«Գերմանիա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ մանր-մունր oգտվելով ԱՎԲ
Տող 103.
Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունը բաժանված է 16 [[Գերմանիայի վարչական բաժանում|վարչատարածքային միավորների]]՝ երկրամասերի և ընդգրկում է ընդհանուր հաշվով շուրջ 357 386 քառակուսի կիլոմետր տարածք։ Ունենալով շուրջ 83 միլիոն բնակչություն՝ Գերմանիան համարվում է [[Ռուսաստան|Ռուսաստան Դաշնությունից]] հետո [[Եվրոպայի երկրներն ըստ տարածքի|Եվրոպայի խոշորագույն պետությունը]], ինչպես նաև [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական միության (ԵՄ)]] ամենախիտ բնակեցված պետությունը։ Գերմանիան բավականին ապակենտրոնացված պետություն է․ թեպետ մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը [[Բեռլին]]ն է, այնուամենայնիվ, [[Մայնի Ֆրանկֆուրտ]]ը հանդիսանում է երկրի ֆինանսական կենտրոնը և հենց այստեղ էլ գտնվում է դաշնության [[Մայնի Ֆրանկֆուրտ օդանավակայան|խոշորագույն օդանավակայանը]]։ Ամենաբնակեցված, արդյունաբերական խոշոր երկրամասը [[Ռուր]]ն է, որի գլխավոր քաղաքներն են [[Դորտմունդ]]ն ու [[Էսսեն]]ը։ Բացի այդ, Գերմանիայի մյուս նշանավոր քաղաքներն են [[Համբուրգ]]ը, [[Մյունխեն]]ը, [[Քյոլն]]ը, [[Շտուտգարտ]]ը, [[Դյուսելդորֆ]]ը, [[Լայպցիգ (քաղաք)|Լայպցիգը]], [[Դրեզդեն]]ը, [[Բրեմեն]]ը, [[Հաննովեր]]ը, [[Գելզենկիրխեն]]ը և [[Նյուրնբերգ]]ը։
 
Գերմանիան [[Գերմանիայի պատմություն|Եվրոպայի ամենահարուստ պատմություն]] ունեցող պետություններից է։ [[Գերմանացիներ|Գերմանական ցեղերը]] [[Եվրոպա|եվրոպական հողերում]] հաստատվել են [[Ժողովուրդների մեծ գաղթ|Ժողովուրդների մեծ գաղթի ժամանակահատվածում]] և [[Վերդենի պայմանագիր|Վերդենի դաշնագրի]] կնքումից հետո ձևավորել սեփական պետությունը։ 10-րդ դարում ստեղծվում է [[Գերմանական Ազգի Սրբազան Հռոմեական կայսրություն|գերմանական ազգի Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը]], որը դառնում է տարածաշրջանի կարևորագույն ուժերից մեկը։ 15-րդ դարում հյուսիսգերմանական շրջաններում ձևավորվում է [[Ռեֆորմացիա|ռեֆորմացիայի շարժումը]], որն ազդարարում է [[Համաշխարհային պատմություն|նոր շրջանի եվրոպական պատմության]] սկիզբը<ref>{{cite book|title=Kleine deutsche Verfassungsgeschichte: vom frühen Mittelalter bis zur Gegenwart|last=Zippelius|first=Reinhold|publisher=Beck|year=2006|isbn=978-3-406-47638-9|edition=7th|page=25|language=German|trans-title=Brief German Constitutional History: from the Early Middle Ages to the Present|origyear=1994}}</ref>։ [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն|Սրբազան Հռոմեական կայսրության փլուզումից]] հետո՝ 1815 թվականին ստեղծվում է [[Գերմանիայի պատմություն նորագույն շրջանում|Գերմանական համադաշնությունը]], որը [[Պրուսիայի թագավորություն|Պրուսիայի]] վարչապետ [[Օտտո ֆոն Բիսմարկ]]ի ջանքերով կենտրոնացված իշխանության ներքո [[Գերմանիայի վերամիավորում|միավորվում]] է 1871 թվականին։ 1918 թվականին Գերմանիան սանձազերծում է [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը, որի ավարտին կրած պարտությունից հետո կայսերական կարգերը տապալվում են և հաստատվում է [[Վայմարյան հանրապետություն]]ը։ Հաջորդ տասնամյակում Գերմանիայում իշխանության եկած [[Նացիստական Գերմանիա|նացիստները]]՝ ֆյուրեր [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ի գլխավորությամբ, սկսում են նոր աշխարհամարտ, որտեղ սակայն կրում են պարտություն։ Արդյունքում՝ վերջիններս կորցնում են նվաճված բոլոր տարածքներն ու [[Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետություն|արևելյան Գերմանիան]], որը սկսում է զարգանալ [[Սոցիալիզմ|սոցիալիստական ուղով]]։ 1989 թվականին ԳՖՀ-ում տեղի է ունենում հեղափոխություն, որի արդյունքում կոմունիստական վարչակարգն արևելյան Գերմանիայում անկում է ապրում և երկրի երկու մասերը միավորվում են<ref name="SLyE6YJEn0C page 52">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ySLyE6YJEn0C&pg=PA52|title=The Lost German East|author1=Demshuk|first1=Andrew|date=30ապրիլի April30, 2012|isbn=9781107020733|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161201215323/https://books.google.com/books?id=ySLyE6YJEn0C&pg=PA52|archivedate=1դեկտեմբերի December1, 2016|deadurl=no}}</ref>։
 
Մերօրյա Գերմանիան [[Դաշնություն|դաշնային]] [[խորհրդարանական հանրապետություն]] (բունդեսհանրապետություն) է, որը կառավարվում է վարչապետի՝ [[կանցլեր]]ի կողմից։ Ունի [[Մեծ տերություններ|«մեծ տերության» կարգավիճակ]] և համարվում է տնտեսական գերհսկա (ՀՆԱ-ի ցուցանիշով՝ չորրորդն աշխարհում, անվանական ՀՆԱ-ով՝ հինգերորդը)։ Արդյունաբերական և տեխնոլոգիական բազմաթիվ ոլորտներում համարվում է համաշխարհային առաջատար։ Որպես բնակչության բարձր կենսամակարդակ ունեցող զարգացած պետություն՝ Գերմանիան ապահովում է բացառիկ [[Սոցիալական հոգեբանություն|սոցիալական անվտանգություն]], [[Առողջապահություն|հանրային առողջապահություն]], [[Կրթություն|անվճար, որակյալ միջնակարգ և բուհական կրթություն]] և [[Բնության պահպանություն|շրջակա միջավայրի, կենսաբազմազանության պահպանություն]]։
Տող 112.
«Գերմանիա» բառն առաջացել է [[լատիներեն]] համարժեք ''(«Germania»'') եզրույթից․ այդպես է անվանել [[Հռոմի կայսրերի ցանկ|Հռոմի կայսր]] [[Հուլիոս Կեսար]]ը՝ անվանակոչելով [[Հռենոս|Հռենոսի ավազանի]] արևելքում բնակվող ժողովուրդներին<ref>{{cite book|title=Germany: A New History|last=Schulze|first=Hagen|publisher=Harvard University Press|year=1998|isbn=978-0-674-80688-7|location=|page=4|pages=|authorlink=}}</ref>։ [[Գերմաներեն]] «Դոյչլանդ» երկրանվանումը (թարգմանաբար՝ «գերմանական երկիր») առաջացել է հին վերին գերմաներեն «diutisc» («հայտնի») բառարմատից։
 
Այդ բառն առօրեական կիրառություն ուներ խոսակցական լատիներենում և [[ռոմանական լեզուներ]]ում։ Այն ծագել է պրոտո-գերմանական «þiudiskaz» բառից, որը ևս նշանակում է «հայտնի»<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=iKfYGNwwNVIC&pg=PA523|title=Etymologisches Wörterbuch des Althochdeutschen, Band II|last1=Lloyd|first1=Albert L.|last2=Lühr|first2=Rosemarie|last3=Springer|first3=Otto|publisher=Vandenhoeck & Ruprecht|year=1998|isbn=978-3-525-20768-0|pages=699–704|language=German|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150911012455/https://books.google.com/books?id=iKfYGNwwNVIC&pg=PA523|archivedate=11սեպտեմբերի September11, 2015|deadurl=no}} (for {{lang|goh|diutisc}}) {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=iKfYGNwwNVIC&pg=PA516|title=Etymologisches Wörterbuch des Althochdeutschen, Band II|last1=Lloyd|first1=Albert L.|last2=Lühr|first2=Rosemarie|last3=Springer|first3=Otto|publisher=Vandenhoeck & Ruprecht|year=1998|isbn=978-3-525-20768-0|pages=685–686|language=German|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150916000730/https://books.google.com/books?id=iKfYGNwwNVIC&pg=PA516|archivedate=16սեպտեմբերի September16, 2015|deadurl=no}} (for {{lang|goh|diot}})</ref>։
 
