«Քաղցկեղ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ մանր-մունր ուղղումներ, փոխարինվեց: → (13), → |
չ մանր-մունր oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 43.
| կանխատեսում = 5 տարվա ապրելիությունը՝ 66%
|}}
'''Քաղցկեղ''', հիվանդությունների խումբ, որի հիմքում [[Բջիջ|բջջի]] չկանոնակարգված բազմացումն է և դեպի այլ օրգաններ տարածվելու պոտենցիալ ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014>{{cite web |title=Defining Cancer |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |website=National Cancer Institute |accessdate=
[[Ծխախոտ]]ի օգտագործումը քաղցկեղից մահացության 22 %-ի պատճառն է<ref name=WHO2018>{{cite web |title=Cancer Fact sheet N°297 |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |website=World Health Organization |accessdate=
Քաղցկեղով կարող են տառապել անգամ չծխող, նորմալ քաշ ունեցող, ալկոհոլը չչարաշահող, մրգեր ու բանաջարեղեն օգտագործող, քաղցկեղածին ինֆեկցաների դեմ պատվաստված մարդիկ<ref name=Kushi2012>{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Doyle C, McCullough M, Rock CL, Demark-Wahnefried W, Bandera EV, Gapstur S, Patel AV, Andrews K, Gansler T |title=American Cancer Society Guidelines on nutrition and physical activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal= CA Cancer J Clin |volume=62 |issue=1 |pages=30–67 |year=2012 |pmid=22237782 |doi=10.3322/caac.20140}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Parkin DM, Boyd L, Walker LC |title=16. The fraction of cancer attributable to lifestyle and environmental factors in the UK in 2010 |journal=British Journal of Cancer |volume=105 Suppl 2 |pages=S77–81 |date=December 2011 |pmid=22158327 |pmc=3252065 |doi=10.1038/bjc.2011.489}}</ref>։ [[Սկրինինգ]]ի օգնությամբ քաղցկեղի ախտորոշումը կիրառելի է [[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի]] և ուղիղ աղու քաղցկեղի դեպքում<ref name=WCR2014Scr>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 4.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=
2015 թվականին քաղցկեղով էր տառապում 90,5 միլիոն մարդ։ Տարեկան գրանցվում է 14,1 միլիոն նոր դեպք (այս թիվը մաշկային քաղցկեղներից ներառում է միայն մելանոման )<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղի պատճառով տարեկան մահանում է 8,8 միլիոն մարդ (ընդհանուր մահացության 15,7 %-ը)։ Տղամարդկանց մոտ քաղցկեղի ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են [[թոքի քաղցկեղ]]ը, [[շագանակագեղձի քաղցկեղ]]ը, հաստ աղու և [[ուղիղ աղու քաղցկեղ]]ը, [[ստամոքսի քաղցկեղ]]ը<ref name=WCR2014>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |pages=Chapter 1.1}}</ref>։ Կանանց մոտ ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, հաստ աղու և ուղիղ աղու քաղցկեղը, թոքի քաղցկեղը և [[արգանդի վզիկի քաղցկեղ]]ը<ref name=WCR2014Bio />։ Եթե մաշկային քաղցկեղի բոլոր տեսակները ներառվեին քաղցկեղի նոր դեպքերի տարեկան ցուցանիշում, ապա դեպքերը կաճեին 40 %-ով<ref>{{cite journal |vauthors=Dubas LE, Ingraffea A |title=Nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=21 |issue=1 |pages=43–53 |date=February 2013 |pmid=23369588 |doi=10.1016/j.fsc.2012.10.003}}</ref><ref name=Cak2012>{{cite journal |vauthors=Cakir BÖ, Adamson P, Cingi C |title=Epidemiology and economic burden of nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=20 |issue=4 |pages=419–22 |date=November 2012 |pmid=23084294 |doi=10.1016/j.fsc.2012.07.004}}</ref>։ Երեխաների մոտ սուր լիմֆոբլաստային լեյկեմիան և գլխուղեղի ուռուցքներն ամենահաճախն են հանդիպում (բացառությամբ Աֆրիկայի, որտեղ ոչ-Հոջկինի լիմֆոման հանդիպում է ավելի հաճախ)<ref name=WCR2014Peads/>։ 2012 թվականին 15 տարեկանից ցածր 165․000 երեխայի մոտ ախտորոշվել է քաղցկեղ<ref name=WCR2014/>։ Քաղցկեղի ռիսկն աճում է տարիքի հետ, և քաղցկեղի շատ տեսակներ ավելի հաճախ հանդիպում են զարգացած երկրներում<ref name=WCR2014Bio/>։ Հաճախականությունն ավելանում է մարդկանց կյանքի տևողության ավելացման և զարգացած երկրներում ապրելակերպի փոփոխության հետ<ref name=Epi11>{{cite journal |vauthors=Jemal A, Bray F, Center MM, Ferlay J, Ward E, Forman D |title=Global cancer statistics |journal=Ca |volume=61 |issue=2 |pages=69–90 |date=February 2011 |pmid=21296855 |doi=10.3322/caac.20107}}</ref>։ Քացկեղի հետ կապված ֆինանսական ծախսերը 2010 թվականին աճել են մինչև 1,16 տրիլիոն դոլար<ref name=WCR2014Eco>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 6.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=
=== Սահմանումներ ===
Քաղցկեղները հիվանդությունների մեծ ընտանիք են, որոնք ներառում են բջջի չկարգավորված աճն ու օրագանիզմի այլ հատվածներ տարածվելու ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014/>։ Քաղցկեղի ժամանակ առաջանում են զանազան նորագոյացություններ։ Նորագոյացությունը կամ ուռուցքը բջիջների խումբ է, որոնք անվերահսկելիորեն բազմանում են և ունակ են ձևավորելու ուռուցք կամ դիֆուզ կերպով տարածվել<ref name=ACSglossary>{{cite web |title=Cancer Glossary |website=cancer.org |publisher=American Cancer Society |url=http://www.cancer.org/cancer/cancerglossary/index |accessdate=September 11, 2013 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130901160014/http://www.cancer.org/cancer/cancerglossary/index |archive-date=
Բոլոր քաղցկեղային բջիջներին բնորոշ է 6 առանձնահատկություն։ Չարորակ ուռուցքի առաջացման համար անհրաժեշտ են հետևյալ առանձնահատկությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=The hallmarks of cancer |journal=Cell |volume=100 |issue=1 |pages=57–70 |date=January 2000 |pmid=10647931 |doi=10.1016/s0092-8674(00)81683-9}}</ref>․
Տող 82.
== Պատճառներ ==
Քաղցկեղների 90-95%-ը միջավայրի գործոնների ազդեցությամբ առաջացած գենային [[մուտացիա]]ների հետևանք են<ref name="Enviro2008" />։ Մնացած 5-10%-ը ժառանգվել են ծնողների գեներից<ref name="Enviro2008" />։ Միջավայրի գործոն է համարվում ցանկացած գործոն, որը չի ժառանգվել ծնողներից<ref name="isbn0-387-78192-7">{{cite book |first1=K.G. |last1=Manton |first2=Igor |last2=Akushevich |first3=Julia |last3=Kravchenko | name-list-format = vanc |title=Cancer Mortality and Morbidity Patterns in the U.S. Population: An Interdisciplinary Approach |url={{google books |plainurl=y |id=fDIbuwtYPlAC}}|date=
Ընդհանուր առմամբ հնարավոր չէ պարզել, թե կոնկրետ տվյալ քաղցկեղն ինչից է առաջացել, քանի որ քաղցկեղածին ոչ մի գործոն չունի իր սպեցիֆիկ նշանը։ Օրինակ՝ եթե տվյալ մարդը ծխում է և ունի թոքի քաղցկեղ, ապա մեծ հավանականությամբ քաղցկեղն առաջացել է ծխախոտի հետևանքով, սակայն յուրաքանչյուր մարդ էլ ունի թոքի քաղցկեղի առաջացման հավանականություն միջավայրի աղտոտվածության, ռադիացիայի և այլ պատճառներով, հետևաբար հնարավոր է, որ այդ մարդու քաղցկեղը պայմանավորված լինի այլ պատճառներով ևս։ Քաղցկեղը վարակիչ հիվանդություն չէ<ref name=Tolar>{{cite journal |vauthors=Tolar J, Neglia JP |title=Transplacental and other routes of cancer transmission between individuals |journal=Journal of Pediatric Hematology/Oncology |volume=25 |issue=6 |pages=430–4 |date=June 2003 |pmid=12794519 |doi=10.1097/00043426-200306000-00002}}</ref>։
Տող 94.
