«Մոնղոլական կայսրություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

| քարտեզի նկարագրություն = 1206-1294 թցականներին Մոնղոլական կայսրության ընդարձակում [[Եվրասիա|Եվրասիայի]]յի ժամանակակից քաղաքական քարտեզի վրա

'''Մոնղոլական կայսրություն''' ({{lang-mn|Монголын эзэнт гүрэн}}, [[միջին մոնղոլերեն]] ''Yeke Mongγol ulus'' - ''Մեծ Մոնղոլական պետություն'', {{lang-mn|Их Монгол улс}}, {{lang-ru|Орда|lit=the Horde|label=none}} [[Կիևյան Ռուսիա|ռուսական]] ժամանակագրություններում), կայսրություն, որը գոյություն է ունեցել 13-14-րդ դարերում և եղել է պատմության մեջ խոշորագույնը<ref>Morgan. ''The Mongols''. p. 5.</ref>: Այն ձևավորվել է [[Կենտրոնական Ասիա|Կենտրոնական Ասիայի]]յի [[Տափաստան|տափաստաններումտափաստան]]ներում, այնուհետև ընդարձակվել է՝ ձգվելով [[Արևելյան Եվրոպա|Արևելյան Եվրոպայից]]յից և [[Կենտրոնական Եվրոպա|Կենտրոնական Եվրոպայի]]յի որոշ հատվածներից մինչև [[Ճապոնական ծով]]՝ հյուսիսում հասնելով [[Սիբիր]], հարավում և արևելքում՝ [[Հնդկական թերակղզի]], [[Հնդկաչին]] և [[Իրանական լեռնաշխարհ]], իսկ արևմուտքում՝ [[Լևանտ]] և [[Կարպատներ]]:

Մոնղոլական կայսրությունը ձևավորվել է [[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանի]]ի գլխավորությամբ մի շարք քոչվոր ցեղերի միավորմամբ մոնղոլների հայրենիքում: 1206 թվականին խորհուրդը որոշել է Չինգիզ խանին հռչակել բոլոր մողոլների ղեկավար: Նրա և նրա հաջորդների ղեկավարման շրջանում կայսրությունն արագորեն աճել է<ref>Diamond. ''Guns, Germs, and Steel''. p. 367.</ref><ref>''The Mongols and Russia'', by George Vernadsky</ref>: Այս լայնատարած միջմայրցամաքային կայսրությունը միավորել է [[Արևելք|Արևելքը]]ը և [[Արևմուտք|Արևմուտքը]]՝ը՝ հաստատելով Պաքս Մոնղոլիկա (Pax Mongolica)՝ հնարավոր դարձնելով առևտրի, տեխնոլոգիաների, ապրանքների և գաղափարախոսությունների տարածումը ողջ [[Եվրասիա|Եվրասիայում]]յում<ref>Gregory G.Guzman "Were the barbarians a negative or positive factor in ancient and medieval history?", ''The Historian'' 50 (1988), 568–70.</ref><ref>Allsen. ''Culture and Conquest''. p. 211.</ref>:

Իրավահաջորդությամբ պայմանավորված պատերազմների արդյունքում կայսրությունը մասնատվել է: Պայքար է սկսվել Չինգիզ խանի թոռների միջև այն հարցի շուրջ, թե կայսրությունը պետք է անցնի գլխավոր ժառանգ [[Ուգեդեյ|Ուգեդեյի]]ի որդիներին, թե մյուսների որդիներին՝ Թոլուի, [[Չաղաթայ|Չաղաթայի]]ի կամ Ջուջի: Թոլուիդները արյունոտ կռվում հաղթել են Ուգեդեյի և Չաղաթայի ուժերին, սակայն պայքարը շարունակվել է Թոլուի ժառանգների միջև: Մոնղոլական կայսրության մասնատման մեկ այլ պատճառ է եղել կենսակերպի հարցը՝ անցնել նստակեցության և դառնալ տիեզերական կայսրություն, թե մնալ քոչվոր և ապրել տափաստաններում:

Մյոնգե խանի մահից հետո (1259 թվական) հակառակորդ քուրուլթայ խորհուրդները միաժամանակ ընտրել են տարբեր իրավահաջորդների՝ Արըք Բուգա և [[Խուբիլայ|Խուբլայ խան]] եղբայրներին, ովքեր կռվել են իրար դեմ Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմում (1260-1264 թվականներ) և լուծել են Չինգիզ խանի այլ որդիների ժառանգների հետ մրցակցության հարցը<ref>{{cite web|url=https://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/mongols/goldenHorde.html|title=The Islamic World to 1600: The Golden Horde|year=1998|publisher=University of Calgary|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101113102742/http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/mongols/goldenHorde.html|archivedate=նոյեմբերի 13 November, 2010|accessdate=3դեկտեմբերի December3, 2010|deadurl=yes}}</ref><ref>Michael Biran. ''Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia''. The Curzon Press, 1997, {{ISBN|0-7007-0631-3}}</ref>: Իշխանությունն անցել է Խուբլային, սակայն քաղաքացիական պատերազմը վերսկսվել է, երբ նա փորձել է իր իշխանությունը հաստատել Չաղաթայի և Ուգեդեյի ընտանիքների նկատմամբ:

Չինգիզ խանի և Ուգեդեյ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլները պարտություններ էին կրում, երբ ոչ շատ հմուտ զորավար էր դառնում զորքերի հրամանատարը: Մոտ 1215-1217 թվականներին Սիբիրյան թումեդները Բորոխուլի գլխավորությամբ պարտության են մատնել մոնղոլական ուժերին, Ջալալ ադ-Դինը պարտության է մատնել Շիգի Քութուղուին Փարվանի ճակատամարտում, իսկ 1230 թվականին Քին դինաստիայից Հեդա և Փուա զորավարները պարտության են մատնել Դոլքոլքուին։ Ամեն անգամ մոնղոլները վերադարձել են կարճ ժամանակ անց ավելի մեծ զորքով և իրենց լավագույն զորավարներով, արդյունքում հաղթանակ են տարել։ 1260 թվականին [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայում]] տեղի ունեցած Այն Ջալուտի ճակատամարտը միակն էր, որից հետո մոնղոլները անմիջապես չեն վերադարձել՝ պարտության համար վրեժ լուծելու։ Սա պայմանավորված է նրանով, որ Մյոնգե խանը մահացել էր, իսկ Արըք Բուգայի և Խուբլայի միջև սկսել էր Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմը, միևնույն ժամանակ [[Ոսկե հորդա|Ոսկե Հորդայից]] Բերքե խանը հարձակվել էր [[Պարսկաստան|Պարսկաստանում]]ում [[Հուլավու|Հուլաղու խանի]] վրա։ Չնայած մոնղոլները Լևանտի վրա բազմիցս են հարձակում գործել և կարճ ժամանակով գրավել են այն, այնուհետև 1299 թվականի Վադի ալ-Խազանդարի ճակատամարտից հետո արշավել են դեպի [[Գազա]], սակայն ստիպված են եղել հեռանալ տարածաշրջանից՝ պայմանավորված աշխարհաքաղաքական մի շարք գործոններով։  

* Հարավարևմուտքում [[Իլխանություն|Իլխանությունը]]ը

* Արևելքում Յուան դինաստիան՝ հիմնված մերօրյա [[Պեկին|Պեկինում]]ում<ref name="China p413">''The Cambridge History of China: Alien Regimes and Border States''. p. 413.</ref>

1304 թվականին արևմտյան երեք խանությունները ընդունել են Յուան դինաստիայի անվանական [[Սյուզերենություն|սյուզերենությունըսյուզերենություն]]ը<ref>Jackson. ''Mongols and the West''. p. 127.</ref><ref>Allsen. ''Culture and Conquest''. pp. xiii, 235.</ref>, սակայն 1368 թվականին [[Հան (ազգություն)|հան չինական]] [[Մին դինաստիա|Մին դինաստիան]]ն գրավել է մոնղոլական մայրաքաղաքը։ Յուան դինաստիայի չինգիզական ղեկավարները նահանջել են մոնղոլական հայրենիք և շարունակել են ղեկավարել այնտեղ՝ իբրև Հյուսիսային Յուան դինաստիա։ 1335-1353 թվականներին Իլխանությունը բաժանվել է մասերի։ Մինչև 15-րդ դարի վերջը Ոսկե Հորդան նույնպես բաժանվել է իրար հետ մրցակցող խանությունների, մինչդեռ Չաղաթայի խանությունը այս կամ այն կերպ պահանվել է մինչև 1687 թվականը։

Անգլերենում Մոնղոլական կայսրություն հիշատակվող պետության անվանումը ''Ikh Mongol Uls'' էր (''ikh'': «մեծ», ''uls'': «պետություն»․ Մոնղոլական մեծ պետություն)<ref>Sanders. p. 300.</ref>։ 1240-ական թվականներին Չինգիզ խանի ժառանգներից մեկը՝ Գյույուք խանը, նամակ է գրել Ինոկենտիոս IV պապին, որտեղ իբրև նախաբան նշել է «Մոնղոլական մեծ պետության (ուլուս) դալայ (մեծ) խաքան (խան)»<ref>Saunders. ''History of the Mongol conquests''. p. 225.</ref>։

[[File:Mongolia XI.jpg|thumb|upright=1.15|Մոնղոլական ցեղերը Լյաո դինաստիայի օրոք (907–1125 թվականներ)]]Դեռևս 10-րդ դարից սկսած որոշ շրջաններ [[Մոնղոլիա|Մոնղոլիայում]]յում, [[Մանջուրիա|Մանջուրիայում]]յում և Հյուսիսային Չինաստանում եղել են Լյաո դինաստիայի տիրապետության տակ։ 1125 թվականին ջունչենները ստեղծել են Քին դինաստիան, որը գահընկեց է արել Լյաո դինաստիային և փորձել է իր տիրապետության տակ առնել Մոնղոլիայում Լյաոների բոլոր տիրույթները։ 1130-ական թվականներին Քին դինաստիայի թագավորները, ովքեր հայտնի էին Ոսկե թագավորներ անունով, հաջողությամբ դիմադրել են Մոնղոլական ցեղերի միությանը (Խամագ մոնղոլների միություն)։ Այս միության ղեկավարը Խաբուլ խանն էր՝ [[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանի]]ի մեծ պապը<ref name="Barfield. p. 184">Barfield. p. 184.</ref>։ [[File:East-Hem 1200ad.jpg|thumb|upright=1.15|alt=Map of Eurasia showing the different states|[[Եվրասիա|Եվրասիան]]ն մոնղոլական նվաճումների նախաշեմին, մոտ 1200 թվական ]]

Մոնղոլական բարձրավանդակը գտնվել է ցեղային հինգ միությունների (khanlig) ձեռքում՝ քերայիդներ, խամագ մոնղոլներ, նայմաններ, մերքիթներ և թաթարներ։ Քին դինաստիայի ղեկավարները, հետևելով «բաժանի՛ր, որ տիրես» սկզբունքին, խրախուսում էին հակամարտությունները ցեղերի միջև, մասնավորապես թաթարների և մոնղոլների։ Նպատակն էր ներքին խնդիրներով շեղել քոչվոր ցեղերի ուշադրությունը Քին դինաստիայից։ Խաբուլին հաջորդել է Ամբաղայ խանը, ում թաթարները դավաճանել են՝ նրան հանձնելով ջուրչեններին, ովքեր գլխատել են խանին։ Մոնղոլները ի պատասխան փորձել են ասպատակել առաջնագիծը, սակայն այս ամենն ավարտվել է 1143 թվականին ջուրչենների անհաջող հակագրոհով<ref name="Barfield. p. 184" />։

1147 թվականին Քին դինաստիան որոշ չափով փոխել է իր քաղաքականությունը՝ մոնղոլների հետ հաշտության պայմանագիր կնքելով և հեռանալով մի շարք ամրոցներից։ Այնուհետև մոնղոլները վերսկսել են հարձակումները թաթարների վրա՝ ցանկանալով վրեժ լուծել իրենց սպանված խանի համար։ Սա դարձել է թշնամության և պատերազմական գործողությունների մի երկար ժամանակաշրջանի սկիզբ։ [[Թաթարներ|Թաթարները]]ը և Քին դինաստիայի զորքերը 1161 թվականին կարողացել են պարտության մատնել մոնղոլներին<ref name="Barfield. p. 184" />։

13-րդ դարում՝ Մոնղոլական կայսրության վերելքի ժամանակ [[Կենտրոնական Ասիա|Կենտրոնական Ասիայի]]յի ցուրտ և ցամաք տափաստաններում նկատվեց մեղմ և խոնավ եղանակ, որը չէր եղել ավելի քան մեկ հազարամյակ։ Տեսակետ կա, որ հենց այս պայմանների շնորհիվ կտրուկ աճեց ռազմական ձիերի և այլ ընտանի կենդանիների քանակը, որն էլ կարևոր նշանակություն ունեցավ մոնղոլական ռազմական ուժի մեծացման համար<ref>{{cite journal|author=Neil Pederson|year=2014|title=Pluvials, droughts, the Mongol Empire, and modern Mongolia|url=http://www.pnas.org/content/early/2014/03/05/1318677111|dead-url=no|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=111|issue=12|pages=4375–79|bibcode=2014PNAS..111.4375P|doi=10.1073/pnas.1318677111|pmc=3970536|pmid=24616521|archive-url=https://web.archive.org/web/20140314122054/http://www.pnas.org/content/early/2014/03/05/1318677111|archive-date=մարտի 14 March, 2014|access-date=11մարտի March11, 2014|df=dmy-all}}</ref>։