== Պատմություն ==
{{հիմնական|Գերմանիայի պատմություն}}«Մաուեր այն» հնագիտական բրածոյի (իրենից ներկայացնում է [[Առաջին ժամանակակից մարդիկ|նախամարդու]] [[ստորին ծնոտ]]) հայտնաբերումը վկայում է այն մասին, որ հնագույն հումանոիդը մերօրյա Գերմանիայի տարածքը բնակեցրել է դեռևս 600 հազար տարի առաջ<ref>{{cite journal|last1=Wagner|first1=G. A|last2=Krbetschek|first2=M|last3=Degering|first3=D|last4=Bahain|first4=J.-J|last5=Shao|first5=Q|last6=Falgueres|first6=C|last7=Voinchet|first7=P|last8=Dolo|first8=J.-M|last9=Garcia|first9=T|date=27օգոստոսի August27, 2010|title=Radiometric dating of the type-site for Homo heidelbergensis at Mauer, Germany|url=http://www.pnas.org/content/107/46/19726.full|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=|issue=46|pages=19726–19730|bibcode=2010PNAS..10719726W|doi=|pmc=|pmid=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150101005057/http://www.pnas.org/content/107/46/19726.full|archivedate=հունվարի 1 January, 2015|accessdate=27օգոստոսի August27, 2010|last10=Rightmire|first10=G. P}}</ref>։ 1994-1998 թվականների հետազոտությունների արդյունքում Շյոնինգերի տարածքից հայտնաբերվել է [[Պալեոլիթ|պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի]] մարդու կողմից գործածված մի քանի [[նիզակ]]ներ<ref>{{cite web|url=https://www.hsozkult.de/publicationreview/id/rezbuecher-10766|title=Rezension zu: H. Thieme (Hrsg.): Die Schöninger Speere, ...es sind acht Speere...(There are eight javelins)|date=|publisher=H-Soz-Kult|accessdate=1մարտի March1, 2019|author=Gerhard Trnka}}</ref>։
 
[[Դյուսելդորֆ]]ի շրջակայքում գտնվող Նեանդերթալի հովտում հայտնաբերվել է [[Պլեյստոցեն|Պլեյստոցենի ժամանակաշրջանում]] բնակված և ներկայումս վերացած հումանոիդի առաջին բրածոն։ 40 հազար տարվա հնության «նեանդերթալյան գանգի» (նույն՝ «նեանդերթալ-1») շնորհիվ կատարվել է այս տեսակի մարդու առաջին վերակառուցումը։ Հնագույն մարդկանց մնացորդներ պահպանվել են նաև [[Բադեն-Վյուրթեմբերգ|Բադեն-Վյուրթեմբերգ երկրամասում]] գտնվող Շվաբյան ալբ քարանձավում<ref>{{cite web|url=http://donsmaps.com/hohlefelsvenus.html|title=The Venus of Hohle Fels|date=14մայիսի May14, 2009|website=donsmaps.com|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100104062253/http://donsmaps.com/hohlefelsvenus.html|archivedate=հունվարի 4 January, 2010|accessdate=14մայիսի May14, 2009|deadurl=no}}</ref>։ Այնտեղ կատարված հետազոտությունների արդյունքում հայտնաբերվել է 42-հազարամյա թռչնի ոսկորներ, ինչպես նաև մամոնտի փղոսկրից կառուցված ֆլեյտա հիշեցնող հարմարանք (երբևէ հայտնաբերված ամենահին երաժշտական գործիքը)<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-18196349|title=Earliest music instruments found|publisher=BBC|date=մայիսի 25 May, 2012|accessdate=25մայիսի May25, 2012|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170903041534/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-18196349|archivedate=3սեպտեմբերի September3, 2017|newspaper=BBC News}}</ref>:
 
Գերմանիայի տարածքից պեղված 40 հազար տարվա հնության մարդառյուծի արձանիկը անմրցունակ կերպով համարվում է երբևէ հայտնաբերված ամենավաղնջական արվեստի նմուշը<ref>{{cite web|url=http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595|title=Ice Age Lion Man is world's earliest figurative sculpture|last=|first=|date=31հունվարի January31, 2013|website=The Art Newspaper|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150215162121/http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595|archivedate=փետրվարի 15 February, 2015|accessdate=31հունվարի January31, 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/flagship-project-activities/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-6/nebra-sky-disc/|work=Unesco memory of the World|title=Nebra Sky Disc|date=2013|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141011061740/http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/flagship-project-activities/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-6/nebra-sky-disc/|archivedate=11հոկտեմբերի October11, 2014|df=dmy-all}}</ref>։
 