Ծխախոտի ծուխը «պատասխանատու է» քաղցկեղի հետևանքով մահվան յուրաքանչյուր 5 դեպքից 1-ի համար<ref name="Kuper">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Adami HO, Boffetta P |title=Tobacco use, cancer causation and public health impact |journal=Journal of Internal Medicine |volume=251 |issue=6 |pages=455–66 |date=June 2002 |pmid=12028500 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.00993.x}}</ref> և 3-ից 1-ի համար՝ զարգացած երկրներում<ref name="Sasco">{{cite journal |vauthors=Sasco AJ, Secretan MB, Straif K |title=Tobacco smoking and cancer: a brief review of recent epidemiological evidence |journal=Lung Cancer |volume=45 Suppl 2 |issue= |pages=S3–9 |date=August 2004 |pmid=15552776 |doi=10.1016/j.lungcan.2004.07.998}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղից մահվան դեպքերը հայելային կերպով արտացոլում են ծխախոտի օգտագործման մասշտաբներն ԱՄՆ-ում։ Ծխողների թվաքանակի ավելացմանը զուգընթաց ավելանում է նաև թոքի քաղցկեղից մահացությունը և հակառակը<ref name="pmid16998161">{{cite journal |vauthors=Thun MJ, Jemal A |title=How much of the decrease in cancer death rates in the United States is attributable to reductions in tobacco smoking? |journal=Tobacco Control |volume=15 |issue=5 |pages=345–7 |date=October 2006 |pmid=16998161 |pmc=2563648 |doi=10.1136/tc.2006.017749}}</ref><ref name="pmid18434333">{{cite journal |vauthors=Dubey S, Powell CA |title=Update in lung cancer 2007 |journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine |volume=177 |issue=9 |pages=941–6 |date=May 2008 |pmid=18434333 |pmc=2720127 |doi=10.1164/rccm.200801-107UP}}</ref>։
Արևմտյան Եվրոպայում տղամարկանց քաղցկեղի 10%-ը և կանանց քաղցկեղի 3%-ը պայմանավորված են ակոհոլի չարաշահմամբ։ Ալկոհոի չարաշահումից մեծանում է լյարդի և աղեստամոքսային ուղու քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid21474525">{{cite journal |vauthors=Schütze M, Boeing H, Pischon T, Rehm J, Kehoe T, Gmel G, Olsen A, Tjønneland AM, Dahm CC, Overvad K, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Trichopoulou A, Benetou V, Zylis D, Kaaks R, Rohrmann S, Palli D, Berrino F, Tumino R, Vineis P, Rodríguez L, Agudo A, Sánchez MJ, Dorronsoro M, Chirlaque MD, Barricarte A, Peeters PH, van Gils CH, Khaw KT, Wareham N, Allen NE, Key TJ, Boffetta P, Slimani N, Jenab M, Romaguera D, Wark PA, Riboli E, Bergmann MM |title=Alcohol attributable burden of incidence of cancer in eight European countries based on results from prospective cohort study |journal=BMJ |volume=342 |issue= |pages=d1584 |date=April 2011 |pmid=21474525 |pmc=3072472 |doi=10.1136/bmj.d1584}}</ref>։ Աշխատանքի հետ կապված նյութերի հետևանքով առաջացող քաղցկեղը կազմում է դեպքերի 2-20%-ը<ref name="pmid18055160">{{cite journal |vauthors=Irigaray P, Newby JA, Clapp R, Hardell L, Howard V, Montagnier L, Epstein S, Belpomme D |title=Lifestyle-related factors and environmental agents causing cancer: an overview |journal=Biomedicine & Pharmacotherapy = Biomedecine & Pharmacotherapie |volume=61 |issue=10 |pages=640–58 |date=December 2007 |pmid=18055160 |doi=10.1016/j.biopha.2007.10.006}}</ref>, հանգեցնելով 200,000-ից ավել մահվան դեպքերի<ref name="WHO_occup">{{cite press release |title=WHO calls for prevention of cancer through healthy workplaces |publisher=World Health Organization |date=
=== Սննդակարգ և մարմնամարզություն ===
Տող 105.
Քաղցկեղից մահացության 18 % դեպքերը պայմանավորված են վիրուսային ինֆեկցիայով<ref name=Enviro2008/>: Սակայն վիրուսային ինֆեկցիայից քաղցկեղի առաջացման հաճախականությունը տատանվում է ըստ աշխարհագրական դիրքի: Աֆրիկայում այն հասնում է 25 %-ի, իսկ զարգացած երկրներում չի գերազանցում 10 %-ը<ref name=Enviro2008/>: Քաղցկեղ կարող են առաջացնել նաև բակտերիաներն ու պարազիտները:
Օնկովիրուսների (քաղցկեղածին վիրուսների) թվին են պատկանում մարդու պապիլոմավիրուսը (''Human papillomavirus''), արգանդի վզիկի քաղցկեղը, Էպշտեյն-Բարր վիրուսը (B-բջջային լիմֆոպրոլիֆերատիվ հիվանդություն և քթըմպանային կարցինոմա), հերպես-վիրուսը (Կապոշիի սարկոմա և լիմֆոմա), հեպատիտ-B և հեպատիտ-C վիրուսները (լյարդաբջջային կարցինոմա) և մարդու T-բջջային լեյկեմիայի վիրուս-1-ը (T-բջջային լեյկեմիաներ): Բակտերիալ ինֆեկցիաները նույնպես մեծացնում են քաղցկեղի ռիսկը (հելիկոբակտեր պիլորին մեծացնում է ստամոքսի կարցինոմայի հավանականությունը)<ref name=Viral04>{{cite journal |vauthors=Pagano JS, Blaser M, Buendia MA, Damania B, Khalili K, Raab-Traub N, Roizman B |title=Infectious agents and cancer: criteria for a causal relation |journal=Seminars in Cancer Biology |volume=14 |issue=6 |pages=453–71 |date=December 2004 |pmid=15489139 |doi=10.1016/j.semcancer.2004.06.009|bibcode=2004SCB....16...13G }}</ref><ref name="LjubojevicSkerlev2014">{{cite journal |vauthors=Ljubojevic S, Skerlev M |title=HPV-associated diseases |journal=Clinics in Dermatology |volume=32 |issue=2 |pages=227–34 |year=2014 |pmid=24559558 |doi=10.1016/j.clindermatol.2013.08.007}}</ref>: Քաղցկեղ առաջացնող պարազիտներից են շիստոսոմիա հեմատոբիումը (''Schistosoma haematobium'') (միզապարկի եղջրացող-ջջային կարցինոմա), լյարդի ծծանը (''liver flukes''), օպիստորխիս վիվերինին ''(Opisthorchis viverrini'') և կլոնորխիս սինենզիսը (լեղուղիների կարցինոմա)<ref name="pmid20539059">{{cite journal |vauthors=Samaras V, Rafailidis PI, Mourtzoukou EG, Peppas G, Falagas ME |title=Chronic bacterial and parasitic infections and cancer: a review |journal=Journal of Infection in Developing Countries |volume=4 |issue=5 |pages=267–81 |date=June 2010 |pmid=20539059 |doi=10.3855/jidc.819 |url=http://www.jidc.org/index.php/journal/article/download/20539059/387 |format=PDF |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20111004123357/http://www.jidc.org/index.php/journal/article/download/20539059/387 |archive-date=
=== Ճառագայթում ===
Մետաստազավորվող քաղցկեղի ավելի քանի 10 %-ը կապված է ճառագայթման հետ, որը ներառում է ինչպես իոնիզացնող, այնպես էլ ոչ-իոնիզացնող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները<ref name=Enviro2008/>։ Իոնացնող ճառագայթման աղբյուր են բժշկական պատկերումը և ռադոն գազը։ Իոնացնող ճառագայթումը առանձնապես հզոր մուտագեն չէ<ref name="Little">{{cite book |veditors=Kufe DW, Pollock RE, Weichselbaum RR, Bast RC, Gansler TS, Holland JF, Frei E |title=Cancer medicine | vauthors = Little JB |chapter=Chapter 14: Ionizing Radiation |edition=6th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ont |year=2000 |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20160102193148/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |archive-date=
Ճառագայթումը կարող է առաջացնել քաղցկեղ օրգանիզմի բոլոր հատվածներում, ցանկացած կենդանատեսակի մոտ և ցանկացած տարիքում։ Երեխաների և ծերերի շրջանում ռադիացիայի հետևանքով սպիտակարյունության զարգացման ռիսկը կրկնակի մեծ է հասուն մարդկանց համեմատ։ Նախածննդյան շրջանում ճառագայթման ենթարկվելը տասնապատկում է քաղցկեղագոյացման ռիսկը<ref name="Little" />։
Տող 114.
Բժշկության մեջ օգտագործվող իոնացնող ճառագայթները փոքր, սակայն գնալով աճող դեր ունեն քաղցկեղի առաջացման գործում։ Իոնացնող ճառագայթումը կարող է օգտագործվել այլ տեսակի քաղցկեղի բուժման համար, սակայն որոշ դեպքերում կարող է հանգեցնել երկրորդ տեսակի ուռուցքի առաջացման<ref name="Little" />։ Իոնացնող ճառագայթումն օգտագործվում է նաև տեսապատկերող հետազոտության մեթոդների համար<ref name="pmid18046031">{{cite journal |vauthors=Brenner DJ, Hall EJ |title=Computed tomography—an increasing source of radiation exposure |journal=The New England Journal of Medicine |volume=357 |issue=22 |pages=2277–84 |date=November 2007 |pmid=18046031 |doi=10.1056/NEJMra072149}}</ref>։
Արևի ճառագայթների երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել [[մելանոմա]]յի և մաշկի այլ չարորակ նորագոյացությունների առաջացման<ref name=Cleaver>{{cite book |vauthors=Cleaver JE, Mitchell DL |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=15. Ultraviolet Radiation Carcinogenesis |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20854/ |accessdate=
Ոչ իոնիզացնող ռադիոալիքներով ճառագայթումը բջջային հեռախոսներից, էլեկտրաէներգիայի փոխարկիչներից և այլ համանման սարքերից, նկարագրվել է որպես քաղցկեղածին գործոն [[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն|Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության]] քաղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալության կողմից<ref>{{cite web |title=IARC classifies radiofrequency electromagnetic fields as possibly carcinogenic to humans |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |website=World Health Organization |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110601063650/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |archive-date=
=== Ժառանգականություն ===
Տող 128.
