|
== Կենսագրություն ==
Հակոբ Տեր-Հակոբյանը ծնվել է 1881 թվականին [[Գողթն|Գողթան գավառի]] [[Վերին Ազա]] գյուղում: Կրթությունը ստացել է իր ծննդավայր Վերին Ազա գյուղումծննդավայրում, ապա` [[Էջմիածին|Էջմիածնի]] [[Գևորգյան ճեմարան|Գևորգյան ճեմարանում]]: Ճեմարանն ավարտելուց հետո նվիրվել է ուսուցչական գործունեությանը՝ միաժամանակ ստանձնելով ազգային և կուսակցական պատասխանատու պարտականություններ` [[Կովկաս|Կովկասում]] և [[Իրան|Իրանում]]:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref><ref>Պատմության այս օրը։ 1953թ. այս օրը մահացավ հասարակական գործիչ, բանասեր Հակոբ Տեր-Հակոբյանը։ 2012թ․ հունիսի 18։ Առաջին լրատվական։ [https://www.1in.am/90404.html]</ref> ▼=== Վաղ շրջան ===
▲Հակոբ Տեր-Հակոբյանը ծնվել է 1881 թվականին [[Գողթն|Գողթան գավառի]] [[Վերին Ազա]] գյուղում: Կրթությունը ստացել է իր ծննդավայր Վերին Ազա գյուղում, ապա` [[Էջմիածին|Էջմիածնի]] [[Գևորգյան ճեմարան|Գևորգյան ճեմարանում]]: Ճեմարանն ավարտելուց հետո նվիրվել է ուսուցչական գործունեությանը՝ միաժամանակ ստանձնելով ազգային և կուսակցական պատասխանատու պարտականություններ` [[Կովկաս|Կովկասում]] և [[Իրան|Իրանում]]:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref><ref>Պատմության այս օրը։ 1953թ. այս օրը մահացավ հասարակական գործիչ, բանասեր Հակոբ Տեր-Հակոբյանը։ 2012թ․ հունիսի 18։ Առաջին լրատվական։ [https://www.1in.am/90404.html]</ref>
1916-1917 թվականներին պաշտոնավարել է Մեծ Հայքի պատնական Պարսկահայք նահանգի [[Սալմաստ|Սալմաստ]] գավառում:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>
[[Ռուսաստան|Ռուսաստանում]] փետրվարյան հեղափոխությունից հետո՝ 1917 թվականին, վերադառնալով Կովկաս, Հակոբ Տեր-Հակոբյանը լծվում է կուսակցական, կրթական և պետական-հասարակական աշխատանքներին՝աշխատանքների՝ մասնակցելով [[Երևան|Երևանի]], [[Ալեքսանդրապոլ|Ալեքսանդրապոլի]] ([[Գյումրի|Գյումրի]]) ու [[Անդրկովկաս|Անդրկովկասի]] գյուղացիական համագումարներին և [[Հայաստան|Հայաստանում]] տեղի ունեցած հետագա բոլոր շարժումներին:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref> ▼=== Հետհեղափոխական շրջան ===
▲[[Ռուսաստան|Ռուսաստանում]] փետրվարյան հեղափոխությունից հետո՝ 1917 թվականին, վերադառնալով Կովկաս, Հակոբ Տեր-Հակոբյանը լծվում է կուսակցական, կրթական և պետական-հասարակական աշխատանքներին՝ մասնակցելով [[Երևան|Երևանի]], [[Ալեքսանդրապոլ|Ալեքսանդրապոլի]] ([[Գյումրի|Գյումրի]]) ու [[Անդրկովկաս|Անդրկովկասի]] գյուղացիական համագումարներին և [[Հայաստան|Հայաստանում]] տեղի ունեցած հետագա բոլոր շարժումներին:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>
Այդ ժամանակաշրջանում նա ընտրվում է Երևանի ՀՅԴ Կենտրոնական կոմիտեի և [[Հայոց ազգային խորհուրդ|Հայոց ազգային խորհրդի]] անդամ, միաժամանակ աշխատելով կոոպերատիվ (համագործակցական) շարժման մեջ՝ ժողովրդականացնելով և տարածելով այդ շարժումը իր գրություններով և գործնական մասնակցությամբ:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>