=== Գերմանների գաղթ և Ֆրանկական կայսրություն ===
{{հիմնական|Հին Գերմանիա|Ժողովուրդների մեծ գաղթ|Ֆրանկական թագավորություն}}[[Պատկեր:Otto Albert Koch Varusschlacht 1909.jpg|մինի|274x274px|Տեսարան [[Քվինտիլիոս Վարոս]]ի և ցեղապետ [[Արմինիոս]]ի միջև տեղի ունեցած [[Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտ]]ից։|alt=|ձախից]]
Հին գերմանական ցեղերը՝ գերմանները, առաջացել են սկանդինավյան բրոնզե դարում կամ նախահռոմեական երկաթե դարաշրջանում։ [[Մ.թ.ա. 1-ին դար|Մ․թ․ա․ 1-ին դարում]] [[Սկանդինավյան թերակղզի|Սկանդինավյան թերակղզու]] և Գերմանիայի հյուսիսից նրանք տեղաշարժվել են հարավային, արևելյան և արևմտյան ուղղություններով՝ անմիջական կապեր ունենալով [[Ժողովուրդների մեծ գաղթ|մեծ գաղթի]] արդյունքում կենտրոնական և [[արևմտյան Եվրոպա]]յում հաստատված [[կելտեր]]ի, [[գալեր]]ի, ինչպես նաև [[Պարսիկներ|իրանական]], [[Մերձբալթիկա|բալթյան]] և [[Սլավոններ|սլավոնական վաչկատուն ցեղերի]] հետ<ref>{{cite book|title=Medieval Experience: 300–1400|last=Claster|first=Jill N.|publisher=New York University Press|year=1982|isbn=978-0-8147-1381-5|page=35}}</ref>։ [[Մ.թ.ա. 27|Մ․թ․ա․ 27 թվականին]] իրենց «Օգոստոս» հռչակած [[Օգոստոս Օկտավիանոս|Օկտավիանոս կայսրը]]՝ [[Հռոմեական լեգեոնների ցանկ|հռոմեական լեգեոնների]] գլուխն անցած ներխուժում է Գերմանիա և այն դարձնում [[Պրովինցիա|Հռոմեական կայսրության պրովինցիա]]<ref name="9-13">Fulbrook, Mary (1991). ''A Concise History of Germany.'' Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-36836-0}}, pp. 9–13.</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ilyK1_1f0zYC|title=Historical Dictionary of Austria|last1=Fichtner|first1=Paula S.|date=2009|publisher=Scarecrow Press|year=|isbn=978-0810863101|edition=2nd|volume=Volume 70|location=|p=xlviii|pages=|ref={{sfnref|Fichtner|2009}}|postscript=: "When the Romans began to appear in the region, shortly before the beginning of the Christian era, they turned Noricum into an administrative province, which encompassed much of what today is Austria."|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160516220210/https://books.google.com/books?id=ilyK1_1f0zYC|archivedate=16մայիսի May16, 2016|deadurl=no}}</ref>։ 9 թվականին Գերմանիայի կուսակալ [[Քվինտիլիոս Վարոս]]ը [[Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտ]]ում ծանր պարտություն է կրում [[Քերուսկի|հին գերմանական քերուսկի ցեղի]] առաջնորդ [[Արմինիոս]]ից։ Մեր թվարկության 100-ական թվականներին հռոմեացի պատմիչ Կոռնելիոս Տակիտոսը գրել է ''«գերմանացիների ծագման և Գերմանիայի տեղագրության մասին»'' երկը, համաձայն որի՝ նշյալ ժամանակահատվածում և նախորդիվ գերմանները հաստատվել են [[Հռենոս|Հռենոսյան ավազանից]] մինչև [[Դանուբ]] ընկած տարածություններում՝ զբաղեցնելով ժամանակակից Գերմանիայի տարածքը։ Այնուամենայնիվ, հետագա արշավանքների արդյունքում [[Ավստրիա]]ն, [[Բադեն-Վյուրթեմբերգ]]ը, [[Բավարիա]]ն, [[Հեսսեն]]ը և արևմտյան Հռենոսը վերստին վերածվում են [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] [[Պրովինցիա|վարչական միավորների՝ պրովինցիաների]]<ref>{{cite journal|last=Modi|first=J. J.|date=1916|title=The Ancient Germans: Their History, Constitution, Religion, Manners and Customs|url=https://archive.org/stream/TheJournalOfTheAnthropologicalSocietyOfBombay/The-Journal-of-the-Anthropological-society-of-Bombay#page/n651/mode/2up|journal=The Journal of the Anthropological Society of Bombay|volume=|issue=7|doi=|pmid=|access-date=|quote=Raetia (modern Bavaria and the adjoining country)|p=647}}</ref><ref>{{cite book|title=The Cambridge Ancient History: X, The Augustan Empire, 43 B.C. – A.D. 69|last=Rüger|first=C.|publisher=Cambridge University Press|year=2004|isbn=978-0-521-26430-3|editor1-last=Bowman|editor1-first=Alan K.|edition=2nd|volume=Volume 10|pp=527–28|chapter=Germany|ref={{sfnref|Rüger|2004}}|origyear=1996|editor2-last=Champlin|editor2-first=Edward|editor3-last=Lintott|editor3-first=Andrew|chapter-url=https://books.google.com/books?id=JZLW4-wba7UC&pg=PA528|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161223193524/https://books.google.com/books?id=JZLW4-wba7UC&pg=PA528|archivedate=23դեկտեմբերի December23, 2016|deadurl=no}}</ref>։ 3-րդ դարում ցեղային տեղաշարժերի արդյունքում ի հայտ են գալիս բազմաթիվ [[Արևմտագերմանական լեզուներ|արևմտագերմանական ցեղեր]] և ցեղային միավորումներ, այդ թվում՝ [[ալեմաններ]]ը, [[ֆրանկներ]]ը, [[Սաքսոնիա|սաքսոնները]], [[Գերմանացիներ|սիգամբրները]], [[Գերմանացիներ|թյուբինգացիները]], [[Բավարիա|բավարացիները]] և [[ֆրիզներ]]ը։ [[Պատկեր:Franks_expansion.gif|մինի|[[Վերդենի պայմանագիր|Ֆրանկիայի կազմալուծման]] արդյունքում առաջանում է [[Ֆրանկական թագավորություն|Արևելաֆրանկական թագավորությունը]], որի [[Իրավահաջորդություն|իրավահաջորդությամբ]] էլ ստեղծվում է առաջին գերմանական պետությունը։|238x238փքս|alt=]]Շուրջ 260 թվականին, գերմանները ասպատակում են Հռոմեական կայսրության սահմանները<ref>{{cite book|title=The crisis of empire, A.D. 193–337|last=Bowman|first=Alan K.|last2=Garnsey|first2=Peter|last3=Cameron|first3=Averil|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=978-0-521-30199-2|series=The Cambridge Ancient History, 12|volume=|location=|page=442|pages=}}</ref>։ 284 թվականին [[Դիոկղետիանոս|Գայոս Դիոկղետիանոսը]] կայսրությունը բաժանում է երկու մասերի։ Հոների ներխուժումից հետո՝ 375 թվականին, սկսվում է կայսրության լճացման ժամանակաշրջանը, ինչի արդյունքում աշխարհակալության տարածքը տրոհվում է։ Շուտով գերմաններով բնակեցված որոշ տարածքներ ռազմակալվում են ֆրանկների կողմից և ներառվում [[Ֆրանկական թագավորություն|Մերովինգյան թագավորության]] մեջ։ Ավելի ուշ, ֆրանկները զբաղեցնում են նաև [[Ավստրիա]]ն, Նեյստրիան և [[Աքվիտանիա (երկրամաս)|Աքվիտանիան]]՝ հիմնելով իրենց ընդարձակ թագավորությունը։ Գերմանիայի արևելյան շրջանները բնակեցվում են [[Սլավոններ|արևմտասլավոնական ցեղերի]] կողմից, ովքեր էլ այս տարածքներում հիմնադրում են իրենց իսկ անկախ պետականությունը՝ Օբոտրիտների համադաշնությունը<ref name="9-13" />։ 8-րդ դարի վերջիներին [[Ֆրանկական թագավորություն]]ում իշխող [[Մերովինգներ|Մերովինգյան արքայատոհմը]] կտրուկ թուլանում է․ հարստության վերջին ներկայացուցիչները ձևականորեն կրում էին թագավորական տիտղոսները, սակայն վերահսկողության արեալների վրա ունեին չափազանց թույլ իշխանություն։ 768 թվականի [[Հռոմի ֆորում]]ում [[Պիպին Կարճահասակ]]ը հռչակվում է արքա՝ հիմնադրելով [[Կարոլինգներ|Կարոլինգների արքայատոհմը]]։ Կարոլինգների տոհմանունը առաջնում է Պիպինի հաջորդ [[Կառլոս Մեծ|Կառլոսի]] անունից․ վերջինս [[800|800 թվականին]] թագադրվում է արևելաֆրանկական պետության թագով և ի կատար ածում բազմաթիվ արկածախնդիր ծրագրեր։ Կառլոսի նվաճումների արդյունքում թագավորության տարածքը կրկնապատկվում է։ Նա իրեն համարում էր Հռոմեական կայսրության իրավահաջորդը և ձգտում էր վերականգնել կայսերական տիտղոսը։ Կառլոսի մահից հետո պետության տարածքը տրոհվում է։
 
=== Գերմանական ազգի Սրբազան Հռոմեական կայսրություն ===
Տող 144.
12-րդ դարում [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն]]ում հաստատվում է Հոհենշտաուֆենների ժառանգական իշխանությունը։ Գերմանական ազդեցությունը տարածվում է դեպի հարավ և արևելք՝ հասնելով մինչև սլավոնական բնակատեղիներ։ [[Հանզա|Հանզայական միության]] առևտրային ուղիները, որոնք գլխավորապես անցնում էին գերմանական քաղաքների տարածքներով, կարևոր նշանակություն ունեին [[Միջին դարեր|միջնադարյան Եվրոպայի]] տնտեսական կյանքում։ անզան ներդրել է արտաքին ինքնուրույն քաղաքականություն՝ ձեռք է բերել ամրոցներ, աձևավորել ասպետական օրդեններ, աջակցել [[օլիգարխիա]]յին։ Չնայած նրան, որ Սրբազան Հռոմեական կայսրության թագավորի ընտրության աշխարհիկ և եկեղեցական կանոնները լավ էին սահմանված, այնուամենայնիվ, շատ հաճախ առաջ էին գալիս մասնավոր անհամաձայնություններ։ Այդ իսկ պատճառով [[Կառլոս IV կայսր]]ը 1356 թվականին ընդունում է այսպես կոչված [[Ոսկե բուլլա 1356|«ոսկե բուլլան»]], որն ամրագրում է [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն|Սրբազան Հռոմեական կայսրության]]չ որսհարյուրամյա գոյության ընթացքում ձևավորված հիմնական սահմանադրական հիմքերը։
 
14-րդ դարում Սրբազան Հռոմեական կայսրությունն ապրում է ժողովրդագրական ճգնաժամ, որը մեծապես պայմանավորված էր [[Սև մահ|«սև մահվան»]]՝ ժանտախտի համաճարակի տարածման արդյունքում մահացությունների անասելի մեծ թվաքանակով (Եվրոպայի բնակչության 30-60 տոկոսը)<ref>{{cite book|url=http://www.vlib.us/medieval/lectures/black_death.html|title=The Great Famine (1315–1317) and the Black Death (1346–1351)|last=Nelson|first=Lynn Harry|publisher=University of Kansas|accessdate=19մարտի March19, 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110429072010/http://www.vlib.us/medieval/lectures/black_death.html|archivedate=29ապրիլի April29, 2011|deadurl=no}}</ref>:
 