{{Main||Չինգիզ խան}}[[File:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|alt=Painting of Genghis Khan|[[Չինգիզ խան]], [[Կայսերական պալատի թանգարան]] [[Թայբեյ]], [[Թայվան]] ]]Չինգիզ խանը, ում մանուկ ժամանակ [[Թեմուչին]] էին ասում, մոնղոլական ցեղապետի որդի է եղել։ Քերայիթներից Թուղրուլ խանի հետ աշխատելու ժամանակ Չինգիզ արագորեն հայտնություն է ձեռք բերել։ Այդ ժամանակ ամենաուժեղ մոնղոլ առաջնորդը Քուրթայթն էր, ով ստացել էր չինական «Wang» տիտղոսը, որը նշանակում է արքայազն<ref>E.D. Philips The Mongols p. 37</ref>։ Թեմուչինը Վան խանի դեմ պատերազմել է և վերջինիս պարտության մատնելուց հետո ստացել Չինգիզ խան անունը։ Նա իր և իր տոհմի իշպխանության ժամանակ ընդարձակել է Մոնղոլական պետությունը։ Հենց այս ժամանակից ի վեր մոնղոլ տերմինը սկսել է կիրառվել Չինգիզ խանի տիրապետության տակ գտնվող բոլոր մոնղոլախոս ցեղերի համար։ Չինգիզ խանի հզոր դաշնակիներն էին նրա հոր ընկերը՝ քերայիթների ցեղապետ Թուղրուլ Վան խանը, և ջադրան ցեղից Թեմուչինի մանկության «արյան եղբայր» Ջամուքան։ Նրանց օգնությամբ Թեմուչինը կարողացել է պարտության մատնել մերքիթ ցեղին, փրկել իր կնոջը՝ Բյորթեին, այնուհետև վերադառնալով պարտության մատնել նայմաններին և թաթարներին<ref name="morgan-49">Morgan. ''The Mongols''. pp. 49–73.</ref>։

[[File:Dschingis Khan 01.jpg|thumb|[[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանը]]ը գահին Ջամի ալ-թավարիքից]]

Չինգիզ խանը իր զորքը կազմակերպելու համար տարբեր նորարարական մեթոդներ է կիրառել, օրինակ՝ այն բաժանել է տասական ենթաբաժինների՝ արբաններ (10 զինվոր), զուններ (100), մինգան (1000) և թումեն (10,000)։ Քեշիգի՝ կայսերական պահակի պաշտոնի ստեղծումից հետո այն բաժանվել է գիշերային և ցերեկային պահակների<ref>Ratchnevsky. p. 191.</ref>։ Չինգիզ խանը պարգևատրել և բարձր պաշտոնների է նշանակել նրանց, ովքեր հավատարիմ էին իրեն․ հիմնականում նրանց նշանակել է զորամիավորումների ղեկավարների պաշտոնում, չնայած որ նրանցից շատերը ցածր դասակարգի մարդիկ էին<ref name="Secret history. p. 203">''Secret history''. p. 203.</ref>։

Իրեն հավատարիմ մարդկանց տրված զորամիավորումների համեմատությամբ իր ընտանիքի անդամներին տրվածները բավականին քիչ էին։ Նա կայսրությունում նոր օրենսգիրք է հռչակել՝ Յասա․ ավելի ուշ Չինգիզ խանը օրենքըները ընդլայնել է՝ տարածելով այն քոչվորների ամենօրյա կյանքի և քաղաքական հարաբերությունների վրա։ Նա արգելել է կանանց վաճառքը, գողությունը, մոնղոլների միջև կռիվները և որսորդությունը բազմացման շրջանում<ref name="Secret history. p. 203" />։

Չինգիզ խանը անմիջապես հակամարտության մեջ է մտնում ջուրչենների Քին դինաստիայի և Չինաստանի հյուսիսում թանգութների Արևմտյան Սիա պետության հետ։ Նա նաև ստիպված էր պայքարել երկու այլ ուժերի դեմ ևս՝ Տիբեթի և Քարակիտայի<ref>{{cite book |last=Man |first=John |title=Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection |date=2004 |publisher=Thomas Dunne Books |location=New York |page=116}}</ref>։ Չինգիզ խանը շարժվել է դեպի արևմուտք՝ Կենտրոնական Ասիա՝ ամայացնելով Տրանսոխանիան (Մավարաննահըր) և [[Խորեզմշահերի պետություն|արևելյան Պարսկաստանը]], այնուհետև արշավել է [[Կիևյան Ռուսիա]] ([[Պետությունների իրավահաջորդություն|իրավահաջորդ պետություններն]] են [[Ռուսաստան|Ռուսաստանը]]ը, [[Բելառուս|Բելառուսը]]ը և [[Ուկրաինա|Ուկրաինան]]ն) և [[Կովկաս]]<ref name="morgan-49" />։ [[File:Mongol Empire c.1207.png|thumb|Մոնղոլական կայսրությունը մոտ 1207 թվականին]]

Մինչ արևմտյան երեք խանությունների կողմից [[Իսլամ|իսլամիիսլամ]]ի ընդունումը Չինգիզ խանը և Յուան դինաստիայից մի շարք ժառանգորդներ սահմանափակում էին կրոնական պրակտիկան՝ այն համարելով օտար ու խորթ։ [[Մուսուլմաններ|Մուսուլմանները]]ը, այդ թվում նաև հուիները, և [[Հրեաներ|հրեաներըհրեաներ]]ը ընդհանուր առմամբ կոչվում էին հուիհուի։ Մուսուլմաններին արգելված էին որոշ ուտելիքներ և զաբիհան (կենդանի մորթել), իսկ հրեաներին՝ [[Կաշրութ|կաշրութըկաշրութ]]ը և շեհիթան (կենդանիներին մորթելը համապատասխան կաշրութի)<ref>{{cite book|url=https://books.google.am/?id=N7_4Gr9Q438C&pg=PA230|title=Buddhism and Islam on the Silk Road|author=Johan Elverskog|publisher=University of Pennsylvania Press|year=2010|isbn=978-0-8122-4237-9|edition=illustrated|location=|page=228|accessdate=2010-06-28}}</ref>։ Չինգիզ խանը, ով նվաճված ժողովուրդներին կոչում էր «մեր ծառաներ», պահանջում էր, որ նրանք չհրաժարվեն ուտելիքներից և խմիչքներից և հարկադրում էր սահմանափակել կենդանիներին մորթելու սովորույթը։ Մուսուլմանները գաղտնի ձևով էին ոչխար մորթում<ref>{{cite book|url=https://books.google.am/?id=hUEswLE4SWUC&pg=PA24|title=China's Muslim Hui community: migration, settlement and sects|author=Michael Dillon|publisher=Curzon Press|year=1999|isbn=978-0-7007-1026-3|location=Richmond|page=24|accessdate=2010-06-28}}</ref>։

<blockquote>Բոլոր օտար մարդկանց մեջ միայն հուիհուիներն են ասում․ «մենք մոնղոլական ուտելիք չենք ուտում»։ [Չինգիզ խանը պատասխանում է] «Երկնքի օգնությամբ մենք ձեզ սփոփել ենք․ դուք մեր ծառան եք։ Սակայն դուք չեք ուտում մեր ուտելիքը և չեք խմում մեր խմիչքը։ Ինչպես կարող է սա ճիշտ լինել»։ Դրանից հետո նա ստիպել է նրանց ուտել։ «Եթե դուք ոչխար եք մորթում, ապա հանցանք գործելու համար մեղադրվելու եք»։ Նա որոշակի կանոններ է սահմանել դրա համար․․․ [1279/1280 թվականին Խուբլայ խանի իշխանության օրոք] բոլոր մուսուլմաններն ասում էին․ «եթե ուրիշ ինչ-որ մեկն է կենդանի մորթում, մենք չեն ուտում»։ Այն պատճառով, որ աղքատները դժգոհ են դրանից, այսուհետ մուսուլման հուիհուին ու զուհու [հրեա] հուիհուին պետք է ուտեն նաև այն կենդանուն, որը իրենք չեն մորթել և պետք է դադարեցնեն անձամբ կենդանի մորթելն ու թլպատման արարողությունը<ref>{{cite web|format=PDF|url=http://www.islamicpopulation.com/asia/China/China_integration%20of%20religious%20minority.pdf|title=The Integration of Religious Minorities in China: The Case of Chinese Muslims|first=Donald Daniel|last=Leslie|year=1998|page=12|publisher=The Fifty-ninth George Ernest Morrison Lecture in Ethnology|accessdate=30նոյեմբերի November30, 2010|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101217112014/http://islamicpopulation.com/asia/China/China_integration%20of%20religious%20minority.pdf|archivedate=17դեկտեմբերի December17, 2010|df=dmy}}</ref>։</blockquote>

Չինգիզ խանը կազմակերպել է չինացի [[Դաոսականություն|դաոսական]] Չան Չունի հանդիպումն իր հետ [[Աֆղանստան|Աֆղանստանում]]ում և իր ենթականերին շնորհել է կրոնի ազատություն՝ չնայած իր [[Շամանություն|շամանական]] հավատքին։

[[File:CoronationOfOgodei1229.jpg|thumb|1229 թվականին [[Ուգեդեյ|Ուգեդեյ խանի]]՝ [[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանի]]ի ժառանգորդի թագադրությունը։ [[Ռաշիդ ալ-Դին|Ռաշիդ ադ-Դին]], 14-րդ դար։]][[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանը]]ը մահացել է 1227 թվականի օգոստոսի 18-ին։ Նրա մահվան պահին Մոնղոլական կայսրությունը ձգվում էր [[Խաղաղ օվկիանոս|Խաղաղ օվկիանոսից]]ից մինչև [[Կասպից ծով]]․ սա մի կայսրություն էր, որն իր չափերով գերազանցում էր ինչպես [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրությանը]], այնպես էլ [[Խալիֆայություն|Խալիֆայությանը]]։ Չինգիզ խանը գահաժառանգ էր հռչակել իր երրորդ որդուն՝ [[Ուգեդեյ|Ուգեդեյին]]։ին։ Մոնղոլական սովորույթի համաձայն Չինգիզ խանը թաղվել է գաղտնի մի վայրում։ Մինչև 1229 թվականին քուրուլթայում Ուգեդեյի պաշտոնական ընտրությունը գահի խնամակալությունը ստանձնել էր նրա կրտսեր եղբայր Թոլուին<ref>Man. ''Genghis Khan''. p. 288.</ref>։ <br />Ուգեդեյի առաջին քայլերից էր զորք ուղարկել ղփչաղական վերահսկողության տակ գտնվող տափաստաններում հպատակ [[Բաշկիրներ|բաշկիրներիբաշկիրներ]]ի, [[Բուլգարներ|բուլգարներիբուլգարներ]]ի և այլ ժողովուրդների մոտ<ref name=":0">Saunders. p. 81.</ref>։ Արևելքում Ուգեդեյի զորքերը մոնղոլական իշխանությունը վերահաստատել են Մանջուրիայում՝ տապալելով Արևելյան Սյայի վարչակարգը և տունգուս-մանջուրներին։ 1230 թվականին մեծ խանը անձամբ ղեկավարել է զորքը՝ այն հանելով Չինաստանում Քին դինաստիայի դեմ։ Ուգեդեյի զորավարներից Սուբեդեյը 1232 թվականին Քայֆենի պաշարման ժամանակ կարողացել է գրավել կայսր Վանյան Սյահուի մայրաքաղաքը<ref>Atwood. p. 277.</ref>։ Քին դինաստիան փլուզվել է 1234 թվականին, երբ մոնղոլները գրավել են Ցայչժոուն, ուր փախել էր կայսր Վանյան Սյահուն։ 1234 թվականին Ուգեդեյի որդիների՝ Քոչուի և Քոթենի, ինչպես նաև զորավար Չաղանի գլխավորությամբ երեք բանակներ գրավել են հարավային Չինաստանը։ 1234 թվականին Սոն դինաստիայի օգնությամբ մոնղոլները կարողացել են վերջ դնել Քին դինաստիային<ref>Rossabi. p. 221.</ref><ref>Atwood. p. 509.</ref>։

Շատ հան չինացիներ և քիթաններ անցել են մոնղոլների կողմը Քին դինաստիայի դեմ կռիվների ժամանակ։ Երկու հան չինացի առաջնորդներ՝ Շի Տիանցե, Լիու Հեյմա (劉黑馬, Liu Ni)<ref>[https://books.google.am/books?ei=oj8sVYfZEYb4yASM8oCADQ&id=1yMnAQAAIAAJ&dq=liu+heima+mongols&focus=searchwithinvolume&q=liu+heima+ Collectif 2002], p. 147.</ref>, և քիթան Սիաո Ցալան վերցրել են իրեն 3 թումեն զորքը և միացել մոնղոլական զորքին<ref>[https://books.google.am/books?id=NfzOAAAAMAAJ&q=Ogodei+divided+them+into+three+tiimens+%28Chinese:+wan-hu%29+and+thirty-six+minqat+commanded+by+the+Khitan+Hsiao+Cha-la+and+Hans+Liu+Ni+%28Heima%29+and+Shi-+T%27ien-tse.+By+1234,+three+and+perhaps+more+lumen-it+noyad+were+posted.+The+three+...&dq=Ogodei+divided+them+into+three+tiimens+%28Chinese:+wan-hu%29+and+thirty-six+minqat+commanded+by+the+Khitan+Hsiao+Cha-la+and+Hans+Liu+Ni+%28Heima%29+and+Shi-+T%27ien-tse.+By+1234,+three+and+perhaps+more+lumen-it+noyad+were+posted.+The+three+...&hl=en&sa=X&ei=_z8sVYkri6rJBIT1gMgH&ved=0CB8Q6AEwAA May 2004], p. 50.</ref>։ Լիու Հեյման և Շի Տիանցեն ծառայում էին Ուգեդեյ խանին<ref>[https://books.google.am/books?id=F00qAQAAMAAJ&q=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&dq=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&hl=en&sa=X&ei=f0AsVd_hPM-KyASpzoHADg&ved=0CB0Q6AEwAA Schram 1987] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017141939/https://books.google.am/books?id=F00qAQAAMAAJ&q=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&dq=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&hl=en&sa=X&ei=f0AsVd_hPM-KyASpzoHADg&ved=0CB0Q6AEwAA |date=17 October 2015 }}, p. 130.</ref>։ Լիու Հեյման և Շի Տիանսինը առաջնորդել են իրենց բանակներին Արևմտյան Սյայի դեմ<ref>[https://books.google.am/books?id=MztuAAAAMAAJ&q=liu+heima+mongols&dq=liu+heima+mongols&hl=en&sa=X&ei=oj8sVYfZEYb4yASM8oCADQ&ved=0CCYQ6AEwAg eds. Seaman, Marks 1991], p. 175.</ref>։ Զորքը կազմված էր 4 հան թումենից և 3 քիթան թումենից, որոնցից յուրաքանչյուրը 10,000 զինվոր ուներ։ Յուան դինաստիան Քին դինաստիայից հեռացած մարդկանցից ստեղծել է հան բանակ՝ 漢軍, և Սոն դինաստիայի նախկին զինվորներից էլ ստեղծել է այսպես կոչված Նոր ստեղծված բանակ՝ 新附軍<ref>[https://books.google.am/books?id=8hOgAAAAIAAJ&pg=PA66&dq=han+tumen+khitan&hl=en&sa=X&ei=Ij8sVefWHaXIsATnqID4AQ&ved=0CEwQ6AEwBw#v=onepage&q=han%20tumen%20khitan&f=false Hucker 1985], p. 66.</ref>։