=== Ֆիզիկական գործոններ ===
Որոշ նյութեր առաջացնում են քաղցկեղ ավելի շատ իրենց ֆիզիկական հատկությունների պատճառով, քան՝ քիմիական<ref name=Maltoni>{{cite book |vauthors=Maltoni CF, Holland JF |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 16: Physical Carcinogens |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20770/ |accessdate=
Քաղցկեղի առաջացման հանգեցնող ֆիզիկական տրավմաները հազվադեպ են<ref name="Gaeta">{{cite book | last = Gaeta | first = John F | name-list-format = vanc | veditors = Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 17: Trauma and Inflammation |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20784/ |accessdate=
Քրոնիկ բորբոքումը համարվում է մուտացիաների անմիջական պատճառ<ref name="Gaeta" /><ref name="ColottaAllavena2009">{{cite journal |vauthors=Colotta F, Allavena P, Sica A, Garlanda C, Mantovani A |title=Cancer-related inflammation, the seventh hallmark of cancer: links to genetic instability |journal=Carcinogenesis |volume=30 |issue=7 |pages=1073–81 |date=July 2009 |pmid=19468060 |doi=10.1093/carcin/bgp127 |type=review}}</ref>։ Բորբոքումը կարող է նպաստել բջիջների բազմացմանը, գոյատևմանը, արյունատար անոթների առաջացմանը և քաղցկեղային բջիջների տարածմանը <ref>{{cite journal |vauthors=Ungefroren H, Sebens S, Seidl D, Lehnert H, Hass R |title=Interaction of tumor cells with the microenvironment |journal=Cell Communication and Signaling |volume=9 |page=18 |date=September 2011 |pmid=21914164 |doi=10.1186/1478-811X-9-18 |url=http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |number=18 |pmc=3180438 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222153925/http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |archive-date=
=== Հորմոններ ===
Մի շարք հորմոններ կարևոր դեր ունեն քաղցկեղագոյացման գործում, քանի որ առաջացնում են բջիջների բազմացում<ref name=Henderson>{{cite book |vauthors=Henderson BE, Bernstein L, Ross RK |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 13: Hormones and the Etiology of Cancer |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20759/ |accessdate=
[[Հորմոններ]]ը կարևոր գործոններ են սեռով պայմանավորված քաղցկեղների համար։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի, էնդոմետրիումի, շագանակագեղձի, ձվարանների, ամորձիների քացկեղ, վահանագղձի քաղցկեղ, ոսկերի քաղցկեղ <ref name=Henderson />։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի քաղցկեղ ունեցող կանանց դուստրերի մոտ էստրոգենների և պրոգեստերոնի մակարդակն ավելի բարձր է, քան կրծքագեղձի քաղցկեղ չունեցող կանանց դուստրերի։ Այդ հորմոնների բարձր քանակը կարող է բացատրել նրանց մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր հավանականությունը, անգամ եթե առկա չէ կրծքագեղձի քաղցկեղը պայմանավորող գենի մուտացիան<ref name=Henderson />։ Նմանապես Աֆրիկյան ծագման տղամարդիկ ունեն տեստոստերոնի ավելի բարձր մակարդակ, քան Եվրոպական ծագում ունեցող տղամարդիկ և համապատասխանաբար ունեն շագանակագեղձի քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն<ref name=Henderson />։ Ասիական ծագում ունեցող տղամարդիկ ունեն տեստոստերոն-ակտիվացնող հորմոնի՝ անրոստենդիոլ գլյուկուրոնիդի ցածր մակարդակ և շագանակագեղձի աղցկեղի զարգացման ամենացածր ռիսկ<ref name=Henderson />։
Տող 182.
Էպիգենետիկ մուտացիաները հաճախ են առաջանում քաղցկեղագոյացման պրոցեսում։ Մի հետազոտություն բացահայտել է սպիտակուցներ, որոնց մեթիլացման խանգարումները կապված են հաստ աղու քաղցկեղի հետ։ Այդ խանգարումները ներառում են 147 հիպերմեթիլացում և 27 հիպոմեթիլացում։ Իպերմեթիլացված գեների 10-ը հայտնաբերվել են հաստ աղու քաղցկեղի 100% դեպքերում, իսկ մյուս հիպերմեթիլացվածները հայտնաբերվում են ավելի քան 50% դեպքերում<ref name="Sch">{{cite journal |vauthors=Schnekenburger M, Diederich M |title=Epigenetics Offer New Horizons for Colorectal Cancer Prevention |journal=Current Colorectal Cancer Reports |volume=8 |issue=1 |pages=66–81 |date=March 2012 |pmid=22389639 |pmc=3277709 |doi=10.1007/s11888-011-0116-z}}</ref>։
Մինչ էպիգենետիկ վնասումները հայտնաբերվում են քաղցկեղի ժամանակ, էպիգենետիկ վնասումները ԴՆԹ-ռեպարատիվ համակարգի գեներում, որոնք հանգեցնում են ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների սինթեզի նվազմանը հատկապես կարևորվում են։ Կարծում են որ այդպիսի վնասումները տեղի են ունենում քաղցկեղագոյացման վաղ փուլերում և դառնում են քաղցկեղային բջջին բնորոշ գենային անկայունության պատճառը<ref>{{cite journal |vauthors=Jacinto FV, Esteller M |title=Mutator pathways unleashed by epigenetic silencing in human cancer |journal=Mutagenesis |volume=22 |issue=4 |pages=247–53 |date=July 2007 |pmid=17412712 |doi=10.1093/mutage/gem009 |url=http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102725/http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |archive-date=
ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների նվազած սինթեզը խաթարում է ԴՆԹ-ի վերականգնման գործընթացը։ Երբ ԴՆԹ-ի վերանորոգումը չի բավարարում, ԴՆԹ-ի վնասվածքները կուտակվում են գերազանցելով նորման և դառնում մուտացիաների և էպիմուտացիաների հաճախացման<ref>{{cite journal |vauthors=Narayanan L, Fritzell JA, Baker SM, Liskay RM, Glazer PM |title=Elevated levels of mutation in multiple tissues of mice deficient in the DNA mismatch repair gene Pms2 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=94 |issue=7 |pages=3122–7 |date=April 1997 |pmid=9096356 |pmc=20332 |doi=10.1073/pnas.94.7.3122|bibcode=1997PNAS...94.3122N }}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Hegan DC, Narayanan L, Jirik FR, Edelmann W, Liskay RM, Glazer PM |title=Differing patterns of genetic instability in mice deficient in the mismatch repair genes Pms2, Mlh1, Msh2, Msh3 and Msh6 |journal=Carcinogenesis |volume=27 |issue=12 |pages=2402–8 |date=December 2006 |pmid=16728433 |pmc=2612936 |doi=10.1093/carcin/bgl079}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Tutt AN, van Oostrom CT, Ross GM, van Steeg H, Ashworth A |title=Disruption of Brca2 increases the spontaneous mutation rate in vivo: synergism with ionizing radiation |journal=EMBO Reports |volume=3 |issue=3 |pages=255–60 |date=March 2002 |pmid=11850397 |pmc=1084010 |doi=10.1093/embo-reports/kvf037}}</ref>։ Քրոմոսոմալ փոփոխություններն ու անեուպլոիդիան ևս մեծացնում են վնասված գենետիկայով անկայուն բջիջներում<ref>{{cite journal |vauthors=German J |title=Bloom's syndrome. I. Genetical and clinical observations in the first twenty-seven patients |journal=American Journal of Human Genetics |volume=21 |issue=2 |pages=196–227 |date=March 1969 |pmid=5770175 |pmc=1706430}}</ref>։
Տող 195.
=== Մետաստազներ ===
Մետաստազավորումը քաղցկեղի սփռումն է օրգանիզմի այլ մասեր: Հիմնական ուռուցքը, որն առկա էր սկզբում կոչվում է առաջնային, իսկ դրա տարածումից առաջացածները՝ մետաստատիկ ուռուցքներ: Ըստ էության բոլոր քաղցկեղները կարող են մետաստազավորվել<ref name="metastasis"/>: Մահացության ավելի բարձր ցուցանիշներ ունեն մետաստազավորված քաղցկեղները<ref>{{cite web |title=What is Metastasized Cancer? |url=http://www.nccn.com/component/content/article/54-cancer-basics/925-what-is-metastasized-cancer.html |website=National Comprehensive Cancer Network |accessdate=
Մետաստազավորումն առավել բնութագրական է քաղցկեղի ուշ փուլերին և կարող է տեղի ունենալ արյան և/կամ ավշի միջոցով: Մետաստազավորման փուլերն են.
Տող 205.
*բազմացում և անոթագոյացում
Քաղցկեղի տարբեր տեսակներ հակված են մետաստազավորվելու այս կամ այն օրգանում, բայց առավել հաճախ ախտահարվում են թոքերը, [[լյարդ]]ը, [[գլխուղեղ]]ը և [[Ոսկոր|ոսկրերը]]<ref name="metastasis">{{cite web |url=https://www.cancer.gov/types/metastatic-cancer |title=Metastatic Cancer: Questions and Answers |accessdate=
==Ախտորոշում==
Տող 235.
==Կանխարգելում==
Քաղցկեղի կանխարգելումը ակտիվ միջոցառումների խումբ է, ուղղված քաղցկեղագոյացման ռիսկի նվազեցմանը<ref>{{cite web |url=http://www.mayoclinic.com/health/cancer-prevention/CA00024 |title=Cancer prevention: 7 steps to reduce your risk |publisher=[[Mayo Clinic]] |date=
Քաղցկեղից մահացության 30%-ը հնարավոր է կանխարգելել բացառելով հետևյալ ռիսկի գործոնները. ծխախոտ, ավելորդ քաշ/ճարպակալում, սխալ սննդակարգ, ֆիզիկական ակտիվության բացակայություն, ալկոհոլ, սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակներ և միջավայրի աղտոտվածություն<ref name="Cancer Cancer">{{cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |title=Cancer |website=World Health Organization |accessdate=
=== Սննդակարգ ===
Գոյություն ունեն բազմաթիվ խորհուրդներ քաղցկեղը կանխարգելող սննդակարգի վերաբերյալ, սակայն դրանցից ոչ մեկի արդյունավետությունը վերջնական ապացուցված չէ<ref name=Kushi2012 /><ref name=Diet11>{{cite journal |vauthors=Wicki A, Hagmann J |title=Diet and cancer |journal=Swiss Medical Weekly |volume=141 |issue= |pages=w13250 |date=September 2011 |pmid=21904992 |doi=10.4414/smw.2011.13250}}</ref>: Առաջնային քաղցկեղածին սննդային գործոնները ճարպակալում առաջացնող մթերքներն են և ալկոհոլը: Մրգերով ու բանջարեղենով աղքատ և կարմիր մսով հարուստ սննդակարգը ևս համարվում է պոտենցիալ քաղցկեղածին, սակայն հետազոտողներն այս հարցում վերջնական համաձայնության չեն եկել<ref name="pmid22202045">{{cite journal |vauthors=Cappellani A, Di Vita M, Zanghi A, Cavallaro A, Piccolo G, Veroux M, Berretta M, Malaguarnera M, Canzonieri V, Lo Menzo E |title=Diet, obesity and breast cancer: an update |journal=Frontiers in Bioscience |volume=4 |issue= |pages=90–108 |date=January 2012 |pmid=22202045 |doi=10.2741/253}}</ref><ref name="pmid21119663">{{cite journal |vauthors=Key TJ |title=Fruit and vegetables and cancer risk |journal=British Journal of Cancer |volume=104 |issue=1 |pages=6–11 |date=January 2011 |pmid=21119663 |pmc=3039795 |doi=10.1038/sj.bjc.6606032}}</ref>: 2014թվականին կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մրգերի ու բանջարեղենի օգտագործման և քաղցկեղագոյացման միջև ուղիղ կապ չկա<ref>{{cite journal |vauthors=Wang X, Ouyang Y, Liu J, Zhu M, Zhao G, Bao W, Hu FB |title=Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies |journal=BMJ |volume=349 |pages=g4490 |date=July 2014 |pmid=25073782 |pmc=4115152 |doi=10.1136/bmj.g4490}}</ref>: Սուրճն ասոցացվում է լյարդի քաղցկեղի ռիսկի մեծացման հետ<ref name="pmid17484871">{{cite journal |vauthors=Larsson SC, Wolk A |title=Coffee consumption and risk of liver cancer: a meta-analysis |journal=Gastroenterology |volume=132 |issue=5 |pages=1740–5 |date=May 2007 |pmid=17484871 |doi=10.1053/j.gastro.2007.03.044|url=http://www.gastrojournal.org/article/S0016508507005689/pdf }}</ref>: Ապացուցվել է կապը կարմիր և գործարանային մշակում անցած մսի օգտագործման և կրծքագեղձի քաղցկեղի, հաստ աղու քաղցկեղի ու ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղի միջև, որը կարող է հետևանք լինել ջերմային մշակում անցած մսի մեջ քաղցկեղածին նյութերի առկայության<ref name="pmid19838915">{{cite journal |vauthors=Zheng W, Lee SA |title=Well-done meat intake, heterocyclic amine exposure, and cancer risk |journal=Nutrition and Cancer |volume=61 |issue=4 |pages=437–46 |year=2009 |pmid=19838915 |pmc=2769029 |doi=10.1080/01635580802710741}}</ref><ref name="pmid20374790">{{cite journal |vauthors=Ferguson LR |title=Meat and cancer |journal=Meat Science |volume=84 |issue=2 |pages=308–13 |date=February 2010 |pmid=20374790 |doi=10.1016/j.meatsci.2009.06.032}}</ref>: 2015թվականին քաղցկեղի հետազոտման միջազգային գործակալությունը (IRAC) հաղորդեց, որ գործարանային մշակում անցած միսը (բեկոն, նրբերշիկ և այլն) և կարմիր միսը մեծացնում են մի քանի տեսակի քաղցկեղների առաջացման ռիսկը<ref name="WHO-20151026">{{cite news |author=Staff |title=World Health Organization – IARC Monographs evaluate consumption of red meat and processed meat |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf |format=PDF |date=
Քաղցկեղագոյացման ռիսկը նվազեցնելու համար խորհուրդ է տրվում բանջարեղենի, մրգերի, ամբողջական հացահատիկի և ձկնամթերքի վրա հիմնված սննդակարգ և խուսափում գործարանային մշակում անցած և կարմիր մսից, կենդանական ճարպերից, մարինացված սննդից և ռաֆինացված ածխաջրերից <ref name=Kushi2012/><ref name=Diet11/>:
Տող 247.