==== Միջնադարի մայրամուտն ու նոր շրջանի կարգերի ձևավորումը Գերմանիայում ====
Տող 168.
[[Պատկեր:Wilhelm_II_of_Germany.jpg|alt=|ձախից|մինի|286x286փքս|[[Գերմանական կայսրություն|Գերմանիայի կայսր]] [[Վիլհելմ II|Վիլհելմ II-ը]]։ Վերջինիս օրոք սանձազերծվել է [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը։]]
 
Գերմանիայի վարած բազմասփյուռ արտաքին քաղաքականության շնորհիվ կայսրությունը կարճ ժամանակահատվածում վերածվում է գերտերության՝ իր ազդեցության ոլորտում ներառելով բազմաթիվ տարածաշրջաններ։ Գերմանական զորքերին հաջողվում է նաև նոր տարածքներ ձեռք բերել այլ աշխարհամասում՝ ստեղծելով գաղութային կայսրություն։ 1884 թվականին տեղի ունեցած Բեռլինի վեհաժողովում օրենքի ուժով հաստատվում են [[Արևելյան Աֆրիկա|Գերմանական Արևելյան Աֆրիկայի]], [[Հարավային Աֆրիկա|Գերմանական Հարավարևեմտյան Աֆրիկայի]], [[Տոգո]]լենդի և [[Գերմանական Կամերուն|Կամերունի պրոտեկտորատները]]<ref>{{cite book|title=100 maps|publisher=Sterling Publishing|year=2005|isbn=978-1-4027-2885-3|editor=Black, John|page=202}}</ref>։ Ավելի ուշ՝ գերմանական օկուպացիայի արդյունքում [[Խաղաղօվկիանոսյան կղզիներ|Խաղաղօվկիանոսյան տարածշրջանում]] ձևավորվում է [[Նոր Գվինեա]]յի, [[Միկրոնեզիա]]յի և [[Սամոա]]յի կախյալ տարածքները, իսկ [[Չինաստան]]ում՝ [[Գերմանական կայսրություն|Գերմանական կայսրությանն]] է հպատակվում Ցզյաո Չժոուի նեղուցը։ 1904-1907 թվականներին գերմանահպատակ Հարավարևմտյան Աֆրիկայի գաղութում (ներկայիս [[Նամիբիա]]յում) իրականացվում է [[20-րդ դար]]ի առաջին [[ցեղասպանություն]]ը։ Այդ դրդապատճառը եղել է Նամիբիայի տեղաբնիկ ժողովուրդների՝ [[հերերոների և հոտենտոտների ապստամբություն]]ն ընդդեմ գաղութային դաժան շահագործման և աֆրիկացիների հողազրկման։ Գերմանական մետրոպոլիան ապրիլին պարտության է մատնում գաղութի կենտրոնական շրջաններն ազատագրած հերերոներին։ Նրանց մի մասը կոտորվում է դաժան մարտերում, մի մասն էլ նահանջի ճանապարհին զոհվել [[անապատ]]ում։ Շատերն էլ ստրկացվել են գաղութարար ֆերմերների կողմից<ref>Olusoga, David and Erichsen, Casper W (2010). The Kaiser's Holocaust. Germany's Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism. Faber and Faber. {{ISBN|978-0-571-23141-6}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2015/apr/18/pope-francis-armenian-genocide-first-20th-century-namibia|title=Dear Pope Francis, Namibia was the 20th century's first genocide|last=Olusoga|first=David|date=18ապրիլի April18, 2015|website=The Guardian|publisher=The Guardian News and Media Limited|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603191720/http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/apr/18/pope-francis-armenian-genocide-first-20th-century-namibia|archivedate=հունիսի 3 June, 2016|accessdate=11հունիսի June11, 2016|deadurl=no}}</ref>։ Ընդհանուր հաշվով, գերմանացիների ցեղասպան գործողությունների արդյունքում զոհվել են 100 հազար հերերոների շուրջ 80 %-ը։
 
Համաշխարհային գերիշխանության հասնելու բաղձալի իղձով համակված Գերմանիան 1914 թվականի հունիսին սանձազերծում է [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը։ Աշխարհամարտի բռնկման ձևական շարժառիթը դառնում է սերբ ուսանող [[Գավրիլո Պրինցիպ]]ի կողմից Ավստրո-Հունգարիայի գահաժառանգի սպանությունը։ Վերջինս կռվում էր «Քառյակ դաշինքի» մյուս անդամ-պետությունների՝ [[Բուլղարիա]]յի, [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] և [[Ավստրո-Հունգարական կայսրություն|Ավստրո-Հունգարիայի]] զինակցությամբ։ Այնուամենայնիվ, [[Անտանտ|Անտանտի երկրների]] միահամուռ ուժերով համաշխարհային պատերազմն ավարտվում է Գերմանիայի ջախջախիչ պարտությամբ։ Պատերազմական գործողությունների արդյունքում գերմանական կողմն ունենում է շուրջ 2 միլիոն զոհ։ Մարդկային զոհերից բացի, Գերմանիան ունենում է նաև բազմաթիվ տարածքային կորուստներ, տնտեսությունն ապրում է աննախադեպ լճացում։
Տող 188.
{{հիմնական|Նացիստական Գերմանիա}}
 