Արևմուտքում Ուգեդեյի զորահրամանատար Չորմագանը ոչնչացրել է Ջալալ ադ-Դին Խորեզմշահին՝ [[Խորեզմշահերի պետություն|Խորեզմշահերի կայսրության]] վերջին [[Շահ|շահինշահ]]։ին։ Հարավային Պարսկաստանի մի շարք փոքր թագավորություններ կամավոր կերպով ընդունել են մոնղոլական գերիշխանությունը<ref>May. ''Chormaqan''. p. 29.</ref><ref>Amitai. ''The Mamluk-Ilkhanid war''</ref>։ Արևելյան Ասիայում մոնղոլական արշավանքներ են տեղի ունեցել դեպի [[Գորյո]], սակայն Ուգեդեյի փորձը կցել [[Կորեական թերակղզի|Կորեական թերակղզին]]ն Մոնղոլական կայսրությանը ավարտվել է անհաջողությամբ։ Գորյոյի թագավոր Գոջոնը հանձնվել է, սակայն ավելի ուշ ապստամբել է և սպանել մոնղոլ դարուգաչիներին (մոնղոլերեն տերմին, թյուրքական տերմինը՝ բասկակ, անձ, ով զբաղվում է հարկահանությամբ և վարչական գործերով)․ նա հետագայում իր կայսերական արքունիքը [[Կեսոն|Կեսոնից]]ից տեղափոխել է Քանխվա կղզի<ref>Grousset. p. 259.</ref>։

Կայսրության ընդարձակմանը զուգընթաց Ուգեդեյը կայսրության մայրաքաղաք է դարձրել հյուսիսարևմտյան Մոնղոլիայում գտնվող [[Կարակորում]] քաղաքը<ref>Burgan. p. 22.</ref>։

[[File:Sacking of Suzdal by Batu Khan.jpg|thumb|alt=Painting of a battle scene|[[Բաթու խան|Բաթու խանի]]ի կողմից Սուզդայի գրավումը 1238 թվականին, 16-րդ դարի ժամանակագրությունից պահպանված [[Մանրանկարչություն|մանրանկար]]]]

Սոն դինաստիայի դեմ հարձակողական գործողությունների ժամանակ մոնղոլական զորքերը կարողացել են գրավել Սիյան-յանը, Յանցզին և Սիչուանը, սակայն չեն կարողացել պահպանել իրենց իշխանությունը գրավյալ տարածքներում։ 1239 թվականին Սոնի զորավարներին հաջողվել է վերանվաճել Սիյան-յանը։ Ուգեդեյի որդի Քոչուի անակնկալ մահից հետո մոնղոլները հանել են իրենց զորքերը հարավային Չինաստանից, չնայած Քոչուի եղբայր Քոթենը նրանց դուրս գալուց անմիջապես հետո գրավել էր [[Տիբեթ|Տիբեթը]]ը<ref name=morgan-49/>։

[[Բաթու խան|Բաթու խանը]]՝ը՝ Չինգիզ խանի թոռներից մեկը, ասպատակել է [[Կամա-վոլգյան Բուլղարիա|բուլգարների]], [[Ալաններ|ալաններիալաններ]]ի, [[Ղփչաղներ|ղփչաղներիղփչաղներ]]ի, [[Բաշկիրներ|բաշկիրներիբաշկիրներ]]ի, [[Մորդվաներ|մորդվաներիմորդվաներ]]ի, [[Չուվաշներ|չուվաշներիչուվաշներ]]ի և այլ ժողովուրդների տարածքները [[Մեծ տափաստան|ռուսական տափաստաններում]]։ Մինչև 1237 թվականը մոնղոլները հասել էին [[Ռյազանի մարզ|Ռյազան]], որը [[Կիևյան Ռուսիա|Կիևյան Ռուսիայի]]յի առաջին իշխանությունն էր, որը մոնղոլական հարձակման էր ենթարկվելու։ Կատաղի մարտերով ուղեկցվող եռօրյա պաշարումից հետո մոնղոլները գրավել են քաղաքը և մորթել բնակչությանը։ Այնուհետև առաջացել են և Սիտ գետի ճակատամարտում ոչնչացրել Վլադիմիր-Սուզդալի իշխանության զորքը<ref name="Timothy May. Chormaqan. p. 32">Timothy May. ''Chormaqan''. p. 32.</ref>։

1238 թվականին մոնղոլներին հաջողվել է գրավել [[Ալանիա|Ալանիայի]]յի մայրաքաղաք Մաղասը։ Մինչև 1240 թվականը բացի հյուսիսային մի շարք քաղաքներից ամբողջ Կիևյան Ռուսիան հայտնվել է ասիական նվաճողների տիրապետության տակ։ Չորմագանի գլխավորությամբ [[Իրան|Պարսկաստանում]] գտնվող մոնղոլական ուժերը, Տրանսոխանիայի գրավումը կապելով Բաթու խանի և Սուբութայի հետ, ստիպել են [[Հայեր|հայ]] և [[Վրացիներ|վրացի]] ազնվականներին հանձնվել<ref name="Timothy May. Chormaqan. p. 32"/>։

Ջովաննի դե Պլանո Կարպինին՝ մոնղոլ խանի մոտ պապի դեսպանը, 1246 թվականի փետրվարին ճանապարհորդել է [[Կիև|Կիևով]]ով և գրել․

Չնայած ռազմական հաջողություններին՝ մոնղոլական վերնախավում շարունակվում էին հակասությունները։ Բաթու խանի հարաբերությունները Ուգեդեյի ավագ որդի Գյույուքի և [[Չաղաթայ|Չաղաթայ խանի]] սիրելի թոռ Բուրի հետ շարունակում էր լարված մնալ։ Սյս հարաբերությունները ավելի են վատացել Կիևյան Ռուսիայի հարավում Բաթու խանի հաղթական խնջույքի ժամանակ։ Այնուամենայնիվ, Բուրին և Գյույուքը ոչինչ չէին կարող անել Բաթու խանի հեղինակությունը վնասելու համար, քանի դեռ նրա հորեղբայր Ուգեդեյը ողջ էր։ Ուգեդեյը հարձակողական գործողությունները շարունակել է դեպի [[Հնդկական թերակղզի]]՝ ժամանակավորապես գրավելով [[Դելիի սուլթանություն|Դելի սուլթանությունում]] Ուչը, [[Լահոր|Լահորը]]ը և Մուլտանը, իսկ Քաշմիրում տեղակայել է իր հարկահաններից մեկին<ref>Jackson. ''Delhi Sultanate''. p. 105.</ref>։ Չնայած այս ամենին՝ Հնդկաստանի նվաճումն անհաջողության է մատնվել և ստիպել է մոնղոլներին նահանջել։ Հյուսիսարևելյան Ասիայում Ուգեդեյը համաձայնվել է Գորյոյի հետ հակամարտությանը վերջ դնել՝ այն դարձնելով ենթակա պետություն և իր արքայադուստրերին ուղարկելով այնտեղ՝ ամուսնանալու Գորյոյի արքայազնների հետ։ Հետագայում ռազմական ուժով և դիվանագիտությամբ Ուգեդեյը իր կայսերական պահակախումբը ամրացրել է [[Կորեացիներ|կորեացիներովկորեացիներ]]ով<ref>Bor. p. 186.</ref><ref>Atwood. p. 297.</ref><ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/koreamongolinvas00hent|title=Korea: the Mongol invasions|last=Henthorn|first=William E.|publisher=E.J. Brill|year=1963|pages=160, 183}}</ref>։

[[File:Legnica.JPG|thumb|alt=Painting of a battle scene with mounted warriors on either side|Լեգնիցայի ճակատամարտ, 1241 թվական։ Հեդվիգի լեգենդի միջնադարյան ձեռագրից։]]Մոնղոլական նվաճողական քաղաքականությունը Եվրոպայում շարունկավել է նաև [[Լեհաստան|Լեհաստանի]]ի և [[Հունգարիա|Հունգարիայի]]յի գրավումից հետո։ Երբ մոնղոլական ուժերի արևմտյան թևը թալանել է լեհական քաղաքները, Եվրոպայում ստեղծվել է մի դաշինք՝ կազմված [[Լեհեր|լեհերիցլեհեր]]ից, մորավիացիներից և քրիստոնեական ռազմական մություններ՝ [[Հիվանդախնամների միաբանություն|Հիվանդախնամների միաբանության]], [[Տևտոնական օրդեն|Տևտոնական օրդենի]]ի և [[Տաճարականների միաբանություն|Տաճարականների միաբանության]] անդամներից, որը Լեգնիցայի ճակատամարտում կարողացել է կարճ ժամանակով կանգնեցնել մոնղոլների առաջխաղացումը։ Հունգարական բանակը իրենց [[Խորվաթներ|խորվաթ]] դաշնակիցների և Տաճարականների միաբանության հետ Շայհո գետի մոտ 1241 թվականի ապրիլի 11-ին պարտություն են կրել մոնղոլներից։ Մինչ [[Բաթու խան|Բաթու խանի]]ի ուժերը կշարունակեին իրենց արշավանքը դեպի [[Վիեննա]] և հյուսիսային [[Ալբանիա]] 1241 թվականի դեկտեմբերին լուր է հասնում Ուգեդեյ խանի մահվան մասին, որի պատճառով էլ դադարեցվում է արշավանքը<ref name="Weatherford. p. 158">Weatherford. p. 158.</ref><ref>Matthew Paris. ''English History'' (trans. by J. A. Giles). p. 348.</ref>։ Ինչպես ընդունված էր մոնղոլական ռազմական սովորության մեջ, Չինգիզ խանի ժառանգորդ բոլոր արքայազները պետք է ներկա գտնվեին քուրուլթայում հաջորդ խանին ընտրելու համար։ Հաջորդ տարի Բաթուն և արևմտյան մոնղոլական զորքը հեռացել է [[Կենտրոնական Եվրոպա|Կենտրոնական Եվրոպայից]]յից<ref name="Morgan. p. 104">Morgan. ''The Mongols''. p. 104.</ref>։

1241 թվականին Ուգեդեյ խանի մահից հետո մինչ քուրուլթայի հրավիրումը Ուգեդեյի կինը՝ Թուրաքինեն, իր ձեռքն է վերցրել կայսրության ղեկավարությունը։ Նա հեռացրել է ամուսնու քիթան և մուսուլման պաշտոնյաներին և նրանց փոխարեն նշանակել իր դաշնակիցներին։ Նա կայսրության մասշտաբով կառուցել է պալատներ, տաճարներ և հասարակական կառույցներ և աջակցել կրոնի և կրթության տարածմանը<ref name="Jackson. p. 95">Jackson. ''Mongols and the West''. p. 95.</ref>։ Նա կարողացել է իր կողմ գրավել մոնղոլ արիստոկրատիային՝ այսպիսով ապահովելով Ուգեդեյի որդի Գյույուքի դիրքերը։ Սակայն [[Ոսկե հորդա|Ոսկե Հորդայի]] ղեկավար Բաթու խանը հրաժարվել է մասնակցել քուրուլթային՝ հայտարարելով, թե ինքը հիվանդ է և մոնղոլական եղանակը իր առողջության համար վնասակար է։ Իշխանական շրջանում ստեղծված փակուղին շարունակվել է ավելի քան 4 տարի՝ հանգեցնելով կայսրությունում միասնականության վերացմանը<ref name="Jackson. p. 95" />։

[[File:Цар Батий на престолі.jpg|thumb|left|[[Բաթու խան|Բաթու խանը]]ը միավորել է [[Ոսկե հորդա|Ոսկե Հորդան]]։]]

Երբ Չինգիզ խանի կրտսեր եղբայր Թեմուգեն սպառնացել է գրավել գահը, Գյույուքը տեղափոխվել է Կարակորում սեփական դիրքերի ամրապնդման համար<ref>The Academy of Russian science and the academy of Mongolian science ''Tataro-Mongols in Europe and Asia''. p. 89.</ref>։ 1246 թվականին Բաթու խանը ի վերջո համաձայնվել է իր եղբայրներին և զորավարներին ուղարկել քուրուլթայ։ Մինչ այդ Գյույուքն արդեն հիվանդ էր և ալկոհոլից կախվածություն ուներ, սակայն դեպի Եվրոպա և Մանջուրիա կատարած նրա արշավանքները մեծ խան դառնալու հարիր կարգավիճակ էին ստեղծել Գյույուքի կերպարի շուրջ։ Գյույուք խանը պատշաճ ձևով և հատուկ արարողությամբ ընտրվել է՝ իբրև նոր խան․ այս միջոցառմանը մասնակցել են ինչպես Մոնղոլիայից, այնպես էլ այլ երկրներից ազնվականներ, օրինակ՝ ներկայացուցիչներ Հռոմից<ref>Weatherford. p. 163.</ref><ref>Man. ''Kublai Khan''. p. 28.</ref>։ [[File:LetterGuyugToInnocence.jpg|thumb|Գյույուք խանը պահանջել է Հռոմի Ինոկենտիոս IV պապի հպատակությունը։ Նամակը գրված է պարսկերեն։|521x521փքս]]Գյույուք խանը քայլեր է կատարել՝ նվազեցնելու կոռուպցիան՝ հայտարարելով, որ շարունակելու է հոր՝ Ուգեդեյի և ոչ թե Թուրաքինեի քաղաքականությունը։ Նա նաև պատժել է վերջինիս համախոհներին՝ բացի կառավարիչ Արգուն աղայից։ Գյույուք խանը փոխարինել է Չաղաթայի խանության խան Կարա Հուլաղուին՝ այս պաշտոնում նշանակելով իր սիրելի զարմիկ Յեսու Մունգեին<ref name="atwood-255">Atwood. p. 255.</ref>։ Նա վերականգնել է իր հոր պաշտոնյաներին իրենց հին պաշտոններում և իրեն շրջապատել ույղուր, նայման և կենտրոնաասիական պաշտոնյաներով, ովքեր օգնել էին իր հորը գրավել Հյուսիսային Չինաստանը։ Գյույուք խանը շարունակել է ռազմական գործողությունները Կորեայում՝ առաջանալով հարավում դեպի Սոն Չինաստան, արևմուտքում` [[Իրաք]]։ Այնուհետև հրամայել է ողջ կայսրությունում մարդահամար կատարել։ Գյույուքը նաև Ռումի սուլթանությունը բաժանել է Իզեդդին Քեյքավուսի և Ռուկն ադ-Դին Քըլըչ Արսլանի միջև՝ չնայած Քեյքավուսը այս որոշման հետ չի համաձայնվել<ref name="atwood-255" />։