Որոշ դեպքերում դեղորայքը կարող է նպաստել քաղցկեղի կանխարգելմանը<ref>Holland Chp.33</ref>:Ընդհանուր պոպուլյացիայում [[ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցներ]]ի (ՈՍՀԲԴ) օգտագործումը նվազեցնում է հաստ աղու քաղցկեղի հավանականությունը, սակայն աղեստամոքսային և սիրտանոթային կողմնակի էֆեկտների պատճառով դրանք չեն կարող օգտագործվել քաղցկեղի կանխարգելման համար, քանի որ վնասն օգուտից մեծ կլինի<ref name="pmid17339623">{{cite journal |vauthors=Rostom A, Dubé C, Lewin G, Tsertsvadze A, Barrowman N, Code C, Sampson M, Moher D |title=Nonsteroidal anti-inflammatory drugs and cyclooxygenase-2 inhibitors for primary prevention of colorectal cancer: a systematic review prepared for the U.S. Preventive Services Task Force |journal=Annals of Internal Medicine |volume=146 |issue=5 |pages=376–89 |date=March 2007 |pmid=17339623 |doi=10.7326/0003-4819-146-5-200703060-00010}}</ref>: [[Ասպիրին]]ը նվազեցնում է քաղցկեղից մահացության ռիսկը 7%-ով<ref name="pmid21144578">{{cite journal |vauthors=Rothwell PM, Fowkes FG, Belch JF, Ogawa H, Warlow CP, Meade TW |title=Effect of daily aspirin on long-term risk of death due to cancer: analysis of individual patient data from randomised trials |journal=Lancet |volume=377 |issue=9759 |pages=31–41 |date=January 2011 |pmid=21144578 |doi=10.1016/S0140-6736(10)62110-1}}</ref>: ՑՕԳ-2-ի պաշարիչները նվազեցնում են պոլիպառաջացման ռիսկը ընտանեկան ադենոմատոզ պոլիպոզ ունեցողների մոտ, սակայն դրանք ունեն նույն կողմնակի էֆեկտները ինչ ՈՍՀԲԴ-ները<ref name="pmid20594533">{{cite journal |vauthors=Cooper K, Squires H, Carroll C, Papaioannou D, Booth A, Logan RF, Maguire C, Hind D, Tappenden P |title=Chemoprevention of colorectal cancer: systematic review and economic evaluation |journal=Health Technology Assessment |volume=14 |issue=32 |pages=1–206 |date=June 2010 |pmid=20594533 |doi=10.3310/hta14320}}</ref>: Տամոքսիֆենի կամ ռալոքսիֆենի ամենօրյա կիրառումը նվազեցնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid19020189">{{cite journal |vauthors=Thomsen A, Kolesar JM |title=Chemoprevention of breast cancer |journal=American Journal of Health-System Pharmacy |volume=65 |issue=23 |pages=2221–28 |date=December 2008 |pmid=19020189 |doi=10.2146/ajhp070663}}</ref>: 5-ալֆա-ռեդուկտազի ինհիբիտորի կիրառման դրական և բացասական կողմերի փոխհարաբերությունը դեռ պարզ չէ<ref name="pmid18425978">{{cite journal |vauthors=Wilt TJ, MacDonald R, Hagerty K, Schellhammer P, Kramer BS |title=Five-alpha-reductase Inhibitors for prostate cancer prevention |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume= |issue=2 |pages=CD007091 |date=April 2008 |pmid=18425978 |doi=10.1002/14651858.CD007091 | editor1-last = Wilt | editor1-first = Timothy J}}</ref>:
[[Վիտամին]]ների օգտագործումը կարծես թե էֆեկտիվ չէ քաղցկեղի կանխարգելման համար<ref name="pmid20939459">{{cite journal |title=Vitamins and minerals: not for cancer or cardiovascular prevention |journal=Prescrire International |volume=19 |issue=108 |page=182 |date=August 2010 |pmid=20939459 |doi= |url=http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525134048/http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |archive-date=
Բետա-կարոտինների հավելյալ ընդունումը մեծացնում է թոքի քաղցկեղի հավանականությունը ռիսկի խումբ հանդիսացող մարդկանց մոտ<ref name="pmid21738614">{{cite journal |vauthors=Fritz H, Kennedy D, Fergusson D, Fernandes R, Doucette S, Cooley K, Seely A, Sagar S, Wong R, Seely D |title=Vitamin A and retinoid derivatives for lung cancer: a systematic review and meta analysis |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=6 |pages=e21107 |year=2011 |pmid=21738614 |pmc=3124481 |doi=10.1371/journal.pone.0021107 | editor1-last = Minna |bibcode=2011PLoSO...6E1107F | editor1-first = John D}}</ref>: Ֆոլաթթվի ընդունումը չի նվազեցնում քաղցկեղի ռիսկը, բայց մեծացնում է հաստ աղում պոլիպների առաջացման հավանականությունը<ref name="pmid17551129">{{cite journal |vauthors=Cole BF, Baron JA, Sandler RS, Haile RW, Ahnen DJ, Bresalier RS, McKeown-Eyssen G, Summers RW, Rothstein RI, Burke CA, Snover DC, Church TR, Allen JI, Robertson DJ, Beck GJ, Bond JH, Byers T, Mandel JS, Mott LA, Pearson LH, Barry EL, Rees JR, Marcon N, Saibil F, Ueland PM, Greenberg ER |title=Folic acid for the prevention of colorectal adenomas: a randomized clinical trial |journal=JAMA |volume=297 |issue=21 |pages=2351–59 |date=June 2007 |pmid=17551129 |doi=10.1001/jama.297.21.2351}}</ref>: Դեռ պարզ չէ սելենի օգտագործումը էֆեկտիվ է, թե ոչ<ref>{{cite journal |vauthors=Vinceti M, Dennert G, Crespi CM, Zwahlen M, Brinkman M, Zeegers MP, Horneber M, D'Amico R, Del Giovane C |title=Selenium for preventing cancer |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=3 |issue=3 |pages=CD005195 |date=March 2014 |pmid=24683040 |doi=10.1002/14651858.CD005195.pub3 |pmc=4441528}}</ref>:
=== Պատվաստում===
Պատվաստման միջոցով հնարավոր է կանխել քաղցկեղածին վիրուսներով վարակումը<ref name=vacc_facts_nci>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/vaccines-fact-sheet |title=Cancer Vaccine Fact Sheet |publisher=[[National Cancer Institute|NCI]] |date=հունիսի 8
== Սկրինինգ ==
Սկրինինգի նպատակը քաղցկեղի հայտնաբերումն է դրա առաջացումից հետո, սակայն նախքան դրա նկատելի ախտանշանների առաջացումը<ref name=NIH>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/screening/patient-screening-overview-pdq |title=Cancer Screening Overview (PDQ®)–Patient Version |website=National Cancer Institute |accessdate=մարտի 28
Սկրինինգը հասանելի չէ քաղցկեղի շատ տեսակների համար և ցուցված չէ բոլորին: Այն լինում է 2 տեսակի. ունիվերսալ կամ մասսայական սկրինինգ, որը նախատեսված է բոլորի համար<ref name=Wilson>Wilson JMG, Jungner G. (1968) [https://www.webcitation.org/5zLhi7ozA?url=http://whqlibdoc.who.int/php/WHO_PHP_34.pdf Principles and practice of screening for disease.] Geneva:[[World Health Organization]]. Public Health Papers, #34.</ref>, կամ ընտրողական, որը վերաբերվում է նարձր ռիսկի խմբում ընդգրկված անձանց, ինչպիսիք են ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցողները<ref name=Wilson />: Հաշվարկելու համար արդյոք սկրինինգի ռիսկերն ու ծախսերը գերակշռում են օգուտին, թե ոչ, հաշվի են առնվում բազմաթիվ գործոններ<ref name=NIH/>: Այդ գործոններն են.
