V դար|V]]-[[XII դար|XII]] դարերի միջնադարյան աշխարհի խոշորագույն քաղաքներից մեկը։ Կայսրությունը հսկում էր [[Հուստինիանոս Ա|Հուստինիանոս I]] կայսեր օրոք ([[527]]-[[565]])՝ մի քանի տասնամյակ վերադարձնելով Հռոմի նախկին արևմտյան նահանգների ափամերձ տարածքների զգալի մասը և միջերկրածովյան ամենահզոր տերության դիրքը։ Հետագայում բազմաթիվ թշնամիների ճնշման տակ պետությունն աստիճանաբար կորցրեց հողերը։ Սլավոնական, բուլգարյան, լանգոբարդի, վեստգոտական և Արաբական նվաճումներից հետո կայսրությունը զբաղեցնում էր միայն [[Հունաստան|Հունաստանի]] և [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայի]] տարածքը։ [[IX դար|IX]]-[[XI դար|XI]] դարերում որոշակի ուժեղացումը փոխարինվեց [[XI դար|XI]] դարի վերջի լուրջ կորուստներով, [[Սելջուկների ներխուժում|սելջուկների ներխուժման]] և [[Մանազկերտի ճակատամարտ|Մանազկերտի]] պարտության ժամանակ, առաջին Կոմնիկների ուժեղացմամբ, երկրի փլուզումից հետո, [[1204]] թվականին [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլիսը]] վերցրած խաչակիրների հարվածների ներքո, Հովհաննես Վատացու հերթական ուժեղացմամբ, Միխայել Պալեոլոգի կայսրության վերականգնմամբ, և, վերջապես, [[XV դար|XV]] դարի կեսերին օսմանների ճնշման տակ վերջնական կործանմամբ:
=== [[Օսմանյան Հունաստան]] ===
[[Հունաստան|Հունաստանի]] մեծ մասը [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] մի մասն է եղել [[XIV դար|XIV]] դարից մինչև [[1821|1821թ]].անկախության հռչակմանը։ [[Թյուրքեր|Թյուրքերը]] Եվրոպայում առաջին անգամ հայտնվել են [[1354]] թվականին։ [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրությունը]], որը ղեկավարում էր գրեթե բոլոր հույն խոսնակների նախորդ 1100 տարիները, ճակատագրական կերպով թուլացավ Կոստանդնուպոլսի խաչակիրների կողմից [[1204]] թ. [[Չորրորդ խաչակրաց արշավանք|4-րդ խաչակրաց արշավանքի]] ժամանակ: [[1371]] թ. հաղթելով բուլղարացիներին և սերբերին [[1389]] թ., Թուրքերը առաջ շարժվեցին դեպի հարավ, ըստ էության, [[Հունաստան]] վերցնելով [[Աթենք|Աթենքը]] [[1458]] թ. հույները Փելոպոննեսում պահեցին մինչև [[1460]] թ., իսկ [[Վենետիկ|Վենետիկը]] և [[Գենոա|Գենոան]] կարողացել են իրենց մի քանի կղզիներ թողնել, բայց մինչև [[1500]] թ. Հունաստանի Հարթավայրային և կղզու մեծ մասն անցել է թուրքերի ձեռքը։ Թուրքերը լեռները հիմնականում չէին զբաղեցնում, այդ պատճառով էլ լեռնային շրջանները հույների համար ապաստան էին ծառայում։ Կիպրոսը ընկավ [[1571]] թվականին,իսկ Վենետիկը [[Կրետե|Կրետե կղզին]] ղեկավարում էր մինչև [[1670]] թվականը։
== Նոր և նորագույն ժամանակաշրջան ==
[[1821]] թվականի [[մարտի 25]]-ին Եվրոպական երկրների աջակցությամբ հույները զինված ապստամբություն բարձրացրեցին թուրքերի դեմ, ինչի արդյունքում նրանց հաջողվեց ստեղծել [[Հունաստանի թագավորություն|թագավորություն]]՝ [[Գերմանացիներ|գերմանացի]] արքա [[Օտտոն I (Հունաստանի թագավոր)|Օտտոնի]] գլխավորությամբ։ Հույների կողմից անկախություն ձեռք բերելու գործում մեծ դեր է խաղացել ռուսական նավատորմը, որը Նավարինի օրոք ջախջախեց թուրքերին։ Հունաստանի ղեկավարությունը տատանվել է գերմանական և բրիտանական կողմնորոշումների միջև։
[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային պատերազմը]] Հունաստանին մղեց պատերազմի [[Օսմանյան կայսրություն|Թուրքիայի]] հետ, որն ավարտվեց [[Անատոլիա|Անատոլիայից]] հույների վտարմամբ։ Անհաջողությունները հանգեցրել են հաճախակի ռազմական հեղաշրջումների, մի կողմից, և [[Կոմունիզմ|կոմունիստական]] պարտիզանական շարժման ուժեղացմանը, մյուս կողմից։ [[1940]]-ական թվականների քաղաքացիական պատերազմի արդյունքում հաստատվել է սև գնդապետների իշխանությունը։ [[Կիպրոս (կղզի)|Կիպրոսի]] անեքսիայի անհաջող փորձը հանգեցրել է հասարակության ժողովրդավարացմանը և Եվրամիության կազմում Հունաստանի անդամակցությանը: [[2001]] թվականին երկիրը հրաժարվել է ազգային արժույթից։
== Ծանոթագրություններ ==
<references />
== Տես նաև ==
| |||