Գյույուքի ընտրությունը կայսրության ոչ բոլոր մասերում է ողջունվել։ [[Ասսասիններ|Ասսասինները]]՝ը՝ մոնղոլական նախկին դաշնակիցները, ովքեր 1221 թվականին իրենց ղեկավար Հասան Ջալալ ուդ-Դինի գլխավորությամբ հպատակություն էին հայտնել Չինգիզ խանին, չեն ընդունել Գյույուքի իշխանությունը։ Դեռ ավելին՝ նա Պարսկաստանում սպանել է մոնղոլ զորավարների։ Գյույուք խանը իր լավագույն ընկերոջ հորը՝ Էլջիղիդեին, նշանակել է Պարսկաստանում զորքերի հրամանատար և նրան հանձնարարել վերջ դնել Ասսասինների մուսուլմանական շարժմանն ու հաղթել [[Աբբասյան խալիֆայություն|Աբբասյաններին]] իսլամական աշխարհի կենտրոնում՝ [[Իրան|Իրանում]]ում և Իրաքում<ref name="atwood-255" /><ref>D. Bayarsaikhan. ''Ezen khaaniig Ismailiinhan horooson uu'' (Did the Ismailis kill the great khan)</ref><ref>Weatherford. p. 179.</ref>։

1248 թվականին Գյույուք խանը հավաքել է իր զորքերին և հանկարծակի շարժվել մոնղոլական մայրաքաղաք Կարակորմուից արևմուտք։ Պատճառն այնհայտ է եղել։ Որոշ աղբյուրների համաձայն նա գնացել է Էմիլ՝ իր սեփական կալվածքներ, ապաքինվելու նպատակով․ այլ աղբյուրների համաձայն նա ցանկացել է միանալ Էլջիղիդեին և լայնածավալ ռազմական գործողություններ սկսել Միջին Արևելքում կամ էլ հանկարծակի հարձակվել Ռուսաստանում իր հակառակորդ Բաթու խանի վրա<ref name="Atwood. p. 213">Atwood. p. 213.</ref>։

Գյույուքի նկրտումների մասին տեղեկանալով՝ Սորքոթենի Բեքին՝ Չինգիզ խանի Թոլու որդու կինը, զգուշացրել է իր զարմիկ Բաթու խանին Գյույուքի հավանական հարձակման մասին։ Միևնույն ժամանակ Բաթու խանը իր զորքով շարժվելիս է եղել դեպի արևելք՝ հարգանքի տուրք մատուցելու կամ էլ այլ նպատակներով։ Մինչև Բաթու և Գյույուք խաների զորքերի հանդիպումը Գյույուք խանը՝ հիվանդ և հոգնած երկար արշավանքից, մահացել է Սինցզյանում (տեսակետ կա, որ նրան թունավորել են)<ref name="Atwood. p. 213"/>։

[[File:Turtle-Karakorum.jpg|thumb|left|alt=Photograph of a field with a large stone tortoise|Մոնղոլական մայրաքաղաք [[Կարակորում|Կարակորումի]]ի մոտ գտնվող քարե կրիայի արձան։]]

Շիրեմունն իր զորքով շարժվել է խանի քոչվորական պալատ զինված հարձակում գործելու մտադրությամբ, սակայն Մյոնգեի բազեապանը նրան տեղեկացրել էր ծրագրի մասին։ Մյոնգեն հրամայել է հետաքննել տեղի ունեցածը, որը հանգեցրել է ողջ կայսրությունում մի շարք դատավարությունների իրականացմանը։ Մոնղոլական վերնախավի շատ ներկայացուցիչներ մեղադրվել են և մահապատժի ենթարկվել․ նրանց ընդհանուր թիվը 77-300-ի սահմաններում է եղել։ Չինգիզ խանի ժառանգ արքայազնները մահապատժի ենթարկվելու փոխարեն աքսորվել են<ref name="Morgan. pp. 103"/>։

Մյոնգեն բռնագրավել է Ուգեդեյ և Չաղաթայ ընտանիքների սեփականությունները և կայսրության արևմտյան շրջանները կիսել իր դաշնակից Բաթու խանի հետ։ Արյունոտ զտումից հետո Մյոնգեն հրամայել է բանտարկյալներին և կալանավորներին համաներում շնորհել։ Այդուհետ մեծ խանի գահի նկատմամբ իշխանությունը մնացել է Թոլուի ժառանգների ձեռքում<ref name="Morgan. pp. 103"/>։

Մյոնգե խանը շատ լուրջ մարդ էր, ով հետևում էր իր նախնիների օրենքներին և խուսափում էր [[Հարբեցողություն|հարբեցողությունիցհարբեցողություն]]։ից։ Նա շատ հանդուրժող էր օտար կրոնների և արվեստի ոճերի նկատմամբ, որի արդյունքում թույլ էր տալիս մոնղոլական մայրաքաղաքում կառուցել օտար առևտրականների թաղամասեր, բուդդիստական վանքեր, [[Մզկիթ|մզկիթներմզկիթ]]ներ և [[Եկեղեցի|քրիստոնեական եկեղեցիներ]]։ Շինարարական նախագծերի իրականացման արդյունքում Կարակորումը զարդարվել է չինական, եվրոպական և պարսկական ճարտարապետական նմուշներով։ Հայտնի օրինակներից է ծառը, որը հատուկ խողովակների միջոցով տարբեր խմիչքներ էր բաժանում։ Այս ծառը, որի գագաթին հաղթական հրեշտակ էր կանգնած, պատրաստված էր պարսիկ ոսկերչի կողմից<ref>{{cite journal|author=Guzman, Gregory G.|date=Spring 2010|title=European Captives and Craftsmen Among the Mongols, 1231–1255|journal=The Historian (journal)|volume=72|issue=1|pages=122–50|doi=10.1111/j.1540-6563.2009.00259.x}}</ref>։ [[File:Hulagu Khan.jpg|thumb|left|alt=Stylized line drawing of Hulagu, seated and drinking from a bowl|[[Հուլավու|Հուլաղու]]՝ Չինգիզ խանի թոռը և [[Իլխանություն|Իլխանության]] հիմնադիրը։ Պատկեր պարսկական միջնադարյան ձեռագրից]]

Չնայած Մյոնգեն ուներ հզոր չինական կոնտինգենտ՝ մեծապես հենվում էր մուսուլման և մոնղոլ վարչական պաշտոնյաների վրա, ուստի նա նախաձեռնել է մի շարք տնտեսական բարեփոխումներ, որոնց նպատակն էր կառավարության ծախսերը դարձնել առավել կանխատեսելի։ Նրա արքունիքը սահմանափակել է կառավարության ծախսերը և արգելել ազնվականներին և զորքին ձեռք տալ քաղաքացիներին կամ [[Էդիկտ|էդիկտներէդիկտ]]ներ արձակել առանց թույլտվության։ Նա սահմանել է կոնկրետ հարկաչափ, որը հավաքվում էր կայսերական գործակալների կողմից և ուղղվում էր այն համակարգերին, որոնք դրա կարիքը ունեին<ref name="Allsen. p. 280">Allsen. ''Mongol Imperialism''. p. 280.</ref>։ Նրա արքունիքը նաև փորձ է կատարել թեթևացնել հարկային բեռը՝ նվազեցնելով հարկաչափը։ Նա նաև կենտրոնացրել է դրամական հարաբերությունների նկատմամբ վերահսկողությունը և ուժեղացրել փոստային փոխանցումների նկատմամբ վերահսկողությունը։ 1252 թվականին Մյոնխե խանի հրամանով կայսրության տարածքում կատարվել է մարդահամար, որը տևել է մի քանի տարի և չի ավարտվել մինչև 1258 թվականին հյուսիսարևմուտքում [[Մեծ Նովգորոդ|Նովգորոդի]] հաշվառումը<ref name="Allsen. p. 280" />։

Իր իշխանությունը ամրապնդելու համար Մյոնգե իր եղբայրներ Հուլաղուին և [[Խուբիլայ|Խուբլային]] նշանակել է Պարսկաստանի և մոնղոլական տիրապետության տակ գտնվող Չինաստանի ղեկավարներ։ Կայսրության հարավային շրջաններում շարունակել է իր նախորդների սկսած պայքարն ընդդեմ Սոն դինաստիայի։ Սոն դինաստիային հանկարածակիի բերելու համար Մյոնգեն մոնղոլական զորքերի մի մասը իր եղբայր Խուբլայի գլխավորությամբ ուղարկել է [[Յուննան]], մի մասը իր հորեղբայր Իյեկուի գլխավորությամբ ուղարկել է՝ ենթարկեցնելու Կորեան և ճնշում գործադրելու Սոն դինաստիայի վրա նաև այդ ուղղությունից<ref name="atwood-255" />։

1253 թվականին Խուբլայը գրավել է Դալի թագավորությունը այն բանից հետո, երբ Դալիի թագավոր Դուան Սինգզին անցել է մոնղոլների կողմը և օգնել Յուննանի մնացած մասի գրավմանը։ Մյոնգեի զորավարներից Քորիդային կայունացրել է Տիբեթի նկատմամբ վերահսկողությունը՝ ստիպելով գլխավոր վանքերին ենթարկվել մոնղոլական իշխանությանը։ Սուբութայի որդի Ուրյանխադայը ստիպել է Յուննանի հարևան բնակիչներին ենթարկվել մոնղոլներին, այնուհետև 1257 թվականին պարտության է մատնել հյուսիսային [[Վիետնամ|Վիետնամում]]ում Տրան դինաստիային, սակայն 1258 թվականին ստիպված է եղել հեռանալ այդ տարածքներից<ref name="atwood-255" />։ 1284 թվականին և 1287 թվականին Մոնղոլական կայսրությունը փորձել է կրկին գրավել Վիետնամը, սակայն երկու անգամ էլ պարտություն է կրել։

Կայսրության ֆինանսական վիճակը կայունացնելուց հետո Մյոնգեն ևս մեկ անգամ ստանձնել է սահմանների ընդարձակման գործը։ 1253 և 1258 թվականին Կարակորումում տեղի ունեցած քուրուլթայում նա հաստատել է [[Միջին Արևելք|Միջին Արևելքի]]ի և հարավային Չինաստանի նվաճումները։ Մյոնգեն Հուլաղուին նշանակել է Պարսկաստանում ռազմական և քաղաքացիական հարցերով պատասխանատու, ապա չաղաթայներին և ջուջիներին ուղարկել է՝ միանալու Հուլաղուի բանակին<ref name="Morgan. The Mongols. p. 1292">Morgan. ''The Mongols''. p. 129.</ref>։

[[Ղազվին|Ղազվինի]]ի մուսուլմանները դատապարտել են Նիզարի [[Իսմայիլականություն|իսմայիլականների]] ([[Շիա իսլամ|շիական]] ուղղություն) սպառնալիքը։ Մինչև 1256 թվականին Հուլաղուի առաջխաղացումը մոնղոլ նայման հրամանատար [[Կիտբուկա|Կիտբուկան]]ն 1253 թվականին հարձակումներ է կատարել մի շարք իսմայիլական ամրոցների վրա։ 1257 թվականին Իսմայիլական ղեկավար Ռուք ադ-Դին Հյուր շահը հանձնվել է և գլխատվել։ Պարսկաստանում իսմայիլական բոլոր ամրությունները բացի Գիրդկուհից, որը դիմադրել է մինրև 1271 թվականը, ոչնչացվել են [[Հուլավու|Հուլաղուի]] զորքերի կողմից 1257 թվականին։

Իսլամական աշխարհի կենտրոնն այդ ժամանակ [[Բաղդադ|Բաղդադն]]ն էր, որը 500 տարի շարունակ պահպանել էր իր հզորությունը, սակայն ներքին երկպառակություններից շատ էր տուժել։ Այն ժամանակ, երբ խալիֆ ալ-Մուսթասիմը հրաժարվել է ենթարկվել մոնղոլներին, 1258 թվականին մոնղոլները պաշարել և գրավել են Բաղդադը՝ սարսափելի ավերածություններ գործելով։ Այս դեպքերը իսլամական պատմության մեջ ամենաաղետալի դեպքերից են և հաճախ համեմատվում են Քաաբայի կամ Մեքքայի գրավման հետ։ Աբբասյան խալիֆայության ոչնչացումից հետո Հուլաղուի ճանապարհը դեպի Սիրիա և տարածաշրջանի այլ մուսուլմանական պետություններ բաց էր<ref name="Morgan. pp. 132">Morgan. ''The Mongols''. pp. 132–35.</ref>։