Տող 272.
ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների օպերատիվ խումբը (USPSTF) ստեղծել է ցուցումներ տարբեր տեսակի քաղցկեղների համար.
* Խիստ ցուցված է արգանդի վզիկի քաղցկեղի սկրինինգ սեքսուալ ակտիվ կանանց համար, առնվազն մինչև 65 տարեկանը<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |title=Screening for Cervical Cancer |year=2003 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101223103447/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |archive-date=
* Ամերիկացիներին խորհուրդ է տրվում իրականացնել հաստ աղու քաղցկեղի սկրինինգ կղանքի թաքնված արյան հետազոտությամբ, սիգմոիդոսկոպիայով կամ կոլոնոսկոպիայով սկսած 50 տարեկանից մինչև 75 տարեկանը<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscolo.htm |title=Screening for Colorectal Cancer |year=2008 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150207110937/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscolo.htm |archive-date=
*Բավարար ապացույցներ չկան մաշկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |title=Screening for Skin Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110108054103/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |archive-date=
*Պարտադիր սկրինինգ ցուցված չէ միզապարկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |title=Screening for Bladder Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100823053849/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |archive-date=
* Խորհուրդ է տրվում մամոգրաֆիա յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ 50-74 տարեկանում<ref name="USPSTFBr09">{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |title=Screening for Breast Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130102015424/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |archive-date=
'''Ճապոնիա'''
Տող 301.
Թիրախային թերապիան քիմիաթերապիայի տեսակ է, որի թիրախն են այն մոլեկուլները, որոնցով քաղցկեղային բջիջները տարբերվում են նորմալ բջիջներից:
Թիրախային թերապիայի առաջին դեղերը պաշարում էին էստրոգենային ընկալիչները՝ կանխարգելելով կրծքագեղձի քաղցկեղի աճը: Այլ օրինակ en BCR-ABL-ի պաշարիչները, որոնք օգտագործվում են քրոնիկ միելոիդային լեյկեմիայի բուժման համար (CML)<ref name="TCT2018" />: Ներկայումս թիրախային թերապիա գոյություն ունի քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներից շատերի համար: Օրինակ՝ միզապարկի, կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, երիկամի, լյարդի, թոքերի, ենթաստամոքսային գեղձի, շագանակագեղձի, մաշկի, վահանագեղձի քաղցկեղի, լեյկեմիայի և լիմֆոմայի համար<ref>{{cite web|title=Targeted Cancer Therapies|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet|website=About Cancer|publisher=National Cancer Institute|accessdate=մարտի 28
Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և ստադիայից: Վիրահատական բուժման հետ համատեղ, քիմիոթերապիան արդյունավետ է կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի, ամորձու, ձվարանի, թոքի քաղցկեղի և օստեոգեն սարկոմայի համար<ref name=HollandTx40/>: Քիմիոթերապիան քաղցկեղի մի շարք տեսակների համար (օրինակ՝ լեյկեմիաներ) վերջնական բուժման եղանակ է<ref>{{cite journal |vauthors=Nastoupil LJ, Rose AC, Flowers CR |title=Diffuse large B-cell lymphoma: current treatment approaches |journal=Oncology |volume=26 |issue=5 |pages=488–95 |date=May 2012 |pmid=22730604}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Freedman A |title=Follicular lymphoma: 2012 update on diagnosis and management |journal=American Journal of Hematology |volume=87 |issue=10 |pages=988–95 |date=October 2012 |pmid=23001911 |doi=10.1002/ajh.23313}}</ref>: Հիմնականում ոչ էֆեկտիվ է գլխուղեղի ուռուցքների համար<ref>{{cite journal |vauthors=Rampling R, James A, Papanastassiou V |title=The present and future management of malignant brain tumours: surgery, radiotherapy, chemotherapy |journal=Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry |volume=75 Suppl 2 |issue=Suppl 2 |pages=ii24–30 |date=June 2004 |pmid=15146036 |pmc=1765659 |doi=10.1136/jnnp.2004.040535}}</ref> և անօգուտ է մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղների համար<ref>{{cite journal |vauthors=Madan V, Lear JT, Szeimies RM |title=Non-melanoma skin cancer |journal=Lancet |volume=375 |issue=9715 |pages=673–85 |date=February 2010 |pmid=20171403 |pmc=3339125 |doi=10.1016/S0140-6736(09)61196-X}}</ref>: Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը երբեմն սահմանփակվում է մարմնի այլ հյուսվածքների վրա թունավոր ազդեցությամբ: Եթե անգամ քիմիոթերապևտիկ պրեպարատը չի կարող հասցնել վերջնական բուժման, այն կարող է օգտակար լինել ցավային ախտանիշները թեթևացնելու կամ վիրահատության չենթակա ուռուցքի չափերը փոքրացնելու համար այն հույսով, որ դրանից հետո վիրահատությունը հնարավոր կդառնա:
=== Ճառագայթային թերապիա ===
Ճառագայթային թերապիան օգտագործում է իոնիզացնող ճառագաթները քաղցկեղի բուժման կամ ախտանիշների նվազեցման համար: Հիմքում ընկած է քաղցկեղածին բջիջների ԴՆԹ-ն վնասելու միջոցով դրանց սպանելը: Քանի որ ճառագայթները մինչև ուռուցքին հասնելը պետք է անցնեն մաշկով և այլ օրգաններով, դրանք ուղղվում են տարբեր անկյունների տակ այնպես, որ դրանց հատման կետը համընկնի ուռուցքի հետ՝ այդպիսով ապահովելով մաքսիմալ մեծ դոզա ուռուցքի համար, սակայն պաշտպանելով մաշկն ու օրգանները ճառագայթային վնասումից: Քիմիոթերապիայի հետ համակցելիս քաղցկեղային հյուսվածքը փոխում է զգայունությունը ճառագայթային թերապիայի հանդեպ<ref>{{cite web |url=https://patient.info/doctor/radiotherapy-pro |title=Radiotherapy |publisher=[[Patient UK]] | first = Colin | last = Tidy | name-list-format = vanc | dead-url = no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170709084620/https://patient.info/doctor/radiotherapy-pro |archive-date=
Ճառագայթային թերապիան օգտագործվում է քաղցկեղի դեպքերի գրեթե կեսի համար: Այն կիրառում է ցածր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ մաշկային քաղցկեղի բուժման համար և բարձր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ՝ այլ օրգանների քաղցկեղների բուժման համար<ref>{{cite journal |vauthors=Hill R, Healy B, Holloway L, Kuncic Z, Thwaites D, Baldock C |title=Advances in kilovoltage x-ray beam dosimetry |journal=Physics in Medicine and Biology |volume=59 |issue=6 |pages=R183–231 |date=March 2014 |pmid=24584183 |doi=10.1088/0031-9155/59/6/r183|bibcode=2014PMB....59R.183H }}</ref>: Ճառագայթումը հիմանակնում կիրառվում է վիրահատական բուժման և/կամ քիմիոթերապիայի հետ համատեղ: Քաղցկեղի որոշ տեսակների համար (գլխի և պարանոցի վաղ ստադիայի քաղցկեղ) այն կարող է օգտագործվել միայնակ<ref name=H41/>: Ոսկրային ցավոտ մետաստազների դեպքում ճառագայթային թերապիան օգնում է պացիենտների 70%-ին<ref name=H41>Holland Chp. 41</ref>:
Տող 316.
Ամոքիչ բուժման նպատակը հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացնելն է: Այն կարող է համատեղվել քաղցկեղի արմատական բուժման պրոցեսի հետ: Ամոքիչ խնամքը ներառում է հիվանդի ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգեկան և սոցիալական դիսթրեսի դեմ պայքարը: Ի տարբերություն քաղցկեղի բուժման, որի նպատակն է «արմատախիլ անել» քաղցկեղը, պալիատիվ բուժման նպատակը հիվանդի կյանքի որակի բարձրացումն է:
Սովորաբար ցանկացած փուլի քաղցկեղով տառապող մարդիկ բուժման ամբողջ ընթացքում ստանում են որոշակի պալիատիվ խնամք: Որոշ դեպքերում բժիշկները խորհուրդ են տալիս ենթարկվել միայն պալիատիվ բուժման<ref name="ASCOfive">{{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology |author1-link=American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=
* for lung cancer, see {{cite journal |vauthors=Azzoli CG, Temin S, Aliff T, Baker S, Brahmer J, Johnson DH, Laskin JL, Masters G, Milton D, Nordquist L, Pao W, Pfister DG, Piantadosi S, Schiller JH, Smith R, Smith TJ, Strawn JR, Trent D, Giaccone G |title=2011 Focused Update of 2009 American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline Update on Chemotherapy for Stage IV Non-Small-Cell Lung Cancer |journal=Journal of Clinical Oncology |volume=29 |issue=28 |pages=3825–31 |date=October 2011 |pmid=21900105 |pmc=3675703 |doi=10.1200/JCO.2010.34.2774 | author20 = American Society of Clinical Oncology}} and {{cite journal |vauthors=Ettinger DS, Akerley W, Bepler G, Blum MG, Chang A, Cheney RT, Chirieac LR, D'Amico TA, Demmy TL, Ganti AK, Govindan R, Grannis FW, Jahan T, Jahanzeb M, Johnson DH, Kessinger A, Komaki R, Kong FM, Kris MG, Krug LM, Le QT, Lennes IT, Martins R, O'Malley J, Osarogiagbon RU, Otterson GA, Patel JD, Pisters KM, Reckamp K, Riely GJ, Rohren E, Simon GR, Swanson SJ, Wood DE, Yang SC | display-authors = 6 |title=Non-small cell lung cancer |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=8 |issue=7 |pages=740–801 |date=July 2010 |pmid=20679538}}
* for breast cancer, see {{cite journal |vauthors=Carlson RW, Allred DC, Anderson BO, Burstein HJ, Carter WB, Edge SB, Erban JK, Farrar WB, Goldstein LJ, Gradishar WJ, Hayes DF, Hudis CA, Jahanzeb M, Kiel K, Ljung BM, Marcom PK, Mayer IA, McCormick B, Nabell LM, Pierce LJ, Reed EC, Smith ML, Somlo G, Theriault RL, Topham NS, Ward JH, Winer EP, Wolff AC | display-authors = 6 |title=Breast cancer. Clinical practice guidelines in oncology |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=7 |issue=2 |pages=122–92 |date=February 2009 |pmid=19200416 |author29=NCCN Breast Cancer Clinical Practice Guidelines Panel}}
Տող 327.