1932 թվականին տեղի ունեցած հատուկ դաշնային ընտրություններում հաղթանակ է տանում [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ի գլխավորած նացիստական կուսակցությունը<ref name="chronicle">{{cite web|url=http://www.holocaustchronicle.org/StaticPages/50.html|title=PROLOGUE: Roots of the Holocaust|publisher=The Holocaust Chronicle|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150101004701/http://www.holocaustchronicle.org/StaticPages/50.html|archivedate=հունվարի 1 January, 2015|accessdate=28սեպտեմբերի September28, 2014|deadurl=no}}</ref>։ [[1936 թվական]]ի [[Հունվարի 30|հունվարի 30-ին]] գործող նախագահ [[Պաուլ ֆոն Հինդենբուրգ]]ը ստիպված է լինում Հիտլերին նշանակել [[Կանցլեր|Գերմանիայի կանցլերի]] պաշտոնում<ref>Fulbrook 1991, pp.&nbsp;155–158, 172–177.</ref>։ Հինդենբուրգը մահից հետո Հիտլերը իր ձեռքում է կենտրոնացնում երկրի ամբողջ [[Օրենսդիր իշխանություն|օրենսդրական իշխանությունը]]։ Կարճ ժամանակամիջոցում վերջինիս ղեկավարած կառավարությունը ստեղծում է [[Ամբողջատիրություն|կենտրոնացված ամբողջատիրական պետություն]], որն ազգային հանրաքվեից հետո դուրս է գալիս [[Ազգերի լիգա]]յից․ սկսվում է Գերմանիայի ռազմական վերազինման գործընթացը, որը տեղի է ունենում աննախադեպ արագ տեմպերով<ref>Richard Evans, ''The Coming of the Third Reich.'' New York: Penguin, 2003, {{ISBN|978-0-14-303469-8}} p.&nbsp;344</ref><ref name="MNN">{{cite journal|date=21մարտի March21, 1933|title=Ein Konzentrationslager für politische Gefangene in der Nähe von Dachau|url=http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02|dead-url=yes|journal=Münchner Neueste Nachrichten ("The Munich Latest News")|language=German|archive-url=https://web.archive.org/web/20000510093525/http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02|archive-date=10մայիսի May10, 2000}}</ref>։ Այս ժամանակահատվածում նացիստները մեծ ժողովրդականություն և լեգիտիմություն էին վայելում [[Վայմարյան հանրապետություն|Գերմանիայում]]՝ ի շնորհս վերջիններիս նախաձեռնած տնտեսական բացառիկ ծրագրերի, պակասորդի նվազեցման, [[աշխատավարձ]]երի բարձրացման և [[Գործազրկություն|գործազրկության]] մակարդակի թռիչքային անկման։
[[Պատկեր:Hitler portrait crop.jpg|մինի|262x262փքս|[[Նացիստական Գերմանիա|Երրորդ Ռայխի]] և [[Նացիոնալ-սոցիալիստական ​​գերմանական բանվորական կուսակցություն|Գերմանիայի նացիստական կուսակցության]] առաջնորդ, ֆյուրեր [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ը։]]
1935 թվականին [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ը հայտարարում է [[Վերսալ-Վաշինգտոնյան համակարգ]]ից Գերմանիայի դուրս գալու մասին<ref>{{cite web|url=http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/wirtschaft/index.html|title=Industrie und Wirtschaft|publisher=Deutsches Historisches Museum|language=German|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110430190641/http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/wirtschaft/index.html|archivedate=ապրիլի 30 April, 2011|accessdate=25մարտի March25, 2011|deadurl=no}}</ref> և հրապարակում [[Նյուրնբերգյան սկզբունքներ]]ը («Գերմանական արյունը և գերմանական պատիվը պաշտպանելու մասին օրենք»): [[Ռասիզմ]]ը, հատկապես` [[հակասեմականություն]]ը, հիտլերյան վարչակարգի հիմնական շրժիչն էր: [[Գերմանական ժողովուրդներ]]ը նացիստների կողմից բնորոշվում էին որպես տիրակալների ռասա, որը «արիական ռասայի» ամենամաքուր ճյուղն էր: [[Հրեա]]ների և [[գնչուներ]]ի դեմ ճնշումները սկսվում են իշխանության գալու վաղ տարիներից, 1933 թվականի մարտին հիմնադրվում են առաջին [[համակենտրոնացման ճամբար]]ները: Շատ քաղաքացիների և եկեղեցու ընդվզումները բազմիցս ճնշվում են, շատերը բանտարկվում են։ Կրթությունը սկսում է կենտրոնանալ ռասսայական կենսաբանության, բնակչության քաղաքականության և ռազմական ծառայության վրա: 1935 թվականին գերմանական բանակը վերահսկողություն է սահմանում Սաարի նկատմամբ (որպես «Արևմտյան սահմանային մարկա»), 1936 թվականին՝ բռնակցում [[Ռեյնլանդ]]ը։ 1938 թվականին տեղի է ունենում [[Անշլյուս|«Անշլյուսի» գործողությունը]], որի արդյունքում Ավստրիան ենթարկվում է անեքսիայի։ Նույն տարվա հոկտեմբերի 30-ին [[Նացիստական Գերմանիա]]ն («Երրորդ Ռայխ») Ֆրանսիայի հետ կնքում է [[Մյունխենի համաձայնագիր]]ը, ըստ որի որով [[Ֆրանսիա]]ն չպետք է ռազմական օգնություն տրամադրեր [[Չեխոսլովակիա]]յին՝ Գերմանիայի կողմից [[Սուդետներ|Սուդետների երկրամասի]] գալիք օկուպացիայի ժամանակ<ref>Text in League of Nations Treaty Series, vol. 23, pp. 164–169.</ref>։ Զարգացնելով ռազմավարական հաջողությունները՝ գերմանական վերմախտը շարունակում է իր հաղթարշավը [[Չեխոսլովակիա]]յում՝ երկիրը ենթարկելով անեքսիայի։
 
[[Նոյեմբերի 9]]-ից 10-ն ընկած ժամանակահատվածում Ռայխի ողջ տարածքում ոչնչացվում է ավելի քան 200 [[սինագոգ]] ու պաշտամունքային վայր, թալանվում [[հրեաներ]]ին պատկանող 7500 առևտրային կրպակ ու ձեռնարկություն, գրեթե հարյուր հրեա սպանվում է, հարյուրավորներն [[ինքնասպանություն]] են գործում կամ մեռնում ստացված վնասվածքների պատճառով։ Եվս 30 հազարն աքսորվում է [[համակենտրոնացման ճամբար]]ներ: Ընդհանուր առմամբ, ջարդերի ու աքսորի հետևանքով զոհվում է 2000-5000 հրեա: Այս եղերական իրադարձությունը պատմության մեջ հայտնի է [[Բյուրեղապակյա գիշեր|«բյուրեղապակյա գիշեր»]] անվանումով։ 1939 թվականի օգոստոսին Հիտլերի կառավարությունը բանակցություններ է սկսում ԽՍՀՄ-ի հետ, որի արդյունքում կնքվում է [[Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ|Մոլոտով-Ռիբենտրոպյան պակտը]] («խորհրդա-գերմանական փոխադարձ չհարձակման պայմանագիր»): Այն ինքնին նախատեսում էր [[Արևելյան Եվրոպա]]յի բաժանումը գերմանական և խորհրդային ազդեցության ոլորտների։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին վերմախտը ներխուժում է [[Լեհաստան]]՝ սանձազերծելով [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ը․ սկսվում է բաժանված աշխարհի հերթական վերաբաժանումը<ref name="Fulbrook 190">Fulbrook, pp.&nbsp;190–195.</ref><ref>Axelrod, Alan (2007) Encyclopedia of World War II, Volume 1. Infobase Publishing. pp. 659.</ref>։
Տող 197.
{{հիմնական|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ}}{{Բազմապատիկ պատկերներ|գոտի=right|ուղղություն=vertical|վերնագիր=Գերմանիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում|լայնություն=245|պատկեր1=Bundesarchiv Bild 146-1972-028-14, Anschluss Österreich-MJ.jpg|նկարագրություն1=Գերմանական վերմախտը 1938 թվականին անեքսիայի ենթարկված Ավստրիայում՝ Անշլյուսի արարողակարգի ժամանակ։|պատկեր2=Bundesarchiv_Bild_183-97906,_Warschauer_Aufstand,_Straßenkampf.jpg|նկարագրություն2=Գերմանացի զինվորները Լեհաստանում 1944 թվականին բռնկված հականացիստական ապստամբությունը ճնշելիս։}}Հիտլերի գործողություններից երկու օր անց՝ [[Սեպտեմբերի 3|սեպտեմբերի 3-ին]], պաշտոնական Բեռլինը մերժում է պատերազմը դադարեցնելու կապակցությամբ [[Մեծ Բրիտանիա]]յի կառավարության ներկայացրած վերջնագիրը, որի արդյունքում էլ [[Ֆրանսիա]]ն և [[Միացյալ Թագավորություն]]ը պատերազմ են հայտարարում Գերմանիային<ref>Hiden, John; Lane, Thomas (2003). ''The Baltic and the Outbreak of the Second World War.'' Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-53120-7}}, pp.&nbsp;143–144.</ref>։ 1940 թվականի գարնանը Գերմանիան ռազմախուժում է [[Դանիայի և Նորվեգիայի միացյալ թագավորություն|Դանիա-նորվեգական միացյալ թագավորություն]], [[Նիդերլանդներ]] և [[Լյուքսեմբուրգ]]։ Գրեթե միևնույն ժամանակահատվածում վերմախտը օկուպացնում է հյուսիսային և հյուսիսարևմտյան Ֆրանսիայի գերակշիռ մասը, որից հետո [[Փարիզ]]ից հեռացած վտարանդի կառավարությունը ստիպված է լինում համաձայնության գալ Հիտլերյան վարչակարգի հետ։ Հաջորդիվ գերմանական ուժերը փորձում են ինտերվացիայի ենթարկել Բրիտանիան, սակայն վերջիններս հրթիռահրետակոծությունների են ենթարկում օկուպացված [[Պա դը Կալե]]ն, որն էլ վերածվել էր գերմանական նավատորմի կարևոր կայանքի։ 1941 թվականին [[Վերմախտ|գերմանական վերմախտը]] հասնում է մինչև [[Բալկանյան թերակղզի]]՝ ռազմակալելով [[Հարավսլավիա]]ն և [[Հունաստան]]ը։
[[Պատկեր:Bundesarchiv Bild 119-5243, Wien, Arthur Seyß-Inquart, Adolf Hitler.jpg|մինի|275x275փքս|Նացիստական Գերմանիայի ֆյուրեր [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ը [[Վիեննա]]յում՝ Ավստրիայի [[Անշլյուս|«Անշլյուս»-ից]] առաջ։|alt=|ձախից]]
Նույն տարում Հիտլերը խախտում է [[Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ|Մոլոտով-Ռիբենտրոպյան պակտը]] և ներխուժում ԽՍՀՄ-ի տիրույթներ․ սկսվում է խորհրդային ժողովուրդների [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ը։ 1942 թվականի տվյալներով [[Նացիստական Գերմանիա]]ն և «առանցքի ուժերը» ([[Իտալիայի թագավորություն|Իտալիա]], [[Հունգարիա]], [[Ռումինիա]], [[Բուլղարիա]] և այլն) տիրապետում էին [[Եվրոպա|մայրցամաքային Եվրոպայի]] և [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յի մեծ մասին։ [[Ստալինգրադի ճակատամարտ|Ստալինինգրադի ճակատամարտում]] [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր|խորհրդային կարմիր բանակի]] հաղթանակից հետո իրադարձությունները սկսում են այլ ընթացք ստանալ․ դաշնակիցները արշավում են Աֆրիկայի գերմանական գաղութներ, իսկ արդեն 1943-ին՝ ներխուժում [[Ֆաշիստական վարչակարգն Իտալիայում|Ֆաշիստական Իտալիա]]<ref name="Fulbrook 190" />։ 1944-ին արևմուտքի դաշնակիցներն ազատագրում են Ֆրանսիան, իսկ արևելքում՝ իր վերահսկողությունն էր սահմանում [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միությունը]]։ Զարգացնելով շրջադարձային հաջողությունները՝ դաշնակիցները բազմաճակատ ռազմախուժման են ենթարկում Գերմանիան։ [[Բեռլինի ճակատամարտ]]ի ավարտից հետո Հիտլերի վարչակարգը անկում է ապրում, իսկ Ռայխը՝ լքում ճակատը՝ պատերազմում միայնակ թողնելով իր դաշնակից [[Ճապոնական կայսրություն|Ճապոնիային]]։ Փաստացիորեն, 1945 թվականին պատերազմական գործողությունները Եվրոպայում ավարտվում են<ref>{{cite book|title=Die Bevölkerungsentwicklung in Deutschland im Zweiten Weltkrieg: mit einem Überblick über die Entwicklung von 1945 bis 1990|last=Steinberg|first=Heinz Günter|publisher=Kulturstiftung der dt. Vertriebenen|year=1991|isbn=978-3-88557-089-9|language=German}}</ref>։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ|Երկրորդ աշխարհամարտի]] ավարտից հետո նացիստական վարչակարգի նախկին անդամների դեմ [[Նյուրնբերգյան դատավարություն|Նյուրնբերգյան ատյանում]] հարուցվել են քրեական վարույթներ՝ [[միջազգային իրավունք]]ի սկզբունքները ոտնահարելու, մասնավորապես՝ ապօրինաբար [[Պատերազմական գործողություններ|պատերազմ]] սանձազերծելու մեղադրանքով<ref name="books.google.com">Ian Kershaw.''[https://books.google.com/books?id=_tmGaItZ0tsC#v=onepage Stalinism and Nazism: dictatorships in comparison] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150915233529/https://books.google.com/books?id=_tmGaItZ0tsC|date=15 September 2015}}''. Cambridge University Press, 1997, p.150 {{ISBN|0-521-56521-9}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/nuremberg_article_01.shtml|title=Nuremberg: Nazis on Trial|last=Overy|first=Richard|date=17փետրվարի February17, 2011|publisher=BBC History|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110316053707/http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/nuremberg_article_01.shtml|archivedate=մարտի 16 March, 2011|accessdate=մարտի 25 March, 2011|deadurl=no}}</ref>։
 