Նրա բանակը շարժվել է դեպի Սիրիա, որը գտնվում էր [[Այյուբյան սուլթանություն|Այյուբյանների]] իշխանության տակ, ճանապարհին գրավելով մի շարք փոքր պետություններ։ Այյուբյանների սուլթան Ան-Նասիր Յուսուֆը հրաժարվել է անձամբ ներկայանալ Հուլաղուին՝ չնայած երկու տասնամյակ առաջ ընդունել էր մոնղոլական գերիշխանությունը։ Երբ Հուլաղուն շարժվել է դեպի արևմուտք, [[Կիլիկիա|Կիլիկիայի]]յի [[Հայեր|հայերըհայեր]]ը, [[Իկոնիայի սուլթանություն|Ռումի]] [[Սելջուկներ|սելջուկներըսելջուկներ]]ը և [[Անտիոքի դքսություն|Անտիոքի]] ու [[Տրիպոլիի կոմսություն|Տրիպոլիի]] քրիստոնեական թագավորությունները ընդունել են մոնղոլների իշխանությունը՝ միանալով նրանց մուսուլմանների դեմ հարձակման ժամանակ։ Որոշ քաղաքներ հանձնվել են առանց դիմադրության, սակայն որոշներն էլ, օրինակ՝ Մայաքարիքինը, պայքարել են․ նրանց բնակչությունը մորթվել է, իսկ քաղաքները վերածվել են ավերակների կույտի<ref name="Morgan. pp. 132" />։

Այդ ընթացքում կայսրության հյուսիսարևելյան շրջանում Բաթու խանի հաջորդ և կրտսեր եղբայր Բերքեն պատժիչ զորքեր է ուղարկել [[Ուկրաինա]], [[Բելառուս]], [[Լիտվա]] և [[Լեհաստան]]։ Մոնղոլական կայսրության հյուսիսարևմտյան և հարավարևմտյան հատվածների միջև տարաձայնություններ էին սկսել, քանի որ Բաթու խանը կասկածներ ուներ, թե Հուլաղուի կողմից Արևմտյան Ասիայի գրավման արդյունքում իր գերակայությունը տարածաշրջանում կնվազի<ref>Morgan. ''The Mongols''. pp. 127–28.</ref>։

Կայսրության հարավային շրջանում Մյոնգե խանն անձամբ է առաջնորդել իր զորքին՝ ավարտին հասցնելու Չինաստանի վերջնական գրավումը։ Ռազմական արշավանքները հիմնականում հաջողությամբ են ավարտվել՝ չնայած երկարաձգվել են։ Արդյունքում զորքերը չեն շարժվել հյուսիս, ինչպես ընդունված էր այն դեպքերում, երբ եղանակը շատ տաք էր լինում։ Սրա հետևանքով հիվանդություններ և արյունոտ [[Համաճարակ|համաճարակներհամաճարակ]]ներ են տարածվել մոնղոլական զորքի շրջանում, որի պատճառով 1259 թվականի օգոստոսի 11-ին մահացել է Մյոնգե խանը։ Վերջինիս մահը մոնղոլական պատմության մեջ մի նոր էջ բացեց, քանի որ անհրաժեշտ էր ևս մեկ անգամ մեծ խան ընտրել։ Ողջ կայսրությունով մեկ սփռված մոնղոլական զորքերը վերադարձել են իրենց արշավանքներից, որպեսզի մասնակցեն նոր քուրուլթային<ref>Lane. p. 9.</ref>։

Մյոնգեի եղբայր Հուլաղուն դադարեցրել է իր հաջողություններով լեցուն արշավանքը դեպի Սիրիա՝ դուրս բերելով իր զորքերի մեծ մասին [[Մուղանի դաշտավայր]] և շատ քիչ զորք թողնելով զորավար [[Կիտբուկա|Կիտբուկայի]]յի հրամանատարության տակ։ Տարածաշրջանի քրիստոնյա խաչակիրները և մուսուլման մամլուքները, ովքեր հասկացել էին, որ մոնղոլները իրենց գլխավոր թշնամին են, օգտվելով մոնղոլական զորքի դիրքերի թուլացումից՝ ժամանակավորապես դադարեցրել են միմյանց նկատմամբ ռազմական գործողությունները<ref name="Morgan. The Mongols. p. 138">Morgan. ''The Mongols''. p. 138.</ref>։

1260 թվականին [[Եգիպտոս|Եգիպտոսից]]ից եկող [[Մամլուքներ|մամլուքներըմամլուքներ]]ը, որոնց թույլ էր տրվել վրան խփել [[Աքքա]] քրիստոնեական ամրության մոտ և համալրել պաշարները, Կիտբուկայի ուժերին հանդիպել են [[Գալիլեա (Իսրայել)|Գալիլեայի]] հյուսիսում՝ սկսելով Այն Ջալուտի ճակատամարտը։ Այս ճակատամարտում մոնղոլները պարտության են մատնվել, իսկ Կիտբուկան մահապատժի է ենթարկվել։ Այս առանցքային ճակատամարտով որոշվել է Միջին Արևելքի ճակատագիրը՝ սահմանափակելով մոնղոլական հետագա ոտնձգությունները տարածաշրջանում։ Այս ամենից հետո մոնղոլներն այլևս չեն կարողացել Սիրիայից այն կողմ ռազմական լուրջ առաջխաղացում ունենալ<ref name="Morgan. The Mongols. p. 138" />։

Կայսրության մեկ այլ մասում Հուլաղուի և Մյոնգեի մյուս եղբայր [[Խուբիլայ|Խուբլայ խանը]] Չինաստանի [[Հուայհե|Հուայհե գետի]] մոտ գտնվելիս տեղեկացել է մեծ խանի մահվան մասին։ Կայսրության մայրաքաղաք վերադառնալու փոխարեն նա շարունակել է իր առաջխաղացումը դեպի [[Յանցզի|Յանցզի գետի]] մոտակայքում Ուչանի շրջան։ Նրանց կրտսեր եղբայր Արըքբուգեն, օգտվելով Խուբլայի և Հուլաղուի բացակայությունից, օգտագործել է իր դիրքը մայրաքաղաքում և ինքն իրեն հռչակել մեծ խան՝ նախապես ստանալով նաև Կարակորումում հրավիրված քուրուլթայում ընտանիքի բոլոր անդամների հավանությունը։ Սակայն երբ Խուբլայը տեղեկացել է սրա մասին, նա Քայփինում հրավիրել է մեկ այլ քուրուլթայ․ Հյուսիսային Չինաստանի և [[Մանջուրիա|Մանջուրիայի]]յի գրեթե բոլոր ավագ արքայազնները և նոյոնները պաշտպանել են Խուբլայի թեկնածությունը Արըքբուգեի փոխարեն<ref name="Morgan. p. 104" />։

[[File:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|left|[[Խուբիլայ|Խուբլայ խան]]՝ [[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանի]]ի թոռը և Յուան դինաստիայի հիմնադիրը]]

Խուբլայ խանի և նրա եղբայր Արըքբուգե միջև պայքար է սկսվել, որի մեջ ընդգրկվել են նաև Մյոնեխե խանի նախկին վարչակարգին հավատարիմ ուժերը։ Խուբլայի զորքը կարողացել է կարճ ժամանակում ոչնչացնել Արըքբուգեի համախոհներին և Մոնղոլիայի հարավում գերիշխանությունն իր ձեռքը վերցնել։ Հետագա մրցակցությունն ու պայքարը արդեն կապված էին մյուս զարմիկների՝ Չաղաթայների հետ<ref name="Wassaf p. 12">Wassaf. p. 12.</ref><ref name="Jackson. p. 109">Jackson. ''Mongols and the West''. p. 109.</ref><ref name="Barthold. Turkestan. p. 488">Barthold. ''Turkestan''. p. 488.</ref>։ Խուբլայ խանը չաղաթայներից իրեն հավատարիմ արքայազն Աբիշկային ուղարկել է վերահսկողություն հաստատելու Չաղաթայների թագավորության նկատմամբ։ Սակայն Արըքբուգեն բռնել և մահապատժի է ենթարկել Աբիշկային՝ նրա փոխարեն թագադրելով իրեն հավատարիմ մարդկանցից Ալգուին։ Խուբլայ խանի նոր վարչակարգը փակել է Մոնղոլիայում այն ճանապարհները, որոնցով Արըքբուգեին ուտելիք էր մատակարարվում՝ այսպիսով պատճառ դառնալով սովի տարածմանը։ Կարակորումը անմիջապես անցել է Խուբլայ խանին, սակայն Արըքբուգեն ապստամբել է և 1261 թվականին վերագրավել մայրաքաղաքը<ref name="Wassaf p. 12" /><ref name="Jackson. p. 109" /><ref name="Barthold. Turkestan. p. 488" />։

Իլխանության հարավարևմուտքում Հուլաղուն հավատարիմ էր Խուբլայ խանին, սակայն 1262 թվականից բախումների մեջ էր իրենց զարմիկ Բերքեի՝ Ոսկե Հորդայի ղեկավարի հետ։ Հուլաղուին ծառայող ջուջի արքայազներից մեկի կասկածելի մահը, ռազմական ավարի անհավասար բաշխումը և մուսուլմանների նկատմամբ Հուլաղուի կողմից իրականացրած ջարդերը հանգեցրել են Բերքեի զայրույթին, ով սկսել է աջակցություն ցույց տալ 1259-1260 թվականներին Հուլաղուի դեմ Վրացական թագավորության կազմակերպած ապստամբությանը<ref>L. N.Gumilev, A. Kruchki. ''Black legend''</ref>։ Ստեղծված իրավիճակում Բերքեն դաշինք է կնքել եգիպտական մամլուքների հետ ըննդեմ Հուլաղուի և աջակցել է Խուբլայ խանի հակառակորդ Արըքբուգեին<ref name="barthold">Barthold. ''Turkestan Down to the Mongol Invasion''. p. 446.</ref>։

[[File:Mōko Shūrai Ekotoba 2.jpg|thumb|right|[[Սամուրայ]] Սուենագան մոնղոլական ռումբի և [[Գորյո|Գորյոյի]]յի նետերի հարվածների տակ։ Մոկո Շուրայի Էկոտոբա (蒙古襲来絵詞), մոտ 1293 թվականին։]]

Հարավում 1273 թվականի Սյանյանի անկումից հետո մոնղոլները վերջնական հաղթանակ են տանում Հարավային Չինաստանում Սոն դինաստիայի նկատմամբ։ 1271 թվականին Խուբլայ խանը վերանվանել է Չինաստանում մոնղոլական նոր վարչակարգը՝ իբրև Յուան դինաստիա, և փորձել է իր կերպարը «չինականացնել»՝ իբրև Չինաստանի կայսր, որպեսզի չինացիների նկատմամբ վերահսկողություն հաստատի։ Խուբլայ խանը իր նստավայրը տեղափոխել է Դադու (Հանբալըք), որը հետագայում դառնալու էր մերօրյա [[Պեկին|Պեկինը]]։ը։ Մայրաքաղաքի տեղափոխումը Չինաստան բազմաթիվ բանավեճերի պատճառ է դարձել, իսկ մոնղոլները Խուբլային մեղադրել են [[Չինաստանի մշակույթ|չինական մշակույթի]] հետ սերտ կապեր ունենալու մեջ<ref>Man. ''Kublai Khan''. p. 74.</ref><ref>Sh.Tseyen-Oidov – Ibid. p. 64.</ref>։

Մոնղոլները ի վերջո հաջողության են հասել (Սոն) Չինաստանի դեմ իրենց արշավանքներում, արդյունքում 1276 թվականին չինական Սոն կայսերական ընտանիքը հանձնվել է Յուան դինաստիային՝ դարձնելով մոնղոլներին Չինաստանի առաջին ոչ չինացի նվաճողները։ Խուբլայ խանը օգտագործել է ամեն միջոց հզոր կայսրություն ստեղծելու համար՝ հիմնելով ակադեմիա, գրասենյակներ, առևտրային նավահանգիստներ և ջրանցքներ, աջակցելով արվեստի և գիտության զարգացմանը։ Մոնղոլական աղբյուրների համաձայն նրա կառավարման շրջանում ստեղծվել են 20,165 հանրային դպրոցներ<ref name="man">Man. ''Kublai Khan''. p. 207.</ref>։

Եվրասիայի մեծ մասի նկատմամբ իրական կամ անվանական գերիշխանություն հաստատելուց և Չինաստանը նվաճելուց հետո Խուբլայ խանը նոր արշավանքներ էր նախատեսում։ Բուրմայի և [[Սախալին|Սախալինի]]ի նվաճումները բավականին ռիսկային են եղել, իսկ Վիետնամի և Տամպայի նվաճումները պարզապես պարտությամբ են ավարտվել, սակայն արդյունքն այն է եղել, որ այս տարածքները շարունակել են մնալ մոնղոլական վասալներ։ Մոնղոլական բանակները բազմիցս պարտություն են կրել [[Վիետնամ|Վիետնամում]]ում և ջախջախվել են Բայ Դանգի ճակատամարտում (1288 թվական)։

Խայդուի մահից հետո Չաղաթայներից Դուվան խաղաղության հաստատման առաջարկով է հանդես եկել և համոզել է Ուգեդեյներին ենթարկվել Թեմուր խանին<ref>d.Ohson. ''History of the Mongols. p. II''. p. 355.</ref><ref>Sh.Tseyen-Oidov. ''Genghis bogdoos Ligden khutagt khurtel (khaad)''. p. 81.</ref>։ 1304 թվականին բոլոր խանությունները հաստատել են խաղաղության պայմանագիրը և ընդունել Թեմուր խանի գերիշխանությունը<ref>Vernadsky – ''The Mongols and Russia''. p. 74.</ref><ref>Oljeitu's letter to Philipp the Fair</ref><ref>J. J. Saunders ''The History of the Mongol conquests''</ref><ref>Howorth. p. 145.</ref>։ Սրանով, փաստորեն, Յուան դինաստիան կարողացել է իր անվանական գերիշխանությունը հաստատել արևմտյան խանությունների նկատմամբ, որը տևել է մի քանի տասնամյակ։ Սակայն այս անվանական գերիշխանությունը թույլ հիմքեր ուներ, արդյունքում 4 խանությունները սկսել են զարգանալ իրարից առանձին և ձևավորվել են իբրև անկախ պետություններ։