Հակոբ Տեր Յակոբեանը ընտրվելԸնտրվել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության անդրանիկ խորհրդարանի անդամ և իբրև առաջին քարտուղար, 1919 թվականի օգոստոսի 5-ից մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, հմտորեն կատարել է այդ աշխատանքը:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref> ▼== Պետական գործունեությունը Հայաստանի Հանրապետությունում ==
Հակոբ Տեր-Հակոբյանը 1920 թվականի աշնանը՝ [[Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)|Հայաստանի դեմ ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիայի]] ժամանակ, կառավարության անդամների հետ մեկնել է Ալեքսանդրապոլ՝Ալեքսանդրապոլի թուրքերիռազմաճակատ։ դեմԹրքական այդ ճակատում մղվող ռազմագործողությունների թատերաբեմ։ Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիանհարձակումը ստեղծել էր մեծ սպառնալիք Հայաստանի Հանրապետության բուն գոյության իսկ համար։ Այդ իրավիճակում մեծ պատասխանատվության առջև էր կանգնած ՀՀ կառավարությունը: ՀՀ Ռազմական նախարարությանը տրվել էին արտակարգ լիազորություններ: ՀՀ կառավարության նախարարներն ու զանազան գործիչները ռազմաճակատ էին մեկնել՝ պաշտպանության գործը կազմակերպելու և ժողովրդի ոգին բարձրացնելու համար: Հակոբ Տեր- Հակոբյանը՝ Իրազեկը, Հակոբյանը վկայում է [[Հովհաննես Քաջազնունի|Հովհաննես Քաջազնունու]], [[Լևոն Շանթ|Լևոն Շանթի]], [[Սիրական Տիգրանյան|Սիրական Տիգրանյանի]] և [[Վահան Նավասարդյան|Վահան Նավասարդյանի]] հետ իր ուղևորությունը դեպի Ալեքսանդրապոլ: Հիշում է, թե Քաջազնունին պնդում էր, որ ինքը իբրև հասարակ զինվոր ռազմաճակատ գնա՝ կռվողներին խրախուսելու և նրանց կողքին կռվելու համար:<ref>Ռուբինա Փիրումյան։ Հայաստանը` ՀՅԴ – Բոլշևիկ հարաբերությունների ոլորտում 1917-1921թթ․՚՚ ▼▲Հակոբ Տեր Յակոբեանը ընտրվել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության անդրանիկ խորհրդարանի անդամ և իբրև առաջին քարտուղար, 1919 թվականի օգոստոսի 5-ից մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, հմտորեն կատարել է այդ աշխատանքը:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>
▲Հակոբ Տեր-Հակոբյանը 1920 թվականի աշնանը՝ [[Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)|Հայաստանի դեմ ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիայի]] ժամանակ, կառավարության անդամների հետ մեկնել է Ալեքսանդրապոլ՝ թուրքերի դեմ այդ ճակատում մղվող ռազմագործողությունների թատերաբեմ։ Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիան ստեղծել էր մեծ սպառնալիք Հայաստանի Հանրապետության բուն գոյության իսկ համար։ Այդ իրավիճակում մեծ պատասխանատվության առջև էր կանգնած ՀՀ կառավարությունը: ՀՀ Ռազմական նախարարությանը տրվել էին արտակարգ լիազորություններ: ՀՀ կառավարության նախարարներն ու զանազան գործիչները ռազմաճակատ էին մեկնել՝ պաշտպանության գործը կազմակերպելու և ժողովրդի ոգին բարձրացնելու համար: Հակոբ Տեր-Հակոբյանը՝ Իրազեկը, վկայում է [[Հովհաննես Քաջազնունի|Հովհաննես Քաջազնունու]], [[Լևոն Շանթ|Լևոն Շանթի]], [[Սիրական Տիգրանյան|Սիրական Տիգրանյանի]] և [[Վահան Նավասարդյան|Վահան Նավասարդյանի]] հետ իր ուղևորությունը դեպի Ալեքսանդրապոլ: Հիշում է, թե Քաջազնունին պնդում էր, որ ինքը իբրև հասարակ զինվոր ռազմաճակատ գնա՝ կռվողներին խրախուսելու և նրանց կողքին կռվելու համար:<ref>Ռուբինա Փիրումյան։ Հայաստանը` ՀՅԴ – Բոլշևիկ հարաբերությունների ոլորտում 1917-1921թթ․՚՚
Պայքար բոլոր ճակատներում։ [http://digilib.aua.am/book/3901/4451/25858/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%A8%20%D5%80%D5%85%D4%B4%20%E2%80%93%20%D4%B2%D5%B8%D5%AC%D5%B7%D5%A5%D6%82%D5%AB%D5%AF%20%D5%B5%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%20%D5%B8%D5%AC%D5%B8%D6%80%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B4%201917-1921]</ref><ref>Յ. Իրազեկ, «Մօտիկ Անցեալից» (Բէյրութ, Տպարան Համազգայինի, 1956), էջ 72:</ref>
== Մասնակցությունը Փետրվարյան ապստամբությանը ==
Հայաստանի դեմ [[Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)|Հայաստանի դեմ ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիայի]] հետևանքով Հայաստանի Հանրապետության կործանումից և երկու գիշատիչ պետությունների՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև բաժանումիցխորհրդայնացումից հետո, ռուսական բռնազավթման օրերին Հակոբ Տեր-Հակոբյանը մնում է Երևանում՝ իր բախտը կապելով իր ժողովրդի ճակատագրինԵրևանում: Շուտով Հակոբընա դարձյալ աշխատանքի է լծվում՝լծվում որպես փետրվարյան ապստամբության առաջնորդներից մեկը և 1921 թվականի փետրվարին 18-ին ապստամբ ուժերի հետ [[Կոտայք|Կոտայքից]] Երևան է իջնում:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>
[[Հայրենիքի փրկության կոմիտե|Հայրենիքի փրկության կոմիտեի]] կառավարության մեջ Հակոբ Տեր-Հակոբյանը ստանձնում է պարենավորման նախարարի պաշտոնը, սակայն ամբողջ ժամանակ գտնվուգտնվում էր Ղամարլուի ճակատում՝ իբրև հսկող ու ղեկավարող, ինչպես նաև սատարող ու ոգևորող՝ կռվող ժողովրդային ուժերի համար:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>
ՀայաստանիԱպստամբության անկախավարտից հանրապետության անկումով փակվում է փառահեղ պատմության այդ էջըհետո, և ժողովրդական ապստամբ ուժերը՝ հետապնդվելով Կարմիր բանակից, անցնում են [[Պարսկաստան|Պարսկաստան]]: Հակոբ Տեր-Հակոբյանը [[Արաքս|Արաքսը]] անցնողներից վերջինն է եղել:<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>
Սփյուռքահայ հասարակական-քաղաքական շրջանակներում լուրջ քննարկման առարկա դարձավ Խորհրդային Հայաստանում կիրառվող «ռազմական կոմունիզմի» քաղաքականությունը, որն էլ [[1921]] թվականի հայկական ժողովրդական փետրվարյան ապստամբության գլխավոր պատճառներից մեկն էր: «Ռազմական կոմունիզմի» վերաբերյալ հնչեցված գնահատականների մեջ առանձնանում են վտարանդության մեջ հայտնված Հայրենիքի փրկության կոմիտեի անդամների տեսակետները: Մասնավորապես, Հայրենիքի փրկության կոմիտեի նախկին