Համաշխարհային պատերազմի ընթացքում գերմանական կառավարությունն իրականացրել է մարդկության պատմության մեծ իր ծավալներով աննախադեպ ոճրագործություն՝ [[Հոլոքոստ]]ը։ [[Ցեղասպանություն|Ցեղասպանության]] էին ենթարկվում գլխավորապես փոքրամասնությունները՝ գնչուները, [[Հոգեկան հիվանդություններ|հոգեկան]] ու մտավոր [[հաշմանդամություն]] ունեցող անձինք, Եհովայի վկաները, համասեռամոլները, ինչպես նաև մի շարք կրոնական և քաղաքական գործիչներ<ref>{{cite book|title=The Columbia Guide to the Holocaust|last=Niewyk|first=Donald L.|author2=Nicosia, Francis R.|publisher=Columbia University Press|year=2000|isbn=978-0-231-11200-0|pages=45–52}}</ref>։ Գերմանական վայրագությունների արդյունքում մահվան են դատապարտվել նաև բռնազավթված տարածքների միլիոնավոր բնակիչներ, մասնավորապես՝ 2,7 միլիոն լեհ<ref>Institute of National Remembrance (Poland), Polska 1939–1945 Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami. Materski and Szarota. page 9 "Total Polish population losses under German occupation are currently calculated at about 2 770 000".</ref>, 1,3 միլիոն ուկրաինացի, 1 միլիոն բելառուս<ref name="Maksudov, S. 1994">Maksudov, S. (1994). "Soviet Deaths in the Great Patriotic War: A Note". Europe-Asia Studies 46 (4): 671–680.</ref>, ինչպես նաև 3,5 միլիոն տարբեր ազգություններ ունեցող խորհրդային գերիներ<ref name="books.google.com" /><ref name="Maksudov, S. 1994" />։ Եվրոպայի նվաճյալ տարածքներից գերեվարվել են շուրջ 12 միլիոն անձինք, որոնք դատապարտվում են ստրկության և տաժանակիր աշխատանքի<ref name="BeyerSchneider">{{Cite book|title=Forced Labour under Third Reich|author=John C. Beyer|author2=Stephen A. Schneider|publisher=Nathan Associates}} [http://www.nathaninc.com/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich%2C%20Part%20One.pdf Part1] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150824092603/http://www.nathaninc.com/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich,%20Part%20One.pdf|date=24 August 2015}} and [http://www.nathaninc.com/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich%2C%20Part%20Two.pdf Part 2] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403025028/http://www.nathaninc.com/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich%2C%20Part%20Two.pdf|date=3 April 2017}}.</ref>։ Ընդհանուր հաշվով գերմանական կողմը աշխարհամարտում տվել է 5,3 միլիոն զոհ<ref name="Rüdiger Overmans 2000">{{cite book|title=Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg|author=Overmans, Rüdiger|publisher=Oldenbourg|year=2000|isbn=978-3-486-56531-7}}</ref><ref>{{cite book|title=The End; Germany 1944–45|last=Kershaw|first=Ian|publisher=Allen Lane|year=2011|pages=279}}</ref>, ևս 900 հազար քաղաքացիական անձինք սպանվել են ռազմական գործողությունների հետևանքով։ Հրթիռահրետակոծությունների հետևանքով ավերակի են վերածվել բազմաթիվ քաղաքներ, ոչնչացել մեծ թվով մշակութային կոթողներ։
 