Պալիատիվ խնամքը կարող է կազմակերպվել հոսպիսներում, ինչը ցուցված է արդեն կյանքի ավարտին մոտ գտնվող հիվանդների համար: Պալիատիվ և հոսպիսային խնամքները նախատեսված են հիվանդի կարիքները հոգալու և հարմարավետությունն ապահովելու համար: Ի տարբերություն հոսպիսային խնամքի, պալիատիվ խնամքը չի ենթադրում բուժման դադարեցում:
Մի շարք ուղեցույցներ խորհուրդ են տալիս սկսել հիվանդի պալիատիվ խնամքը, որբ հիվանդի մոտ առաջանում են սթրեսային ախտանիշներ և հիվանդության հաղթահարման դժվարություններ: Մետաստազներ ունեցող մարդկանց պալիատիվ խնամքն սկսվում է անմիջապես: Ամոքիչ խնամքը ցուցված է այն պացիենտներին, որոնց մնացել է 12 ամսից քիչ կյանք անգամ ագրեսիվ թերապիայից հետո<ref>{{cite web |url=http://www.nccn.org/professionals/physician_gls/default.asp |title=NCCN Guidelines |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20080514153600/http://www.nccn.org/professionals/physician_gls/default.asp |archive-date=
=== Իմունաթերապիա ===
Տող 333.
=== Լազերային թերապիա ===
Լազերային թերապիան օգտագործում է բարձր ինտենսիվության լուսային ճառագայթները՝ քայքայելու համար ուռուցքները և նախաքաղցկեղային գոյացությունները: Լազերային ճառագայթները հիմնականում օգտագործվում են մարմնի մակերեսին գտնվող քաղցկեղի բուժման համար: Այն կարող է օգտագործվել մաշկի բազալ բջջային քաղցկեղի և արգանդի վզիկի, առնանդամի, հեշտոցի վաղ ստադիայում գտնվող քաղցկեղների, ինչպես նաև թոքերի խոշոր-բջջային քաղցկեղի բուժման համար: Այն սովորաբար զուգակցվում է բուժման մյուս մեթոդների հետ: Լազեր-ասոցացված ինտերստիցիալ թերմոթերապիան (LITT), կամ ինտերստիցիալ լազերային ֆոտոկոագուլյացիան օգտագործվում է քաղցկեղի որոշ տեսակներ բարձր ջերմության ազդեցությամբ բուժելու համար: [[Լազեր]]ն ավելի ճշգրիտ է և ավելի քիչ վնաս, ցավ, արյունահոսություն և սպիներ է առաջացնում, քան վիրահատությունը: Թերություններից է այն, որ բժիշկները պետք է հատուկ մասնագիտացում անցնեն և լազերային բուժումն ավելի թանկ արժե, քան վիրաբուժական միջամտությունը<ref name="NIHlaser">{{cite web|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/surgery/lasers-fact-sheet|title=Lasers in Cancer Treatment|last=|first=|date=
=== Այլընտրանքային բժշկություն ===
Տող 341.
Ապրելիության մակարդակը փոփոխվում է կախված քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից: Եթե քացկեղը մետաստազավորվել է, կանխատեսումը վատանում է: Ինվազիվ քաղցկեղի կապակցությամբ բուժում ստացող պացիենտների կեսը մահանում է այդ հիվանդությունից, կամ բուժման բարդություններից<ref name=Epi11/>:
Զարագացող երկրներում ապրելիությունն ավելի ցածր է<ref name="Epi11" />, մասամբ այն պայմանավորված է նրանով, որ այդ երկրներում քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներն ավելի վատ են ենթարկվում բուժման, քան զարգացած երկրներում տարածվածները<ref>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-832-0429-9 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |page=22 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=
Նրանք, ովքեր վերապրել են քաղցկեղ, ունեն երկրորդ անգամ քաղցկեղի առաջացման կրկնակի մեծ ռիսկ, քան այն մարդիկ, ովքեր երբեք քաղցկեղ չեն ունեցել<ref name="isbn1-55009-213-8" />: Դա պայմանավորված է առաջին քաղցկեղի ժամանակ բուժման կողմնակի էֆեկտներով և այլ գործոններով: Այդ մարդիկ պետք է անցնեն սկրինինգ հետազոտություններ<ref name="isbn1-55009-213-8">{{cite book | editor-last1 = Frei | editor-first1 = Emil | editor-last2 = Kufe | editor-first2 = Donald W. | editor-last3 = Holland | editor-first3 = James F. | last1 = Rheingold | first1 = Susan | last2 = Neugut | first2 = Alfred | last3 = Meadows | first3 = Anna | name-list-format = vanc |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=6th |publisher=BC Decker |location=Hamilton, Ont |year=2003 |page=2399 |isbn=978-1-55009-213-4 |chapterurl=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20948/#A41087 |chapter=156: Secondary Cancers: Incidence, Risk Factors, and Management }}</ref>:
Տող 351.
== Համաճարակաբանություն ==
[[Պատկեր:Malignant_neoplasms_world_map-Deaths_per_million_persons-WHO2012.svg|մինի|Քաղցկեղից մահացությունը 1 միլիոն մարդու հաշվով 2012թ.-ին{{refbegin|3}}{{legend|#ffff20|135–367}}{{legend|#ffe820|368–443}}{{legend|#ffd820|444–521}}{{legend|#ffc020|522–588}}{{legend|#ffa020|589–736}}{{legend|#ff9a20|737–968}}{{legend|#f08015|969–1,567}}{{legend|#e06815|1,568–2,085}}{{legend|#d85010|2,086–2,567}}{{legend|#d02010|2,568–3,320}}{{refend}}]]
2018 թվականին քաղցկեղի 18.1 միլիոն նոր դեպք է գրանցվել և 9.6 միլիոն մահ՝ քաղցկեղի հետևանքով<ref name=IARC2018/>: Տղամարդկանց 20%-ը և կանանց 17%-ը կյանքի ընթացքում երբևէ կունենան քաղցկեղ: Տղամարդկանց 13%-ը և կանանց 9%-ը կմահանան դրա հետևանքով<ref name=IARC2018>{{cite web |title=Latest global cancer data: Cancer burden rises to 18.1 million new cases and 9.6 million cancer deaths in 2018 |url=https://www.iarc.fr/wp-content/uploads/2018/09/pr263_E.pdf |website=www.iarc.fr |accessdate=
2008 թվականին ախտորոշվել էր քաղցկեղի 12.7 միլիոն դեպք, 2010թ.-ին 7.98 միլիոն մարդ մահացել են դրանից<ref name=Loz2012>{{cite journal |vauthors=Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, Abraham J, Adair T, Aggarwal R, Ahn SY, Alvarado M, Anderson HR, Anderson LM, Andrews KG, Atkinson C, Baddour LM, Barker-Collo S, Bartels DH, Bell ML, Benjamin EJ, Bennett D, Bhalla K, Bikbov B, Bin Abdulhak A, Birbeck G, Blyth F, Bolliger I, Boufous S, Bucello C, Burch M, Burney P, Carapetis J, Chen H, Chou D, Chugh SS, Coffeng LE, Colan SD, Colquhoun S, Colson KE, Condon J, Connor MD, Cooper LT, Corriere M, Cortinovis M, de Vaccaro KC, Couser W, Cowie BC, Criqui MH, Cross M, Dabhadkar KC, Dahodwala N, De Leo D, Degenhardt L, Delossantos A, Denenberg J, Des Jarlais DC, Dharmaratne SD, Dorsey ER, Driscoll T, Duber H, Ebel B, Erwin PJ, Espindola P, Ezzati M, Feigin V, Flaxman AD, Forouzanfar MH, Fowkes FG, Franklin R, Fransen M, Freeman MK, Gabriel SE, Gakidou E, Gaspari F, Gillum RF, Gonzalez-Medina D, Halasa YA, Haring D, Harrison JE, Havmoeller R, Hay RJ, Hoen B, Hotez PJ, Hoy D, Jacobsen KH, James SL, Jasrasaria R, Jayaraman S, Johns N, Karthikeyan G, Kassebaum N, Keren A, Khoo JP, Knowlton LM, Kobusingye O, Koranteng A, Krishnamurthi R, Lipnick M, Lipshultz SE, Ohno SL, Mabweijano J, MacIntyre MF, Mallinger L, March L, Marks GB, Marks R, Matsumori A, Matzopoulos R, Mayosi BM, McAnulty JH, McDermott MM, McGrath J, Mensah GA, Merriman TR, Michaud C, Miller M, Miller TR, Mock C, Mocumbi AO, Mokdad AA, Moran A, Mulholland K, Nair MN, Naldi L, Narayan KM, Nasseri K, Norman P, O'Donnell M, Omer SB, Ortblad K, Osborne R, Ozgediz D, Pahari B, Pandian JD, Rivero AP, Padilla RP, Perez-Ruiz F, Perico N, Phillips D, Pierce K, Pope CA, Porrini E, Pourmalek F, Raju M, Ranganathan D, Rehm JT, Rein DB, Remuzzi G, Rivara FP, Roberts T, De León FR, Rosenfeld LC, Rushton L, Sacco RL, Salomon JA, Sampson U, Sanman E, Schwebel DC, Segui-Gomez M, Shepard DS, Singh D, Singleton J, Sliwa K, Smith E, Steer A, Taylor JA, Thomas B, Tleyjeh IM, Towbin JA, Truelsen T, Undurraga EA, Venketasubramanian N, Vijayakumar L, Vos T, Wagner GR, Wang M, Wang W, Watt K, Weinstock MA, Weintraub R, Wilkinson JD, Woolf AD, Wulf S, Yeh PH, Yip P, Zabetian A, Zheng ZJ, Lopez AD, Murray CJ, AlMazroa MA, Memish ZA | display-authors = 6 |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=Lancet |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–128 |date=December 2012 |pmid=23245604 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |hdl=10536/DRO/DU:30050819}}</ref>:
Տող 357.