անդամ Հակոբ Տեր-Հակոբյանը գրում էր, որ Հայաստանում իշխող բոլշևիկյան բռնապետական մարմնի՝ հայհեղկոմիՀայհեղկոմի որդեգրած բռնությունների քաղաքականությունը աննախընթաց դաժանություն ուներ: Բոլշևիկները փորձում էին բռնությամբ վարչաձև փոխել՝ մոռանալով, որ բոլոր հեղափոխություններն ու ապստամբությունները բռնությունների ծնունդ են: Իրազեկը նշում է, որ Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին իսկ օրվանից սկսված բռնագրավումները շուտով սովորական են դառնում: Հայաստանը զավթած ռուսական բոլշևիկյան բռնակալները Հայաստանի ազգաբնակչությանը թալանում էին ամենուր՝ թե՛ քաղաքներում, թե՛ գյուղերում:<blockquote>« ԵվԵւ որովհետև գործը չափազանց վատ էր կազմակերպվածկազմակերպուած, իսկ գործադրողն էլ մեծ մասամբ անբարոանբարոյ, ավազակաւազակ ու պատեհապաշտ տարրեր էին, ուստի « բռնագրավումբռնագրաւում» կոչվածկոչուած կառավարական այդ ձեռնարկութիւնը վերածվեցվերածուեց համատարած կողոպուտի ու դարձավդարձաւ իսկական աղետաղէտ ամբողջ երկրի համար»:<ref>Իրազեկ, Փետրուար 18, Յուշամատեան Հ. Յ. Դաշնակցութեան (1890-1950) (կազմ.` Սիմոն Վրացեան), Բոստոն, 1950, էջ 307։</ref></blockquote> ▼=== Հակոբ Տեր Հակոբյանը Փետրվարյան ապստամբության պատճառների մասին ===
▲Սփյուռքահայ հասարակական-քաղաքական շրջանակներում լուրջ քննարկման առարկա դարձավ Խորհրդային Հայաստանում կիրառվող «ռազմական կոմունիզմի» քաղաքականությունը, որն էլ [[1921]] թվականի հայկական ժողովրդական փետրվարյան ապստամբության գլխավոր պատճառներից մեկն էր: «Ռազմական կոմունիզմի» վերաբերյալ հնչեցված գնահատականների մեջ առանձնանում են վտարանդության մեջ հայտնված Հայրենիքի փրկության կոմիտեի անդամների տեսակետները: Մասնավորապես, Հայրենիքի փրկության կոմիտեի նախկին անդամ Հակոբ Տեր-Հակոբյանը գրում էր, որ Հայաստանում իշխող բոլշևիկյան բռնապետական մարմնի՝ հայհեղկոմի որդեգրած բռնությունների քաղաքականությունը աննախընթաց դաժանություն ուներ: Բոլշևիկները փորձում էին բռնությամբ վարչաձև փոխել՝ մոռանալով, որ բոլոր հեղափոխություններն ու ապստամբությունները բռնությունների ծնունդ են: Իրազեկը նշում է, որ Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին իսկ օրվանից սկսված բռնագրավումները շուտով սովորական են դառնում: Հայաստանը զավթած ռուսական բոլշևիկյան բռնակալները Հայաստանի ազգաբնակչությանը թալանում էին ամենուր՝ թե՛ քաղաքներում, թե՛ գյուղերում:<blockquote>«Եվ որովհետև գործը չափազանց վատ էր կազմակերպված, իսկ գործադրողն էլ մեծ մասամբ անբարո, ավազակ ու պատեհապաշտ տարրեր էին, ուստի «բռնագրավում» կոչված կառավարական այդ ձեռնարկութիւնը վերածվեց համատարած կողոպուտի ու դարձավ իսկական աղետ ամբողջ երկրի համար»:<ref>Իրազեկ, Փետրուար 18, Յուշամատեան Հ. Յ. Դաշնակցութեան (1890-1950) (կազմ.` Սիմոն Վրացեան), Բոստոն, 1950, էջ 307։</ref></blockquote>