=== Արևելյան և Արևմտյան Գերմանիա ===
{{հիմնական|Գերմանիայի ֆեդերատիվ հանրապետություն|Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն|Գերմանիայի պատմությունը նորագույն շրջանում}}[[Բեռլինի ճակատամարտ|Գերմանիայի անձնատուր լինելուց]] հետո դաշնակից երկրները բաժանում են [[Բեռլին]]ը, իսկ Գերմանիայի տարածքում ձևավորվում են չորս ռազմական գոտիներ։ [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ին, [[Ֆրանսիա]]յին և [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիան]] մաս հասած արևմտյան շրջաններում [[1949 թվական]]ի [[Մայիսի 23|մայիսի 23-ին]] ստեղծվում է [[Գերմանիայի ֆեդերատիվ հանրապետություն]]ը։ 1949 թվականի հոկտեմբերի 7-ին խորհրդային օկուպացիոն գոտում՝ արևելքում, ձևավորվում է [[Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն]]ը։ Երկրներն արդի պատմագիտության մեջ առավել հայտնի են համապատասխանաբար Արևմտյան և Արևելյան Գերմանիա անվանումներով։ [[Արևելյան Գերմանիա]]յի մայրաքաղաք է հռչակվում [[Արևելյան Բեռլին]]ը, իսկ Արևմտյան Գերմանիան իր վարչաքաղաքական կենտրոնը տեղափոխում է [[Բոն]]ն՝ հայտնելով, որ պետության այսօրինակ բաժանումն ու տարածաշրջանի ստատուս քվոն արհեստական է և կրում ժամանակավոր բնույթ<ref>{{cite book|title=Capital dilemma: Germany's search for a new architecture of democracy|last=Wise|first=Michael Z.|publisher=Princeton Architectural Press|year=1998|isbn=978-1-56898-134-5|page=23}}</ref>։ Արևմտյան Գերմանիան [[Դաշնություն|դաշնային]] [[հանրապետություն]] էր՝ [[Շուկայական մրցակցություն|շուկայական տնտեսությամբ]]։ [[Պատկեր:Thefalloftheberlinwall1989.JPG|մինի|Գերմանիայի երկու մասերը միմյանցից բաժանող [[Բեռլինի պատ]]ը՝ [[Բրանդենբուրգյան դարպասներ]]ի ֆոնին։|alt=|236x236փքս]]1948 թվականի սկզբին Արևմտյան Գերմանիան [[Մարշալի պլան]]ի շրջանակների ստանում է բազմաթիվ օժանդակություններ՝ ենթակառուցվածքների վերականգնման և արդյունաբերությանը զարկ տալու համար<ref>{{cite book|title=Economic Growth in Europe Since 1945|author=Carlin, Wendy|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=978-0-521-49964-4|editors=Crafts, Nicholas; Toniolo, Gianni|page=464|chapter=West German growth and institutions (1945–90)}}</ref>։ 1949 թվականին [[Կոնրադ Ադենաուեր]]ը հռչակվում է Ֆեդերատիվ Գերմանիայի առաջին [[Կանցլեր|բունդեսկանցլեր]], ով պաշտոնավարում է մինչև 1963 թվականը։ Նրա և Լյուդվիգ Էրհարդի կառավարման տարիներին երկիրն ապրում է աննախադեպ տնտեսական աճ, 1950-ականների սկիզբն ընդունված է կոչել «տնտեսական հրաշքի» ժամանակաշրջան<ref>{{cite web|url=http://www.bpb.de/izpb/10131/wirtschaft-in-beiden-deutschen-staaten-teil-1|title=Deutschland in den 50er Jahren: Wirtschaft in beiden deutschen Staaten|date=24դեկտեմբերի December24, 2002|website=Informationen zur Politischen Bildung|publisher=Bundeszentrale für politische Bildung|trans-title=Economy in both German states|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171201210446/http://www.bpb.de/izpb/10131/wirtschaft-in-beiden-deutschen-staaten-teil-1|archivedate=1դեկտեմբերի December1, 2017|author=Werner Bührer|issue=256|deadurl=no}}</ref>։ ԳՖՀ-ը 1955 թվականին դառնում է [[ՆԱՏՕ|Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ)]] համահիմնադիր անդամ, 1957 թվականին անդամակցել [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն|Եվրոպական տնտեսական համագործակցությանը]]։ [[Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետություն]]ը [[սոցիալիստական ճամբար]]ի («արևելյան բլո») շարքային պետություն էր, որը թե՛ քաղաքական և թե՛ ռազմական առումներով վերահսկվում էր [[Խորհրդային Միություն|Խորհրդային Միության]] և [[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության]] զինված ուժերի կողմից<ref name="spiegel_20080311">{{Cite news|url=http://www.spiegel.de/international/germany/east-german-spies-new-study-finds-more-stasi-spooks-a-540771.html|title=New Study Finds More Stasi Spooks|author=maw/dpa|date=մարտի 11 March, 2008|newspaper=Spiegel Online|accessdate=30հոկտեմբերի October30, 2011|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121119094328/http://www.spiegel.de/international/germany/east-german-spies-new-study-finds-more-stasi-spooks-a-540771.html|archivedate=19նոյեմբերի November19, 2012|df=dmy-all}}</ref>։ Որպես սոցիալիստական տնտեսական համակարգի ունեցող երկիր՝ [[Արևելյան Գերմանիա]]ն անդամակցում էր [[Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցություն|Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությանը]]<ref name="loc-cs">"Germany (East)", Library of Congress Country Study, [http://memory.loc.gov/frd/cs/germany_east/gx_appnb.html Appendix B: The Council for Mutual Economic Assistance] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090501075842/http://memory.loc.gov/frd/cs/germany_east/gx_appnb.html|date=1 May 2009}}</ref><ref name="NYT_19890822">{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1989/08/22/world/westward-tide-of-east-germans-is-a-popular-no-confidence-vote.html|title=Westward Tide of East Germans Is a Popular No-Confidence Vote|first=Ferdinand|last=Protzman|date=22օգոստոսի August22, 1989|work=The New York Times|accessdate=30հոկտեմբերի October30, 2011|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121004232849/http://www.nytimes.com/1989/08/22/world/westward-tide-of-east-germans-is-a-popular-no-confidence-vote.html|archivedate=4հոկտեմբերի October4, 2012|df=dmy-all}}</ref>։
 
Երկու երկրների բաժանարար սահմանը համարվում էր [[Բեռլինի պատ]]ը, որը կառուցվել է 1961 թվականի օգոստոսի 13-ին։ Պատճառը՝ Արևելյան Գերմանիայի բնակչության դեպի արևմուտք ապօրինի արտահոսքի կանխումն էր։ Բեռլինյան պատը ԳԴՀ-ի կողմից պաշտոնապես կոչվել է «Հակաֆաշիստական պաշտպանական պատ», նկատի ունենալով, որ ՆԱՏՕ-ի երկրները՝ մասնավորապես Արևմտյան Գերմանիան, համարվում են «ֆաշիստներին» հավասարազոր։ Արևմտյան Գերմանիայի կառավարությունը հաճախ այն անվանում էր «Ամոթի պատ»։ Գերմանիայի ներքին սահմանի հետ, որը սահմանագծում էր Արևելյան և Արևմտյան Գերմանիայի բաժանարար հատվածը, խորհրդանշում էր Սառը պատերազմի ընթացքում Արևմտյան Եվրոպան և արևելյան, սոցիալիստական բլոկը միմյանցից բաժանող [[Երկաթե վարագույր|«Երկաթյա վարագույրը»]]<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/history/places/berlin_wall|title=The Berlin Wall|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170226011158/http://www.bbc.co.uk/history/places/berlin_wall|archivedate=փետրվարի 26 February, 2017|access-date=8փետրվարի February8, 2017|deadurl=no}}</ref>։ Պատը քանդվել է 1989 թվականին՝ դառնալով [[կոմունիզմ]]ի անկման, [[ԽՍՀՄ կազմալուծում|ԽՍՀՄ-ի կազմալուծման]] և [[Գերմանական հարց|Գերմանական վերակառուցման]] գլխավոր խորհրդանիշը<ref>{{cite news|url=http://www.cnn.com/SPECIALS/views/y/1999/11/burns.wall.nov8|title=What the Berlin Wall still stands for|date=նոյեմբերի 8 November, 1999|accessdate=18փետրվարի February18, 2008|work=CNN Interactive|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080206104205/http://www.cnn.com/SPECIALS/views/y/1999/11/burns.wall.nov8/|archivedate=6փետրվարի February6, 2008}}</ref>։ Գերմանիայի արևմտյան և արևելյան մասերի միջև լարվածությունը փոքրիշատե մեղմվում է 1970-ականներին՝ կանցլեր [[Վիլի Բրանդտ]]ի վարած արևելյան քաղաքականության շնորհիվ։ 1989 թվականի ամռանը, [[Հունգարիա]]ն ապամոնտաժում է Ավստրիայի հետ սահմանին կառուցված «երկաթյա վարագույրը», որի արդյունքում Արևելյան Գերմանիայի հազարավոր բնակիչներ Հունգարիայի միջոցով անցնում են [[Ավստրիա]] և ապա՝ Արևմտյան Գերմանիա։ Գերմանիայի վերամիավորումը տեղի է ունենում 1990 թվականի հոկտեմբերի 3-ին՝ Երկուսին գումարած չորս պայմանագրի արդյունքում։
 