Չնայած Խայդուի և Դուվայի հետ կոնֆլիկտին՝ Թեմուր խանը կարողացել էր ռազմատենչ շան ժողովրդին հարկատու դարձնել 1297-1303 թվականներին [[Թաիլանդ|Թաիլանդի]]ի դեմ ռազմական մի շարք գործողությունների հետո։ Սրանով վերջ է դրվել մոնղոլների հարավային արշավանքներին։ [[File:Temür Chabar Toqta Öldjeïtu.jpeg|thumb|Չորս խաների՝ Թեմուր (Յուան), Չապար (Ուգեդեյ), Թողթա (Ոսկե Հորդա), Օլջայթու (Իլխանություն), եվրոպական նկարը ''Fleur des histoires d'orient-''ում<ref>Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits. Division occidentale. Nouvelle acquisition française 886, fol. 37v</ref>։ ]]

Գազանը մուսուլման էր, սակայն նա նաև շարունակում էր իր նախնիների պատերազմը Եգիպտոսի մամլուքների դեմ և իր մոնղոլ խորհրդականների հետ խոսում էր իր մայրենի լեզվով։ 1299 թվականին Վադի ալ-Խազանդարի հովտում տեղի ունեցած ճակատամարտում նա պարտության է մատնել մամլուքյան զորքերին, սակայն շատ կարճ ժամանակ է կարողացել Սիրիան պահել իր ձեռքում՝ պայմանավորված Չաղաթայի խանության դե ֆակտո ղեկավար Խայդուի արշավանքներով, ով պատերազմի մեջ էր մտել միաժամանակ Իլխանության և Յուան դինաստիայի դեմ։

Ոսկե Հորդայի ներսում իշխանության համար պայքարելով՝ Խայդուն իր թեկնածու Քոբելեգին է առաջարկել Բայանի (1299–1304 թվականներ) փոխարեն՝ իբրև Սպիտակ Հորդային խան։ Բայանը, Ռուսաստանում մոնղոլների կողմից ռազմական աջակցություն ստանալուց հետո, դիմել է Թեմուր խանին և Իլխանությանը՝ միասնական պայքար սկսելու Խայդուի ուժերի դեմ։ Թեմուրը համաձայնվել է և մեկ տարի անց հարձակվել Խայդուի վրա։ 1301 թվականին [[Ձաբխան|Ձաբխան գետի]] մոտ Թեմուրի և Խայդուի զորքերի միջև տեղի ունեցած արյունոտ ճակատամարտից հետո Խայդուն մահացել է, իսկ նրան հաջորդել է Դուվան<ref>René Grousset. ''The Empire of the Steppes''</ref><ref>Atwood. p. 445.</ref>։

Խայդուի որդի Չափարը դեմ է դուրս եկել Դուվային, սակայն Թեմուրի օգնությամբ Դուվան կարողացել է պարտության մատնել Ուգեդեյներին։ Ոսկե Հորդայի խան Թոխթան, ևս ցանկանալով խաղաղություն հաստատել, 20,000 մարդ է ուղարկել Յուանի առաջնագծի պաշտպանության համար<ref>Atwood. p. 106.</ref>։ 1312 թվականին Թոխթան մահացել է, իսկ նրան հաջորդել է [[Սուլթան Մուհամմեդ Ուզբեկ|Ուզբեկը]] (1313–1341 թվականներ), ով գրավել է Ոսկե Հորդայի գահը և հալածել ոչ մուսուլման մոնղոլներին։ Ոսկե Հորդային նկատմամբ Յուան դինաստիայի ազդեցությունը նվազել է, և մոնղոլական պետությունների միջև սահմանային բախումները վերսկսվել են։ Այուրբարվադա Բույանթու խանի դեսպանները աջակցություն են ցույց տվել Թոխթայի որդուն ընդդեմ Ուզբեկի։

Չաղաթայի խանությունում Ուգեդեյի ժառանգների հանկարածակի ապստամբության ճնշումից և Չափարին աքսորելուց հետո գահ է բարձրացել Էսեն Բուգա I-ը (1309–1318 թվականներ)։ Յուանի և Իլխանության բանակները ի վերջո հարձակվել են Չաղաթայի խանության վրա։ Կանխազգալով հնարավոր տնտեսական շահը և Չինգիզ խանի ժառանգությունը ճանաչելով՝ Ուզբեկը 1326 թվականին կրկին բարիդրացիական հարաբերություններ է հաստատել Յուան դինաստիայի հետ։ Նա ամրապնդել է հարաբերությունները նաև մուսուլմանական աշխարհի հետ՝ կառուցելով մզկիթներ և այլ բարդ կառույցներ, ինչպիսիք են բաղնիքները։ 14-րդ դարի երկրորդ տասնամյակում մոնղոլական արշավանքները նվազել են։ 1323 թվականին Իլխանության խան Աբու Սաիդը (1316–1335 թվականներ) Եգիպտոսի հետ խաղաղության պայմանագիր է կնքել։ Նրա խնդրանքով Յուան արքունիքը իր խնամակալ Չոբանին նշանակել է մոնղոլական բոլոր խանությունների գլխավոր հրամանատար, սակայն Չոբանը 1327 թվականին մահացել է<ref>Allsen. ''Culture and Conquest''. p. 39.</ref>։

1328-1329 թվականներին Յուան դինաստիայում սկսվում է քաղաքացիական պատերազմ։ 1328 թվականին Յեսուն Թեմուրի մահից հետո Թուղ Թեմուրը Դադուում դարձել է նոր ղեկավար, մինչդեռ Յեսուն Թեմուրի որդի Ռագիբաղը գահ է ստացել Շանգդուում՝ հանգեցնելով քաղաքացիական պատերազմի, որը հայտնի էր Երկու մայրաքաղաքների պատերազմն անունով։ Թուղ Թեմուրը պարտության է մատնել Ռագիբաղին, սակայն Չաղաթայի խան Էլջիղիդեյը (1326–1329 թվականներ) աջակցել է Թուղ Թեմուրի ավագ եղբայր Քուսալային՝ իբրև խանի։ 1329 թվականի օգոստոսի 30-ին Քուսալան դարձել է խան։ Թուղ Թեմուրի հրամանով մի ղփչաղ հրամանատար թունավորել է Քուսալային, որից հետո Թուղ Թեմուրը կրկին եկել է իշխանության։

1335 թվականին իլխան [[Աբու-Սաիդ Բահատուր Խան|Աբու Սաիդ Բահատուր խանի]] մահվան հետ մեկտեղ Մոնղոլական կայսրության հիմքերը սկսել են երերալ, իսկ Պարսկաստանում քաղաքական անիշխանություն է սկիզբ առել։ Աբու Սաիդին հաջորդած խանը սպանվել է օյրաթ կառավարչի կողմից, իսկ Իլխանությունը բաժան-բաժան է եղել ջալաիրների, սուլդուսների, խասարների, Թողա Թեմուրի (մահացել է 1353 թվականին) և պարսիկ զինվորականների միջև։ Ստեղծված քաոսային իրավիճակից օգտվելով՝ վրացիները կարողացել են դուրս մղել մոնղոլներին իրենց տարածքներից, իսկ ույղուր հրամանատար Էրեթնան 1336 թվականին [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայում]]յում հիմնել է անկախ պետություն։ Մոնղոլների անկումից հետո նրանց հավատարիմ վասալ [[Կիլիկիայի հայկական թագավորություն|Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը]]ը սկսել է ենթարկվել մամլուքների աճող սպառնալիքին և արդյունքում անկում է ապրել<ref>{{Cite book|title=The Armenian kingdom in Cilicia during the Crusades : the integration of Cilician Armenians with the Latins, 1080–1393|last=G.|first=Ghazarian, Jacob|date=2000|publisher=Curzon|isbn=978-0-7007-1418-6|location=Richmond|pages=159–61|oclc=45337730}}</ref>։

Պարսկաստանում Իլխանության անկմանը զուգահեռ խառնաշփոթ էր տիրում նաև Չինաստանում և [[Չաղաթայի ուլուս|Չաղաթայի խանությունում]]։ Այս խառնաշփոթին ավելացել է նաև [[Սև մահ]] անունով հայտնի ժանտախտը, որը սկսվել է մոնղոլական տիրույթներում և տարածվել դեպի Եվրոպա։ Այս հիվանդությունը ավերածություններ է գործել բոլոր խանություններում՝ կտրելով առևտրային հարաբերություններն ու սպանելով միլիոնավոր մարդկանց<ref>Morgan. ''The Mongols''. pp. 117–18.</ref>։ 14-րդ դարում միայն Եվրոպայում ժանտախտի պատճառով մահացել է շուրջ 50 միլիոն մարդ<ref>Ole Jørgen Benedictow, The Black Death, 1346–1353: The Complete History (2004), p. 382.[https://books.google.am/books?id=KjLHAOE7irsC&lpg=PP1&dq=black%20death%20numbers%20by%20country&pg=PA382#v=onepage&q=black%20death%20numbers%20by%20country&f=false p. 382.]</ref>։

Մոնղոլների իշխանության անկման հետ մեկտեղ կայսրությունում կատարյալ քաոս է սկսվել՝ պայմանավորված ոչ մոնղոլ ղեկավարների ազդեցության տարածմամբ։ 1342-1369 թվականներին Ոսկե Հորդան կորցրել է արևմտյան տիրույթները (ներառյալ ժամանակակից [[Բելառուս|Բելառուսի]]ի և [[Ուկրաինա|Ուկրաինայի]]յի տարածքները) մինչև [[Լեհաստան]] և [[Լիտվա]]։ 1331-1343 թվականներին Չաղաթայի խանության մուսուլման և ոչ մուսուլման արքայազնները միմյանց հետ կռվի են բռնվել․ Չաղաթայի խանությունը քայքայվել է, երբ ոչ Չինգիզ խանի ժառանգներից զինվորականները իրենց խամաճիկներին են դրել Տրանսոխանիայի և Մողուլիստանի խաների պաշտոնում։ Ջանիբեկ խանը (1342–1357 թվականներ) կարճ ժամանակով ջուջիների գերիշխանությունն է հաստատել չաղաթայների նկատմամբ։ Նա, պահանջելով իրեն ենթարկվել իրանական Ատրպատականում Իլխանությունից անջատված մի հատվածի, հայտարարել է, որ «այսօր երեք ուլուսներ իմ վերահսկողության տակ են»<ref name="Prawdin. p. 379">Prawdin. p. 379.</ref>։

[[File:Menli I Giray.jpg|thumb|left|[[Ղրիմ|Ղրիմի]]ի [[Թաթարներ|թաթար]] [[խան]] Մենգլի Գիրեյ։]]

1359 թվականին Բերդիբեկ խանի սպանությունից հետո ջուջիների հակառակորդ ընտանիքները սկսել են պայքարել Ոսկե Հորդայի գահի համար։ Յուան դինաստիայից վերջին ղեկավար Թողան Թեմուրը (ղեկավարել է 1333–1370 թվականներ) ի զորու չէր կարգավորելու այս հակասությունները, որը ցույց էր տալիս, որ կայսրությունը հասել էր իր վերջին։ Արժույթը, որը չէր հաստատվել արքունիքի կողմից, մտել է հիպերինֆլիացիայի մեջ և արդյունքում Յուան դինաստիայի մտցրած կոշտ հարկային համակարգը հանգեցրել է հան-չինական ժողովրդի ապստամբությանը։ 1350-ական թվականներին Գոնգմինը Գորյոյից կարողացել է հաջողությամբ դուրս մղել մոնղոլական կայազորին և բնաջնջել է Թողան Թեմուր խանի կայսրուհու ընտանիքը, իսկ այդ ընթացքում Ջանչուբ Գյալցեն կարողացել է վերացնել մոնղոլական ազդեցությունը [[Տիբեթ|Տիբեթում]]ում<ref name="Prawdin. p. 379" />։

Իրենց հպատակներից մեկուսացվելով՝ մոնղոլները կարճ ժամանակում կորցրել են Չինաստանի մեծ մասը հօգուտ ապստամբ Մին դինաստիայի ուժերի և 1368 թվականին փախել են իրենց հայրենիք Մոնղոլիա։ Յուան դինաստիայի տապալումից հետո Ոսկե Հորդան կորցրել է կապը Չինաստանի և Մոնղոլիայի հետ, մինչդեռ Չաղաթայի խանության երկու հիմնական հատվածները պարտություն են կրել [[Լենկթեմուր|Լենկթեմուրից]]ից (1336–1405 թվականներ)՝ Թեմուրյանների կայսրության հիմնադրից։ Այնուամենայնիվ, Չաղաթայի խանության որոշ մնացորդներ պահպանվել են․ վերջին չաղաթայական պետությունը եղել է Յարքենթի խանությունը մինչև այն պարտություն է կրել օյրաթական Ջունգար խանությունից 1680 թվականին Ալթիշահրի նվաճման ժամանակ։ Ոսկե Հորդան բաժանվել է մանր թյուրքական հորդաների, որոնք հետագա 4 դարերի ընթացքում աստիճանաբար անկում են ապրել։ Դրանց մեջ Մեծ Հորդան՝ խանության ստվերը, գոյատևել է մինչև 1502 թվականը, երբ դրա իրավահաջորդ պետություններից մեկը՝ [[Ղրիմի խանություն|Ղրիմի խանությունը]]ը, գրավել է Սարայը<ref name="Halperin. p. 28">Halperin. p. 28.</ref>։ Ղրիմի խանությունը գոյություն է ունեցել մինչև 1783 թվականը, մինչդեռ Բուխարայի խանությունը և [[Ղազախական խանություն|Ղազախական խանությունը]]ը ավելի երկար կյանք են ունեցել։

Մոնղոլական զորքի թիվը գիտական շրջանակներում բանավեճերի առարկա է եղել<ref>Sverdrup. p. 109.</ref>, սակայն մի բան պարզ է, որ 1206 թվականին զորքի թիվը եղել 105,000<ref>Sverdrup. p. 110.</ref>։ Մոնղոլական ռազմական կառույցը պարզ էր, սակայն շատ արդյունավետ՝ հիմնված էր դեցիմետրական համակարգի վրա։ Բանակը կազմված էր 10-ական հոգուց կազմված միավորներից՝ արբաններ (10 մարդ), զուններ (100), մինգաններ (1000) և թումեններ (10,000)<ref name="Morgan. pp. 80">Morgan. ''The Mongols''. pp. 80–81.</ref>։