Քաղցկեղից մահացությունը կազմում է ընդհանուր մահացության 16%-ը: 2018 թվականի տվյալներով ամենատարածվածներն են թոքի քաղցկեղը (1.76 միլիոն մահ), հաստ աղու քաղցկեղը (860.000 մահ), ստամոքսի քաղցկեղը (780.000 մահ), լյարդի քաղցկեղը (780.000 մահ) և կրծքագեղձի քաղցկեղը (620.000 մահ)<ref name="WHO2018" />:
1990թվականին գրանցվել է քաղցկեղից մահվան 5.8 միլիոն դեպք<ref name="Loz2012" />: Մահվան դեպքեը շարունակական աճ են արձանագրում կյանքի երկարացման և զարգացող երկրներում ապրելակերպի փոփոխությունների հետ կապված<ref name="Epi11" />: Քաղցկեղագոյավման ամենանշանակալի գործոնը տարիքն է<ref name="Coleman">{{cite book |last1 = Coleman | first1 = William B. | last2 =Rubinas | first2 = Tara C. | editor-last1 = Tsongalis | editor-first1 = Gregory J. | editor-last2 = Coleman | editor-first2 = William L. | name-list-format = vanc | title = Molecular Pathology: The Molecular Basis of Human Disease |publisher=Elsevier Academic Press |location=Amsterdam |year=2009 |page=66 |chapter=4 |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=7MaclAEA}}|isbn=978-0-12-374419-7|oclc=}}</ref>: Չնայած քաղցկեղը ունակ է թիրախավորել ցանկացած տարիքի մարդու, չարորակ ուռուցք ունեցողների մեծ մասը 65-ն անց են<ref name="Coleman" />: Ըստ քաղցկեղի հետազոտող Ռոբերտ Ա. Վեյնբերգի. «Եթե մենք ապրենք բավականաչափ երկար, ապա վաղ թե ուշ բոլորս էլ քաղցկեղ կունենանք»<ref name="Weinberg">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html |title=Unearthing Prehistoric Tumors, and Debate |newspaper=[[The New York Times]] |date=
Որոշ դանդաղ աճող քաղցկեղներ տարածված են, սակայն հաճախ մահացու չեն: Եվրոպայում և Ասիայում դիահերձման ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդկանց 36%-ը մահանալու պահին ունեցել է վահանագեղձի չախտորոշված և ըստ երևույթին առողջությանը վնաս չհասցրած քացկեղ և որ 80 տարեկանում տղամարդկանց 80%-ն ունի շագանակագեղձի քաղցկեղ<ref>{{cite book |first1=David |last1=Schottenfeld |first2=Joseph F. |last2=Fraumeni | name-list-format = vanc |title=Cancer Epidemiology and Prevention |url={{google books |plainurl=y |id=qfN8Y1_lbDYC |page=977}}|date=
Ամենատարածված մանկական քաղցկեղներն են լեյկեմիան (34%), գլխուղեղի ուռուցքները (23%) և լիմֆոմաները (12%)<ref name=Euro10>{{cite journal |vauthors=Kaatsch P |title=Epidemiology of childhood cancer |journal=Cancer Treatment Reviews |volume=36 |issue=4 |pages=277–85 |date=June 2010 |pmid=20231056 |doi=10.1016/j.ctrv.2010.02.003}}</ref>: ԱՄՆ-ում քաղցկեղն ախտահարում է յուրաքանչյուր 285 երեխայից 1-ին<ref name=Eli2014>{{cite journal |vauthors=Ward E, DeSantis C, Robbins A, Kohler B, Jemal A |title=Childhood and adolescent cancer statistics, 2014 |journal=Ca |volume=64 |issue=2 |pages=83–103 |date=January 2014 |pmid=24488779 |doi=10.3322/caac.21219}}</ref>: Այնտեղ 1975-2002 թվականներին դիտվել է մանկական քաղցկեղի 0.6% աճ յուչաքանչյուր տարի<ref>{{cite journal |vauthors=Ward EM, Thun MJ, Hannan LM, Jemal A |title=Interpreting cancer trends |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=1076 |issue= 1|pages=29–53 |date=September 2006 |pmid=17119192 |doi=10.1196/annals.1371.048 |bibcode=2006NYASA1076...29W}}</ref>, իսկ Եվրոպայում տարեկան աճը 1978-1997 թվականներին կազմել է 1.1%<ref name=Euro10/>: Մանկական քաղցկեղից մահացությունը կիսով չափ կրճատվել է Միացյալ Նահանգներում 1975-2002 թվականներին<ref name=Eli2014/>:
Տող 365.
== Պատմություն ==
[[Պատկեր:Clara_Jacobi-Tumor.jpg|ձախից|մինի|Փորագրված է հոլանդացի կնոջ 2 պատկեր՝ պարանոցի ուռուցքի հեռացումից առաջ և հետո (1689թ.)]]
Քաղցկեղը գոյություն է ունեցել մարդկության ողջ պատմության ընթացքում<ref name=Hist1/>: Քաղցկեղի մասին առաջին գրավոր տեղեկությունը մեզ է հասել ՔԱ 1600 թվականից՝ եգիպտական Էդվին Սմիթ պապիրուսում: Այն նկարագրում է կրծքագեղձի քաղցկեղ<ref name=Hist1>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 1 |journal=Cancer |volume=117 |issue=5 |pages=1097–102 |date=March 2011 |pmid=20960499 |doi=10.1002/cncr.25553}}</ref>: [[Հիպոկրատ]]ը (ՔԱ 460-370թթ.) նկարագրել է քաղցկեղի մի քանի տեսակներ, տալով նրանց հունարեն καρκίνος (խեցգետին) անունը<ref name=Hist1/>: Այս անունը նա տվել նմանեցնելով ուռուցքի հատած մակերեսը խեցգետնի, քանի որ «երակները պատել են ուռուցքի շուրջ բոլորն այնպես, ինչպես խեցգետինն իր ոտքերով բռնում է զոհին»<ref>Paul of Aegina, 7th Century AD, quoted in {{cite web |first=Ralph W. |last=Moss |title=Galen on Cancer |url=http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716111312/http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-date=
15-17 դդ. բժիշկներին թույլատրվեց կատարել դիահերձումներ, պարզելու համար մահվան պատճառը<ref name=Hist2>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 2 |journal=Cancer |volume=117 |issue=12 |pages=2811–20 |date=June 2011 |pmid=21656759 |doi=10.1002/cncr.25825}}</ref>: Գերմանացի պրոֆեսոր Վիլհելմ Ֆաբրին կարծում էր, որ կրծքագեղձի քաղցկեղն առաջանում է կաթնագեղձի ծորաննում մնացած կաթից: Հոլանդացի պրոֆեսոր Ֆրանկոիս դե լա Բոե Սիլվիուսը գտնում էր, որ բոլոր հիվանդությունները քիմիական փոփոխությունների արդյունք էն, և որ քաղցկեղն առաջանում է ավշի թթվայնացման պատճառով: Նրա ժամանակակիցներից Նիկոլաս Տուլպը կարծում էր, որ քաղցկեղը թույն է, որը դանդաղորեն տարածվում է մարմնով և եզրակացնում էր, որ այն վարակիչ է<ref>{{cite book |last=Yalom |first=Marilyn |title=A history of the breast |year=1998 |publisher=Ballantine Books |location=New York |isbn=978-0-679-43459-7 |url={{google books |plainurl=y |id=FFX1U3KUjPsC}}|edition=1}}</ref>:
Տող 372.
== Հասարակություն և մշակույթ ==
Չնայած շատ հիվանդություններ (օրինակ՝ սրտային անբավարարությունը) ունեն ավելի վատ կանխատեսում, քան քաղցկեղի դեպքերից շատերը, այն հանդիսանում է համատարած վախի և տաբուների պատճառ<ref>{{Cite news |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Welcome to Cancerland |newspaper=[[Harper's Magazine]] |date=November 2001 |issn=0017-789X |url=http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20131108181820/http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |archive-date=
Արևմտյան երկրների մոտեցումը քաղցկեղ ունեցող պացիենտենրի իրավուքների վերաբերյալ հետևյալն է. պացիենտը պիտի հնարավորինս լավ տեղեկացվի իր հիվանդության մասին և մասնակցի որոշումների կայացմանը: Անհրաժեշտ է հարգել պացիենտի կամքը: Այլ երկրներում ընդունված է, որ որոշումները կայացնեն այլ մարդիկ: Օրինակ՝ աֆրիկյան երկրներում ընտանիքի կարծիքն ավելի է կարևորվում, քան անհատինը: Աֆրիկայի շատ երկրներում ախտորոշումը դրվում է այնքան ուշ, որ բուժման արդյունավետությունը լինում է խիստ ցածր, իսկ բուժումն ինքնին կարող է սնանկացնել ընտանիքին: Արդյունքում աֆրիկյան առողջապահական մարմինները ստիպված են թույլատրել ընտանիքի անդամներին որոշել, թե երբ և ինչպես բացահայտել հիվանդի ախտորոշումը<ref name=":0" />: Ասիական և հարավամերիկյան երկրներում նախընտրում են երկար ժամանակ հիվանդին չասել ախտոտոշման մասին, նրանք անգամ կարծում են, որ հիվանդին ախտորոշումն ընդհանրապես չասելն ավելի նպատակահարմար է<ref name=":0" />: Ընդհանուր առմամբ հիվանդի համար ախտորոշման բացահայտման մշակույթն ավելի է տարածվել, քան 20-րդ դարում էր, սակայն իրական կանխատեսման բացահայտումը խորհուրդ չի տրվում հիվանդներից շատերի համար<ref name=":0" />:
Տող 380.