=== Գերմանիայի վերամիավորում և եվրոինտեգրացիա ===
[[Պատկեր:Angela Merkel und José Barroso vor dem Brandenburger Tor.jpg|մինի|276x276փքս|[[Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն|Գերմանիայի]] [[Կանցլեր|դաշնային կանցլեր]] [[Անգելա Մերկել]]ը և [[Ժոզե Մանուել Բարրոզու]]ն հայտնում են իրենց աջակցությունը [[Լիսաբոնի պայմանագիր|Լիսաբոնի պահմանագրի]] կնքմանը։]]
[[Գերմանական հարց|Գերմանիայի վերամիավորումից]] հետո հռչակված [[Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն]]ը ստանձնում է [[Արևմտյան Գերմանիա]]յի [[իրավահաջորդություն]]ը՝ այդ կերպ շարունակելով իր անդամակցությունը [[Միջազգային կազմակերպությունների ցանկ|միջազգային կազմակերպություններին]]<ref>{{cite web|url=http://www.gesetze-im-internet.de/einigvtr/art_11.html|title=Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag) Art 11 Verträge der Bundesrepublik Deutschland|publisher=Bundesministerium für Justiz und Verbraucherschutz|language=German|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150225035417/http://www.gesetze-im-internet.de/einigvtr/art_11.html|archivedate=փետրվարի 25 February, 2015|accessdate=15մայիսի May15, 2015|deadurl=no}}</ref>։ 1994 թվականին կնքված Բեռլին-Բոն համաձայնագրով [[Բեռլին]]ը վերստին դառնում էր միացյալ Գերմանիայի մայրաքաղաքը, իսկ [[Բոն]]ը ստանում էր «բունդեսշտադտ»-ի բացառիկ կարգավիճակ ([[դաշնային նշանակության քաղաք]])՝ պահպանելով որոշ նախարարություններ սեփական հարկի տակ<ref>{{cite web|url=https://www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/berlin_bonng/gesamt.pdf|title=Gesetz zur Umsetzung des Beschlusses des Deutschen Bundestages vom 20. Juni 1991 zur Vollendung der Einheit Deutschlands|date=26ապրիլի April26, 1994|publisher=Bundesministerium der Justiz|language=German|trans-title=Law on the Implementation of the Beschlusses des Deutschen Bundestages vom 20. Juni 1991 zur Vollendung der Einheit Deutschlands|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160714155722/https://www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/berlin_bonng/gesamt.pdf|archivedate=հուլիսի 14 July, 2016|accessdate=22հունիսի June22, 2016|deadurl=no}}</ref>։ Կառավարության վերատեղակայումը տեղի է ունենում 1999 թվականին<ref>{{cite news|title=Brennpunkt: Hauptstadt-Umzug|url=http://www.focus.de/panorama/boulevard/brennpunkt-hauptstadt-umzug_aid_175751.html|accessdate=մարտի 19 March, 2011|newspaper=Focus|date=12ապրիլի April12, 1999|language=German|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110430043907/http://www.focus.de/panorama/boulevard/brennpunkt-hauptstadt-umzug_aid_175751.html|archivedate=30ապրիլի April30, 2011}}</ref>։ 1988 թվականի ընտրություններում հաղթանակ է տանում Գերմանիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության թեկնածու Գերհարդ Շրյոդերը դառնում է բունդեսկանցլեր։
 
[[Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն|Արևելյան Գերմանիայի]] տնտեսական արդիականացումն ու ինտեգրացիան եղել է բավականին բարդ գործընթաց, որը շարունակվում է մինչ օրս։ Ամեն տարի Գերմանիայի արևմուտքից արևելք է փոխանցվում շուրջ 80 միլիարդ [[ԱՄՆ դոլար]]<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/06/19/world/europe/19germany.html|work=The New York Times|title=In East Germany, a Decline as Stark as a Wall|first=Nicholas|last=Kulish|date=հունիսի 19 June, 2009|accessdate=մարտի 27 March, 2011|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110403073216/http://www.nytimes.com/2009/06/19/world/europe/19germany.html|archivedate=3ապրիլի April3, 2011}}</ref>։
 
Վերամիավորումից հետո Գերմանիան [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական միության]] շրջանակներում ստանձնում է էլ ավելի ազդեցիկ դիրք։ ԵՄ անդամ-պետությունների հետ միասին [[1992|1992 թվականին]] [[Դաշնություն|դաշնային հանրապետությունը]] ստորագրում է [[Մաաստրիխտի պայմանագիր|Մաաստրիխտի համաձայնագիրը]], 1999-ին՝ [[Եվրագոտի|Եվրագոտու]] ստեղծման մասին հռչակագիր, իսկ 2007 թվականին՝ [[Լիսաբոնի պայմանագիր]]ը՝ [[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միության]] սահմանադրության հիմք հանդիսացող երկու պայմանագրերից մեկը<ref>{{cite web|url=http://ec.europa.eu/avservices/services/showShotlist.do?out=PDF&lg=En&filmRef=i-055938|title=Lisbon Treaty : The making of|publisher=Council of the European Union|format=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130520080610/http://ec.europa.eu/avservices/services/showShotlist.do?out=PDF&lg=En&filmRef=i-055938|archivedate=մայիսի 20 May, 2013|accessdate=14հունիսի June14, 2011|quote=After signature by all 27 Heads of State and governments, the Treaty will travel back to Brussels, where it will be officially sealed with the seals of the 27 Member States, on the 18th of December. Then, it will be sent to Rome, the Italian government being the depository of the Treaties.|deadurl=yes}}</ref>։
 
Գերմանիան խաղաղապահ առաքելություններ է իրականացրել [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզում]], ինչպես նաև ՆԱՏՕ-ի հետ համատեղ ռազմական գործողություններ իրականացրել [[Աֆղանստան]]ում՝ Թալիբանի ահաբեկչական կազմակերպությունից այդ երկիրը պաշտպանելու նպատակով<ref>{{cite news|last=Dempsey|first=Judy|url=https://www.nytimes.com/2006/10/31/world/europe/31iht-germany.3343963.html|title=Germany is planning a Bosnia withdrawal|newspaper=International Herald Tribune|date=հոկտեմբերի 31 October, 2006|accessdate=մայիսի 7 May, 2011|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121111000841/http://www.nytimes.com/2006/10/31/world/europe/31iht-germany.3343963.html|archivedate=11նոյեմբերի November11, 2012|df=dmy-all}}</ref>։ Շատերը կարծում են սակայն, որ Աֆղանստանի պատերազմում Գերմանիան չարաշահել է իր դիրքերը, քանզի ներպետական Սահմանադրության համաձայն՝ Աֆղանստանում օտարերկրյա զորքերը կարող են կայանվել բացառապես այդ երկիրը պաշտպանելու նկրտումներով<ref>{{cite web|url=http://www.comw.org/warreport/fulltext/0711merz.pdf|title=Still on the way to Afghanistan? Germany and its forces in the Hindu Kush|last=Merz|first=Sebastian|date=November 2007|publisher=Stockholm International Peace Research Institute|pages=2, 3|format=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170403023417/http://www.comw.org/warreport/fulltext/0711merz.pdf|archivedate=ապրիլի 3 April, 2017|accessdate=21փետրվարի February21, 2017|deadurl=no}}</ref>։ 2005 թվականին Գերմանիայի պատմության մեջ առաջին անգամ կանցլերի պաշտոնում ընտրվում է իգական սեռի ներկայացուցիչ՝ [[Անգելա Մերկել]]ը<ref>{{Cite news|url=http://www.france24.com/en/20090106-germany-agrees-new-50-billion-euro-stimulus-plan|title=Germany agrees on 50-billion-euro stimulus plan|work=France 24|date=հունվարի 6 January, 2009|accessdate=27մարտի March27, 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110513022443/http://www.france24.com/en/20090106-germany-agrees-new-50-billion-euro-stimulus-plan|archivedate=13մայիսի May13, 2011}}</ref>։ 2009 թվականին Մերկելի գլխավորած լիբերալ-պահպանողական խորհրդարանական խմբակցությունը ստանձնում է երկրի կառավարումը։ 2015 թվականին Գերմանիային է պատուհասել ներգաղթյալների ճգնաժամը, քանի որ վերջինս [[Աֆրիկա]]յի և [[Մերձավոր Արևելք]]ի փախստականների համար դարձել էր ապրուստի բարենպաստ վայր։ Վերջին տարիներին Գերմանիայում են հաստատվել ավելի քան 1 միլիոն փախստականներ<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-34131911|title=Migrant crisis: Migration to Europe explained in seven charts|date=28հունվարի January28, 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160131030536/http://www.bbc.com/news/world-europe-34131911|archivedate=31հունվարի January31, 2016|accessdate=31հունվարի January31, 2016|deadurl=no}}</ref>։
 
== Բնակչություն ==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Գերմանիա» էջից