Մոնղոլները հայտնի էին հատկապես իրենց ձիավոր նետաձիգներով, սակայն նիզակավորները նույնքան հմուտ են եղել։ Մոնղոլների մոտ սովորություն էր հավաքել ռազմական տաղանդ ունեցողներին գրավյալ հողերից։ Չինացի հմուտ ինժեներների և ռմբակոծիչ խմբի շնորհիվ, որը մասնագիտացել էր քարանետների և այլ քանդող գործիքների կառուցման մեջ, մոնղոլները կարողանում էին պաշարել ամենաամրացված դիրքերը՝ հաճախ օգտագործելով տեղական հումքը<ref name="Morgan. pp. 80"/>։

Ինչպես պատմում է [[Աթա Մալիք Ջուվեյնի|Աթա Մալիք Ջուվեյնին]]ն, ավանդական որսորդության ժամանակ (''nerge'') արմատավորվում էր կարգապահությունը։ Այս որսորդությունները տարբերվում էին այլ մշակույթների որսորդություններից, որոնք փոքր միավորներով էին կատարվում։ Մողոլական ուժերը գծով տարածվում էին և շրջապատում ողջ տարածքը, այնուհետև մի տեղում քշելով մի տեղում էին հավաքում ամբողջ [[Որս|որսըորս]]։ը։ Նպատակն այն էր, որ պետք էր թույլ չտալ որևէ կենդանու փախուստի դիմել և պետք էր մորթել բոլորին<ref name="Morgan. The Mongols. pp. 74–75"/>։

Մոնղոլների մեկ այլ առավելություն այն էր, որ նրանք կարողանում էին երկար հեռավորություններ կտրել՝ նույնիսկ անսովոր ցուրտ ձմռանը, օրինակ՝ նրանք օգտագործում էին սառած գետերը դրանց ափերին գտնվող քաղաքներ հասնելու համար։ Մոնղոլները հմուտ էին նաև գետ անցնելու մեջ․ նրանք գարնանային հեղեղումների ժամանակ կարողացել են մեկ գիշերում 30 հազար հեծելազորով անցնել Շահո գետը Մուհի ճակատամարտի ժամանակ (1241 թվականի ապրիլ) և պարտության են մատնել հունգարական թագավոր Բելա IV-ին։ Նմանապես մուսուլմանական Խորեզմշահի դեմ հարձակման ժամանակ գետերում տեղակայված բեռնանավերը թույլ չեն տվել հակառակորդին փախուստի դիմել գետով։

Մոնղոլները ավանդաբար հայտնի են եղել իրենց ցամաքային ուժերի խիզախություններով, քանզի ծովային ուժեր շատ հազվադեպ են օգտագործել։ 1260-1270-ական թվականներին նրանք օգտագործել են [[Ռազմածովային նավատորմ|ռազմածովային ուժերը]] Չինաստանի Սոն դինաստիային պարտության մատնելու համար՝ չնայած [[Ճապոնիա|Ճապոնիայի]]յի դեմ առափնյա արշավանքներ իրականացնելու նրանց փորձերը անհաջողության են մատնվել։ Արևելյան [[Միջերկրական ծով|Միջերկրականում]] մոնղոլական արշավանքները բացառապես ցամաքային են եղել, քանզի ծովը գտնվում էր խաչակիրների և մամլուքների զորքերի վերահսկողության տակ<ref>Morgan. ''Mongols and the Eastern Mediterranean''</ref>։

Մոնղոլական կայսրությունը կառավարվում էր Չինգիզ խանի կողմից հնարված օրենսգրքով, որը կոչվում էր Յասա և նշանակում էր «կարգ» կամ «հրամանագիր»։ Այս օրենսգրքի գլխավոր կետն այն էր, որ նրանք, ովքեր բարձր պաշտոններ ունեն, կիսում են նույն դժվարությունները, ինչ որ հասարակ մարդիկ։ Այն նաև սահմանել է խիստ պատժամիջոցներ, օրինակ՝ [[մահապատիժ]], եթե երկու ձիավոր ռազմիկներից երկրորդը չվերցնի այն, ինչ ընկել է առջևից գնացող ռազմիկի մոտից։ Տարբեր պատժամիջոցներ էին սահմանվել նաև բռնաբարության և սպանության համար։ Մոնղոլական օրենքի նկատմամբ ցանկացած դիմադրություն ենթադրում էր զանգվածային կոլեկտիվ պատիժ։ Յասայի համաձայն առաջնորդները ու զորավարները ընտրվում էին ըստ իրենց [[Մերիտոկրատիա|արժանիքների]]։ Կայսրությունը կառավարվում էր ոչ ժողովրդավարական, [[Խորհրդարան|խորհրդարանականխորհրդարան]]ական սկզբունքով ստեղծած կենտրոնական խորհրդի՝ քուրուլթայի կողմից, որտեղ մոնղոլ առաջնորդները հանդիպում էին մեծ խանի հետ՝ քննարկելու տեղական և արտաքին քաղաքականությունը։ Քուրուլթայը հրավիրվում էր նաև ամեն նոր խանի ընտրութան ժամանակ<ref>San,T. "Dynastic China: An Elementary History" .pg 297</ref>։ [[File:DiezAlbumsExecution.jpg|thumb|Մահապատժի ենթարկվածը ցած է նետվում ժայռից․ երկար և խիտ մորուքը ցույց է տալիս, որ նա հավանաբար մոնղոլ չէ։]]

Չինգիզ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլները սկսեցին դավանափոխ լինել՝ ընդունելով գրեթե բոլոր կրոնները, որոնք ժամանակին հայտնի էին՝ [[բուդդայականություն]], [[քրիստոնեություն]], [[իսլամ]] և [[մանիքեություն]]։ Հնարավոր հակամարտություններից խուսափելու համար Չինգիզ խանը ստեղծել է մի իսնտիտուտ, որը երաշխավորել է կրոնների լիակատար ազատությունը՝ չնայած ինքն անձամբ իրեն [[Շամանություն|շամանության]] հետևորդ էր համարում։ Չինգիզ խանի ղեկավարության շրջանում բոլոր կրոնական առաջնորդները ազատված էին հարկերից և հանրային ծառայությունից<ref>Weatherford. p. 69.</ref>։ [[File:GhazanConversionToIslam.JPG|thumb|alt=Painting of a stylized building, showing Ghazan kneeling and accepting conversion|Պարսկական [[Մանրանկարչություն|մանրանկար]], որտեղ երևում է, թե ինչպես է Քազան խանը [[Բուդդայականություն|բուդդայականությունիցբուդդայականություն]]ից անցնում [[Իսլամ|իսլամիիսլամ]]։ի։ ]]

Նախապես քոչվորական կենսակերպի պատճառով շատ քիչ տեղեր են եղել, որտեղ հնարավոր էր իրականացնել երկրպագություն։ Սակայն Ուգեդեյ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլական մայրաքաղաքում կառուցապատման աշխատանքներ են կատարվել։ Պալատներից բացի Ուգեդեյ խանը հրամայել է հատուկ երկրպագության տներ կառուցել բուդդիստների, մուսուլմանների, քրիստոնյաների և [[Դաոսականություն|դաոսականների]] համար։ Այդ ժամանակի գերակայող կրոններն էին շամանությունը, բուդդայականությունը և թենգրիականությունը՝ չնայած Ուգեդեյի կինը [[Նեստորականություն|նեստորական]] քրիստոնյա էր<ref>Weatherford. p. 135.</ref>։

[[Մոնղոլերեն|Մոնղոլերենով]]ով պահպանված ամենահին գրական գործը ''Մոնղոլների գաղտնի պատմությունն'' է, որը գրվել է արքունի ընտանիքի համար Չինգիզ խանի մահից կարճ ժամանակ անց՝ 1227 թվականին։ Սա Չինգիզ խանի կյանքի և ծագումնաբանության ամենակարևոր տեղական աղբյուրն է, որտեղ պատմվում է նրա ծագման, մանկության մասին ընդհուպ մինչև Մոնղոլական կայսրության ստեղծումը և նրա որդու՝ Ուգեդեյի կառավարման շրջանը։

Կայսրության մասին մեկ այլ աղբյուր է Ջամի ալ-թավարիխը կամ «Տիեզերական պատմությունը»։ Այն հանձնարարվել է 14-րդ դարի սկզբներին Իլխանության [[Աբաղա (իշխան)|Աբաղա խանի]] կողմից, որի նպատակն է եղել գրանցել համաշխարհային պատմությունը և օգնել մոնղոլական մշակութային ժառանգության ստեղծմանը։

Մոնղոլները գնահատել են նաև տեսողական արվեստները՝ չնայած դիմանկարչություն ասելով՝ նրանք հասկացել են իրենց ձիերի [[Դիմանկար|դիմանկարներըդիմանկար]]ները և ոչ թե մարդկանց։

Չինգիզ խանը և նրա ժառանգորդ [[Ուգեդեյ]] խանը կառուցել են ճանապարհների լայն համակարգ, որոնցից մեկն անցնում էր [[Ալայի լեռնաշղթա|Ալթայի լեռներով]]։ Իր գահակալությունից հետո Ուգեդեյը ավելի է ընդարձակել ճանապարհների համակարգը՝ հրամայելով [[Չաղաթայի ուլուս|Չաղաթայի խանությանը]] և [[Ոսկե հորդա|Ոսկե Հորդային]] միացնել Մոնղոլական կայսրության արևմտյան հատվածների ճանապարհները իր արևելյան ճանապարհներին<ref>''Secret History of the Mongols''</ref>։

Յուան դինաստիայի հիմնադիր Խուբլայ խանը կառուցել է ինչպես հատուկ կայաններ բարձր պաշտոնյաների համար, այնպես էլ սովորական կայաններ և իջևանատներ։ Խուբլայ խանի կառավարման շրջանում Յուան դինաստիայի հաղորդակցության համակարգը կազմված է եղել 1,400 փոստային կայաններից, որոնք օգտագործել են 50,000 ձիեր, 8,400 եզներ, 6,700 ջորիներ, 4,000 սայլեր և 6,000 նավեր։

[[Մանջուրիա|Մանջուրիայում]]յում և հյուսիսային [[Սիբիր|Սիբիրում]]ում մոնղոլները դեռևս շարունակել են օգտագործել շների կողմից քաշվող սահնակները յամի համար։ Իլխանությունում Քազան խանը կարողացել է որոշ չափով վերականգնել [[Միջին Արևելք|Միջին Արևելքում]]ում քչացող փոստային կայանների համակարգը։ Նա կառուցել է մի քանի իջևանատներ և սահմանել, որ միայն կայսերական դեսպանները կարող են անվճար մնալ։ Ոսկե Հորդային ջուջիները սահմանել են հատուկ յամի հարկ, որպեսզի ֆինանսավորեն փոստային կայանների համակարգը։

Մոնղոլները հաճախ առևտրականներին ապահովել են կապիտալով և ուղարկել նրանց հեռավոր մի վայր առևտրական-գործընկեր ''(ortoq)'' համաձայնագրով։ Կայսրության աճին զուգընթաց առևտրականներն ու դեսպանները, ովքեր ունեին համապատասխան փաստաթղթեր և լիազորություն, ստացել են պաշտպանություն և ապաստարան մոնղոլական տիրույթներում ճանապարհորդելիս։ Ճանապարհորդության համար հարմար և լավ պահպանված ճանապարհները կապել են Միջերկրական ծովի ավազանը Չինաստանին՝ մեծացնելով ցամաքային առևտուրը․ ճանապարհորդության ընթացքում ճանապարհորդները ստեղծել են դրամատիկ պատմություններ այս ճանապարհի վերաբերյալ, որը կարճ ժամանակ անց հայտնի էր դառնալու [[Մետաքսի ճանապարհ]] անունով։

Արևմտյան հետազոտող [[Մարկո Պոլո|Մարկո Պոլոն]]ն անցել է Մետաքսի ճանապարհով՝ ուղևորվելով արևելք, իսկ մոնղոլ վանական Ռաբբան Բար Սաուման պատմական ճանապարհորդություն է կատարել այս ճանապարհով՝ Խանբալըքի (Պեկին) իր տնից հասնելով մինչև Եվրոպա։ Եվրոպական միսիոներները, ինչպես օրինակ [[Ռուբրուք|Վիլյամ Ռուբրուքը]], նույնպես ճանապարհորդել են և հասել մոնղոլական արքունիք՝ դավանափոխ անելու հույսով, կամ էլ եկել են այստեղ՝ իբրև պապական դեսպաններ՝ բանակցելու մոնղոլ ղեկավարների հետ [[Ֆրանկներ|ֆրանկ]]-մոնղոլական դաշինք կնքելու համար։ Հազվադեպ էր լինում, սակայն, որ ինչ-որ մեկը կտրեր Մետաքսի ճանապարհն իր ամբողջ երկարությամբ։ Դրա փոխարեն առևտրականները Չինաստանից Արևմուտք էին տեղափոխում տարբեր ապրանքներ․ նման ապրանքները, այդքան երկար ճանապարհ անցնելով, սարսափելի թանկ արժեք էին ձեռք բերում։

[[File:Gold coin of Genghis Khan, struck at the Ghazna (Ghazni) mint.jpg|thumb|left|[[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանի]]ի [[Ոսկեոսկե դինար|ոսկե դինարը]]՝ը՝ հատված Գազնիի դրամահատարանում, 1221-1222 թվականներ]]

Չինգիզ խանից հետո առևտրական գործընկեր հարաբերությունները շարունակվել են նաև նրա հաջորդների՝ Ուգեդեյի և Գյույուքի օրոք։ Առևտրականները կայսերական պալատ են հասցրել հագուստ, ուտելիք, տեղեկատվություն և այլ պարենամթերքներ, ի պատասխան մեծ խաները նրանց ազատել են հարկերից և թույլ են տվել ամբողջ Մոնղոլական կայսրությունում օգտվել փոստային կայաններից։ Առևտրականները նաև հարկահավաքի դեր էին կատարում Չինաստանում, Ռուսաստանում և Իրանում։ Եթե հանկարծ առևտրականների վրա հարձակում էին գործում, ապա կայսերական գանձարանը մեծ կորուստներ էր կրում։