1970-ականներին ԱՄՆ-ում խիստ տարածված էր քաղցկեղի խոսքային թերապիան՝ հիմնված այն մտքի վրա, որ քաղցկեղը բացասական ապրումների հետևանք է<ref name=Olson />: «Քաղցկեղային անհատականությամբ» մարդիկ դեպրեսված են, ճնշված, սեփական անձի հանդեպ խղճահարությամբ և վախենում են արտահայտել իրենց զգացմունքները: Մի շարք ֆիզիոթերապևտներ կարծում են, որ քաղցկեղը հնարավոր է բուժել, եթե փոխվի հիվանդի վերաբերմունքը կյանքի և իր իրավիճակի հանդեպ<ref name=Olson />: Այս հավատը հնարավորություն տվեց որոշակիորեն փոխել վերաբերմունքը քաղցկեղի նկատմամբ. նվազեցնել վախը հիվանդությունից և չդառնալ չափից դուրս հոգատար և բարի հիվանդների հանդեպ, որոնց վրա ավելորդ ուշադրությունը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ<ref name=Ehrenreich />: Այն նաև հիվանդներին դարձնում է ավելի նախաձեռնող, քանի որ նրանք մտածում են, որ իրենց վատ էմոցիաներն ու վախերը կարճացնում են կյանքը<ref name=Ehrenreich />: Գաղափարը Սուսան Սոնթագինն է, որը կրծքագեղձի քաղցկեղի բուժումից հետո, վերականգնողական կուրսեր անցնելիս, հրատարակեց «Հիվանդությունը փոխաբերություն է» աշխատությունը՝ 1978թվականին<ref name=Olson>{{cite book | first = James S. | last = Olson | name-list-format = vanc |title=Bathsheba's Breast: Women, Cancer, and History |url={{google books |plainurl=y |id=gp9aMBieClMC |page=145}}|year=2005|publisher=JHU Press|isbn=978-0-8018-8064-3| pages = 145–70 | oclc = 186453370 }}</ref>: Չնայած ընդհանուր գաղափարը հիմա հերքվել է, մասնակիորեն այն դեռ գոյություն ունի և հիմք է տալիս պացիենտներին դրական էմոցիաների ձգտել<ref name=Ehrenreich>{{cite book |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Bright-sided: How the Relentless Promotion of Positive Thinking Has Undermined America |url={{google books |plainurl=y |id=wxJlvB7bCO4C |page=15}}|year=2009|publisher=Henry Holt and Company|isbn=978-0-8050-8749-9| pages = 15–44 | oclc = }}</ref>:
Համարվում է, որ քաղցկեղով հիվանդներին պիտակավորողներն ու քննադատողներն այն մարդիկ են, ովքեր կարծում են, թե այս աշխարհում ցանկացած հիվանդություն պատիժ է որևէ մեղքի համար և, որ լավ մարդկանց հետ նման բաներ չեն լինում<ref>{{Cite news |title=A Sick Stigma: Why are cancer patients blamed for their illness? |date=
=== Տնտեսական էֆեկտ ===
2015 թվականին ԱՄՆ-ում քաղցկեղի հետ կապված ընդհանուր ծախսերը կազմել են 80.2 միլիարդ դոլար<ref name="Economic Impact of Cancer">{{cite web |title=Economic Impact of Cancer |url=https://www.cancer.org/cancer/cancer-basics/economic-impact-of-cancer.html |website=American Cancer Society |date=հունվարի 3
=== Աշխատատեղեր ===
Տող 390.
== Հետազոտություններ ==
[[Պատկեր:UF_CancerHospital.JPG|մինի|Ֆլորիդայի համալսարանի ուռուցքաբանական հիվանդանոց]]
Քանի որ քաղցկեղը հիվանդությունների մեծ խումբ է<ref name=WhatIsCancerNCI>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |title=What Is Cancer? |publisher=[[National Cancer Institute]] |accessdate=մարտի 28
Քաղցկեղի բուժման փորձարարական եղանակները ստեղծվում են հետազոտական կլինիկաներում, որտեղ նոր ստեղծվող մեթոդների արդյունավետությունը համեմատվում է արդեն գոյություն ունեցողների հետ: Բուժման մեթոդը, որը լավ արդյունավետություն է ունեցել քաղցկեղի որևէ տեսակի համար, կարող է փորձարկվել այլ տեսակների համար ևս<ref>{{cite journal |vauthors=Sleigh SH, Barton CL |title=Repurposing Strategies for Therapeutics |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=3 |pages=151–59 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11536770-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>: Հետազոտության մեթոդները գնալով կատարելագործվում են՝ նպատակ ունենալով գտնել ավելի դիպուկ թիրախներ ճիշտ բուժում կազմակերպելու համար՝ հաշվի առնելով տվյալ անհատի կենսաբանական առանձնահատկությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Winther H, Jorgensen JT |title=Drug-Diagnostic Co-Development in Cancer |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=6 |pages=363–75 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11586320-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>:
Տող 399.
* Գենետիկ փոփոխությունների ազդեցությունը բջջի ֆիզիոլոգիայի վրա և՛ քաղցկեղային բջջի առաջացման փուլում, և՛ դրա հետագա փոփոխությունների ժամանակ
Մոլեկուլային և բջջային կենսաբանությունից առավել ընդլայնված գիտելիքները, որոնք բացահայտվել են քաղցկեղի հետազոտությունների ժամանակ, հնարավորություն են տվել գտնել բուժման տարբեր նորանոր մեթոդներ սկսած 1971թ.-ից, երբ ԱՄՆ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնի հայտարարեց «պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի»: Դրանից հետո ԱՄՆ-ն ծախսել է մոտ 200 միլիարդ դոլար քաղցկեղի հետազոտման համար<ref>{{cite web |first=Sharon |last=Begley | name-list-format = vanc |url=http://www.newsweek.com/id/157548/page/2 |title=Rethinking the War on Cancer |date=սեպտեմբերի 16
Ֆինանսական ռեսուրսների համար մրցակցությունը ճնշող ազդեցություն է ունենում կրեատիվության, ռիսկի դիմելու և օրիգինալ մտածողության վրա, որոնք կարող էին ֆունդամենտալ բացահայտումների հանգեցնել: Դրանք իրենց տեղը զիջում են ցածր-ռիսկային հետազոտություններին<ref>{{cite journal |author=[[Bruce Alberts]], Marc W. Kirschner, Shirley Tilghman, and [[Harold Varmus]] |year=2014 |title=Rescuing US biomedical research from its systemic flaws |url=http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=111 |issue=16 |pages=5773–77 |doi=10.1073/pnas.1404402111 |pmid=24733905 |pmc=4000813 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140518210958/http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |archive-date=
Ընթացքի մեջ են վիրուսաթերապիայի հետազոտությունները, որն օգտագործում է վիրուսները որպես բուժման մեթոդ:
Տող 417.
== Այլ կենդանատեսակներ ==
Անասնաբուժական ուռուցքաբանությունը, հիմնված հիմնականում շների ու կատուների վրա, զարգացած երկրներում զարգացող ճյուղ է, և մարդու քաղցկեղի համար կիրառվող բուժման եղանակներն այս դեպքում ևս կարող են արդյունավետ լինել: Քաղցկեղի առավել տարածված տեսակները ընտանի կենդանիների մոտ այլ են, սակայն ընհանրապես քաղցկեղի տարածվածությունը կարծես թե նույնն է, ինչ մարդկանց մոտ: Կենդանիները՝ հատկապես կրծողները, օգտագործվում են ուսումնասիրությունների համար, որոնք հետագայում հիմք են հանդիսանում մարդու քաղցկեղի վերաբերյալ հայտնագործություններ անելու համար<ref>{{cite journal |last1=Thamm |first1=Douglas |title=How companion animals contribute to the fight against cancer in humans |journal=Veterinaria Italiana |date=March 2009 |volume=54 |issue=1 |pages=111–20 |url=http://www.izs.it/vet_italiana/2009/45_1/111.pdf |accessdate=
Կենդանիների մոտ հայտնաբերվել են վարակիչ քաղցկեղի մի քանի տեսակ, երբ քաղցկեղային բջիջները փոխանցվում են մի կենդանուց մյուսին: Այս երևույթը նկատվել է Ստիկերի սարկոմա ունեցող (Sticker's sarcoma) շների մոտ (հայտնի է նաև որպես շների վարակիչ սեռական ուռուցք)<ref name="pmid16901782">{{cite journal |vauthors=Murgia C, Pritchard JK, Kim SY, Fassati A, Weiss RA |title=Clonal origin and evolution of a transmissible cancer |journal=Cell |volume=126 |issue=3 |pages=477–87 |date=August 2006 |pmid=16901782 |pmc=2593932 |doi=10.1016/j.cell.2006.05.051}}</ref>:
Տող 428.
* {{cite book |first1=Robert C. |last1=Bast |first2=Carlo M. |last2=Croe |first3=William N. |last3=Hait |first4=Waun Ki |last4=Hong |first5=Donald W. |last5=Kufe |first6=Martine |last6=Piccart-Gebhart |first7=Raphael E. |last7=Pollock |first8=Ralph R. |last8=Weichselbaum |first9=Hongwang |last9=Yang|first10=James F.|last10=Holland | name-list-format = vanc |title=Holland-Frei Cancer Medicine |url={{google books |plainurl=y |id=onCBjwEACAAJ}}|year=2016|publisher=Wiley|isbn=978-1-118-93469-2}}
* {{cite book |last=Kleinsmith |first=Lewis J. | name-list-format = vanc |title=Principles of cancer biology |url={{google books |plainurl=y |id=LKVrAAAAMAAJ}}|year=2006|publisher=Pearson Benjamin Cummings|isbn=978-0-8053-4003-7}}
* {{cite book |last=Mukherjee |first=Siddhartha |authorlink=Siddhartha Mukherjee |title=The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer |year=2010 |publisher=Simon & Schuster |isbn=978-1-4391-0795-9 |url=http://www.publishersweekly.com/978-1-4391-0795-9 |accessdate=
* {{cite book | first1 = Richard | last1 = Pazdur | first2 = Kevin A. | last2 = Camphausen | first3 = Lawrence D. | last3 = Wagman | first4 = William J. | last4 = Hoskins| name-list-format = vanc |title=Cancer Management: A Multidisciplinary Approach | year=2009 | publisher = Cmp United Business Media | isbn = 978-1-891483-62-2 | url = http://www.cancernetwork.com/cancer-management-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090515031918/http://www.cancernetwork.com/cancer-management-11 | archive-date =
* {{cite book |last=Tannock |first=Ian | name-list-format = vanc |title=The basic science of oncology |url={{google books |plainurl=y |id=Bb4F4pj2BdYC}}|year=2005|publisher=McGraw-Hill Professional|isbn=978-0-07-138774-3}}
* {{cite book |first=Manfred |last=Schwab | name-list-format = vanc |title=Encyclopedia of Cancer |url={{google books |plainurl=y |id=mLUEf1kbbDgC}}|year= 2008|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-540-36847-2}}
| |||