Մյոնգե խանի կառավարման շրջանում քաղաքականությունը փոխվել է։ Փողերի լվացման և անօրինական հարկահանության պատճառով նա փորձել է կայսերական քննիչներ ուղարկել չարաշահումների վերացման և գործընկերային բիզնեսների ''(ortoq)'' վերահսկողության համար։ Նա սահմանել է, որ բոլոր առևտրականները պետք է վճարեն եկամտահարկ և առևտրային հարկ։ Մյոնգե խանը նաև վճարել է բոլոր մուրհակները, որ մոնղոլական վերնախավը վերցրել էր առևտրականներից։ Այս քաղաքականությունը շարունակվել է նաև Յուան դինաստաիայի օրոք։

14-րդ դարում Մոնղոլական կայսրության անկումը հանգեցրել է Մետաքսի ճանապարհի վրա տնտեսական, քաղաքական և մշակութային միասնականության փլուզմանը։ Թյուրքական ցեղերը գրավել են ճանապարհի արևմտյան մասը [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրությունից]]՝ից՝ հող նախապատրաստելով թյուրքական մշակույթի համար, որը հետագայում բյուրեղանալու էր [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրությունում]]ում [[Սուննի իսլամ|սուննի]] հավատի ներքո։ Արևելքում 1368 թվականին բնիկ չինացիները տապալել են Յուան դինաստիային և հիմք դրել իրենց [[Մին դինաստիա|Մին դինաստիային]]յին, որին հաղորդել է տնտեսական մեկուսացման քաղաքականությունը<ref name="footsteps">Guoli Liu ''Chinese Foreign Policy in Transition''. p. 364</ref>։

[[File:Mongols-map.png|thumb|alt=Map of Asia|13-րդ դարի քարտեզ, որը ցույց է տալիս Մոնղոլական կայսրության քարտեզի սահմանները [[Ռուսաստան|Ռուսաստանում]]ում, [[Մոնղոլիա|Մոնղոլիայում]]յում, [[Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունները և Արցախյան ազատագրական պատերազմը|Կենտրոնական Ասիայի պետություններում]] և [[Չինաստան|Չինաստանում]]ում մոնղոլների ներկայիս թվի համեմատությամբ։]]

Մոնղոլական կայսրությունը, որը պատմության մեջ ամենամեծ և երկարակյաց կայսրությունն է, հսկայածավալ տարածաշրջաններ միավորելով՝ տևական ազդեցություն է ունեցել։ Դրանցից շատերը (օրինակ՝ Ռուսաստանի արևելյան և արևմտյան մասերը կամ Չինաստանի արևմտյան մասերը) մինչ օրս շարունակում ենմիավորված մնալ<ref>{{cite journal|author=Timothy May|date=February 2008|title=The Mongol Empire in World History|url=http://worldhistoryconnected.press.illinois.edu/5.2/may.html|dead-url=no|journal=World History Connected|volume=5|issue=2|archive-url=https://web.archive.org/web/20140210122729/http://worldhistoryconnected.press.illinois.edu/5.2/may.html|archive-date=10փետրվարի February10, 2014|accessdate=2014-02-15|df=dmy-all}}</ref>։ Կայսրության փլուզումից հետո մոնղոլները ձուլվել են տեղական բնակչությանը․ նրանց ժառանգները ընդունել են տարբեր տեղական կրոններ, օրինակ՝ արևելյան խանությունը ընդունել է [[բուդդայականություն]], արևմտյան երեք խանությունները [[Սուֆիզմ|սուֆիական]] ազդեցության ներքո ընդունել են [[իսլամ]]<ref name="Foltz. pp. 105–106" />։

Որոշ աղբյուրների համաձայն Չինգիզ խանի նվաճումները այնպիսի լայնածավալ ավերածություններ են գործել որոշ աշխարհագրական շրջաններում, որ Ասիայում ժողովրդագրական պատկերը խիստ փոփոխության է ենթարկվել։

Մոնղոլական կայսրության ոչ ռազմական նվաճումներից է գրային համակարգի ներկայացումը․ մոնղոլական այբուբենը հիմնված է ույղուրերենի վրա, որը մինչ օրս օգտագործվում է Մոնղոլիայում<ref>{{cite book|title=Spoken Uyghur|last1=Hahn|first1=Reinhard F.|publisher=University of Washington Press|year=1991|isbn=978-0-295-98651-7|location=London and Seattle}}</ref>։

[[File:Kalmyk exodus (Geoffroy, 1845).JPG|thumb|1770-1771 թվականներին [[Կալմիկներ|կալմիկներիկալմիկներ]]ի գաղթը Ռուսաստանից դեպի Չինաստան։]]

* Որոշ հետազոտությունների համաձայն [[Սև մահ|Սև մահը]]ը, որ 1340-ական թվականներին ավերածություններ է գործել Եվրոպայում, Եվրոպա է հասել Չինաստանից առևտրական ճանապարհներով։ 1347 թվականին [[Ղրիմ|Ղրիմի թերակղզում]] առևտրական խոշոր կենտրոն [[Թեոդոսիա|Թեոդոսիայի]]յի նկատմամբ վերահսկողություն հաստատած [[Ջենովայի հանրապետություն|Ջենովայի հանրապետությունը]]ը պաշարվել է մոնղոլական զորքերի կողմից Ջանիբեգի գլխավորությամբ։ Երկարաձգված պաշարումից հետո, որի ընթացքում հիվանդությունը քայքայել էր մոնղոլական զորքը, նրանք որոշել են վարակված դիակներն օգտագործել իբրև կենսաբանական զենք։ Քարանետ սարքով դիակները շպրտել են քաղաքի պատերից ներս՝ վարակելով բնակիչներին<ref>Svat Soucek. ''A History of Inner Asia''. Cambridge University Press, 2000. {{ISBN|0-521-65704-0}}. p. 116.</ref>։ Ջենովայի առևտրականները փախուստի են դիմել՝ համաճարակը իրենց նավերով տանելով Եվրոպայի հարավ՝ այսպիսով արագորեն տարածելով հիվանդությունը։ Միայն Եվրոպայում համաճարակի պատճառով մահացածների թիվը 50 միլիոն է եղել, իսկ ամբողջ աշխարհում հաշվվում է 75-200 միլիոն<ref>{{Cite book|title=The Black Death, 1346–1353: the Complete History|last=Benedictow|first=Ole Jørgen|publisher=Boydell Press|year=2004|isbn=978-1-84383-214-0|location=|page=382}}</ref>։

* Դեյվիդ Նիկոլը ''Մոնղոլ զինվորականները'' գրքում գրում է, որ «բոլորն նրանց զանգվածային բնաջնջումն ու ահաբեկչությունը, ովքեր հակադրվել են իրենց, մոնղոլական լավ փորձված մարտավարություն էր»<ref name="Mongol Conquests">{{cite web |url=http://users.erols.com/mwhite28/warstat0.htm#Mongol |title=Mongol Conquests |publisher=Users.erols.com |date= |accessdate=2014-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20041028051334/http://www.usna.edu/Users/history/kolp/HH345/PRE1492.HTM#Mongol |archive-date=28հոկտեմբերի October28, 2004 |dead-url=no |df=dmy-all }}</ref>։ Ռուս բնակչության շուրջ կեսը նվաճողական քաղաքականության ժամանակ սպանվել է<ref name="parallelsixty.com">{{cite web|url=http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|title=History of Russia, Early Slavs history, Kievan Rus, Mongol invasion|date=|publisher=Parallelsixty.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20100121024544/http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|archive-date=հունվարի 21 January, 2010|dead-url=yes|accessdate=2014-02-15|df=dmy-all}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, Քոլին Մքեվեդին իր Համաշխարհային բնակչության պատմության ատլասում (1978) հաշվարկել է, որ Ռուսաստանի եվրոպական մասում բնակչությունը մոնղոլական նվաճումից հետո 7,5 միլիոնից նվազել է և դարձել 7 միլիոն<ref name="Mongol Conquests"/>։ Պատմաբանները հաշվարկել են, որ Հունգարիայի երկու միլիոն բնակչության ավելի քան կեսը դարձել է մոնղոլական նվաճումների զոհ<ref>{{cite web |url=http://www.britannica.com/eb/article-34789/Hungary |title=The Mongol invasion: the last Arpad kings |publisher=Britannica.com |date=2013-11-20 |accessdate=2014-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080512114337/http://www.britannica.com/eb/article-34789/Hungary |archive-date=12մայիսի May12, 2008 |dead-url=no |df=dmy-all }}</ref>։ Պատմաբան Անդրեա Պետոն նշում է, որ մի ականատես ասել է, թե «մոնղոլները սպանել են բոլորին՝ անկախ սեռից և տարիքից» և «մոնղոլները հատկապես «հաճույք են ստացել» կանանց ստորացնելիս»<ref>Andrea Peto in {{cite book|author1=Richard Bessel|author2=Dirk Schumann|title=Life After Death: Approaches to a Cultural and Social History of Europe During the 1940s and 1950s|url=https://books.google.am/books?id=NilW70Yol74C&pg=PA143|year=2003|publisher=Cambridge University Press|page=143|isbn=978-0-521-00922-5}}</ref>։

* Մոնղոլների կիրառած ամենահաջողված մարտավարություններից է եղել քաղաքային այն բնակչության վերացումը, որը հրաժարվել է ենթարկվել։ Ռուսաստանի գրավման ժամանակ մոնղոլները ոչնչացրել են գրեթե բոլոր խոշոր քաղաքները։ Եթե բնակչությունը համաձայնվել է հանձնվել, մոնղոլները նրանց շատ հաճախ ազատ են արձակել, սակայն դա միշտ չէ երաշխավորված եղել։ Օրինակ՝ ներկայիս Իրանի Համադան քաղաքը ոչնչացվել է և բոլորը՝ տղամարդ, կին, երեխա, կոտորվել են մոնղոլ զորավար Սուբութայի կողմից, քանի որ քաղաքում բավարար պարենամթերք չի եղել մոնղոլական զորքի համար։ Քաղաքն այրելուց մի քանի օր հետո Սուբութայը ուժեր է ուղարկել քաղաք՝ սպանելու բոլոր այն մարդկանց, ովքեր սկզբնական կոտորածից խուսափել էին կամ քաղաքում չէին գտնվել։ Մոնղոլական զորքը օգտագործել է տեղական ժողովուրդներին և զինվորներին՝ հաճախ նրանց ներառելով մոնղոլական զորքի մեջ։ Պատերազմի գերիները հաճախ երկընտրանքի հնարավորություն էին ունենում՝ սպանվել կամ հետագա նվաճումների ժամանակ մոնղոլական զորքին աջակցություն ցույց տալ՝ դառնալով նրանցից մեկը<ref>The Story of the Mongols Whom We Call the Tartars= Historia Mongalorum Quo s Nos Tartaros Appellamus: Friar Giovanni Di Plano Carpini's Account of His Embassy to the Court of the Mongol Khan by Da Pian Del Carpine Giovanni and Erik Hildinger (Branden BooksApril 1996 {{ISBN|978-0-8283-2017-7}})</ref>։ Ի հավելումն նման ահաբեկչական մարտավարությանը՝ կայսրության արագ ընդարձակմանը նպաստում էին ռազմական դիմացկունությունը, ռազմական հմտությունները, [[Մերիտոկրատիա|մերիտոկրատիանմերիտոկրատիա]]ն և կարգապահությունը։

* Ղրիմի խանությունը և այլ հետնորդներ, օրինակ՝ Մեծ Մոնղոլների խանության (Մուղալ) արքայական ընտանիքը Հարավային Ասիայում, Չինգիզ խանի ժառանգներն են․ Բաբուր խանի մայրը ժառանգորդ էր, քանզի վերջինիս հայրը [[Լենկթեմուր|Լենկթեմուրի]]ի անմիջական ժառանգներից է։ «Մուղոլ» բառը պարսկերեն բառ է, որը նշանակում է մոնղոլ։

*[[Կալմիկներ|Կալմիկները]]ը մոնղոլական վերջին քոչվորներն են եղել, որ ներթափանցել են Եվրոպայի տարածք։ Նրանք Կենտրոնական Ասիայից Եվրոպա են գաղթել 17-րդ դարի սկզբին։ 1770-1771 թվականի ձմռանը շուրջ 200,000 կալմիկներ [[Վոլգա (գետ)|Վոլգայի]] ձախ ափi իրենց արոտավայրերից տեղաշարժվել են դեպի [[Ջունգարական հարթավայր]]՝ անցնելով [[Ղազախներ|ղազախ]] և [[Ղրղզներ|ղրղզ]] թշնամիների տիրույթներով։ Մի քանի ամիս տևած ճանապարհորդությունից հետո կալմիկների միայն մեկ երրորդն է կարողացել հասնել Ջունգարական հարթավայր՝ Չինաստանի հյուսիսարևմուտք<ref>Michael Khodarkovsky (2002)."''[https://books.google.am/books?id=Ti51WfA68RYC&pg=&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false Russia's Steppe Frontier: The Making Of A Colonial Empire, 1500–1800]''". Indiana University Press. p. 142. {{ISBN|0-253-21770-9}}</ref>։

* Որոշ թյուրք-մոնղոլական խանություններ պահպանվել են մինչև վերջին ժամանակները՝ [[Ղրիմի խանություն|Ղրիմի խանությունը]]ը գոյատևել է մինչև 1783 թվականը, Բուխարայի խանությունը՝ 1920 թվականը, [[Ղազախական խանություն|Ղազախական խանությունը]]՝ը՝ 1847 թվական, [[Կոկանդի խանություն|Կոկանդի խանությունը]]՝ը՝ 1876 թվական, իսկ [[Խիվայի խանություն|Խիվայի խանությունը]]ը ռուսական գերիշխանության տակ գոյատևել է մինչև 1917 թվական։