Պատահական չէ, որ «ռազմական կոմունիզմի» հանդեպ իրենց խորին դժգոհությունն են հայտնում այսպես կոչված՝ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների, իսկ իրականում՝ Հայաստանը զավթած ռուսական բոլշևիկյան բռնապետների դեմ բարձրացված ժողովրդական ապստամբության ղեկավարները: Թե՛ վարչապետ [[Սիմոն Վրացյան|Սիմոն Վրացյանը]], թե՛ [[Հայրենիքի փրկության կոմիտե|Հայրենիքի փրկության կոմիտեի]] պարենավորման նախարար Հակոբ Տեր-Հակոբյանը համոզված էին, որ [[Փետրվարյան ապստամբություն|փետրվարյան հայկական ժողովրդական ապստամբության]] պատճառների մեջ առանցքային էր բոլշևիկների բռնագրավումների քաղաքականությունը՝ իր ամենադաժան դրսևորումներով<ref>Ստեփանյան Խ․Ռ․։ Խորհրդային Հայաստանում կիրառված «ռազմական կոմունիզմի» քաղաքականությունը սփյուռքահայ հասարակական-քաղաքական մտքի գնահատմամբ (1920-1930ական թվակակներ)։ Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների՚՚, 2015 թվական, № 2, էջեր՝ 138-145։ ISSN 0320-8117[http://lraber.asj-oa.am/6438/1/138.pdf]</ref>:
== Տարագրությունում ==
Հակոբ Տեր–Հակոբյանն իր գաղափարակիցների հետ ճաշակեց տարագրի կյանքի բոլոր դառնությունները, անլուր զրկանքներ կրեց, տառապեց, բայց միշտ մնաց պատնեշի վրա, միշտ հուսալից ու իր տեսլականով խանդավառ<ref>«ԱԼԻՔ»-Ի ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՄԵԱԿՆԵՐ․ Յակոբ Տէր-Յակոբեան (Ծննդեան 120-ամեակ՝ 1881-2001 թթ.)։ ԱՐՍԷՆ ՄԱՄԵԱՆ։ Թեհրան, 5 նոյեմբերի 2001 թ.։ Ալիք։ 02/05/2016։ [https://alikonline.ir/news/social/item/31612-%C2%AB%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%84%C2%BB-%D5%AB-85-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%B5-%D5%A1%D5%B6%D5%AD%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%A8]</ref>: Նա [[Թավրիզ|Թավրիզում]] մեծ դեր է կատարել իբրև Հայաստանի վերջին կառավարության ներկայացուցիչ: Այնուհետև նա կրկին ընտրել է ուսուցչական ասպարեզը և երկար տարիներ ղեկավարած է տարրական և միջնակարգ դպրոցներ՝ [[Իրան|Իրանի]] մի քանի քաղաքներում: Հետագայում անցել է [[Իրաք]]։ 1946 թվականից մինչև 1950 թվականը ստանձնել է [[Բաղդադ|Բաղդադի]] հայկական ազգային դպրոցների տեսուչի պաշտոնը, որից հետո ստիպված է եղել վերադառնալու [[Իրան]]՝ [[Թեհրան]]<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>:
Հակոբ Տեր-Հակոբյանը [[Թավրիզ|Թավրիզում]] մեծ դեր է կատարել իբրև Հայաստանի վերջին կառավարության ներկայացուցիչ<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>:
=== Կրթական գործունեություն ===
Այնուհետև նա կրկին ընտրել է ուսուցչական ասպարեզը և երկար տարիներ ղեկավարած է տարրական և միջնակարգ դպրոցներ՝ [[Իրան|Իրանի]] մի քանի քաղաքներում<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>:
Հետագայում անցել է [[Իրաք]]։ 1946 թվականից մինչև 1950 թվականը ստանձնել է մայրաքաղաք [[Բաղդադ|Բաղդադի]] հայկական ազգային դպրոցների տեսուչի պաշտոնը, այնուհետև ստիպված է եղել վերադառնալու [[Իրան]]՝ [[Թեհրան]]<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref>:
Հատուկ հիշատակության է արժանի Իրազեկի հույժ արդյունավետ ուսուցչական գործունեության ժամանակաշրջանը` [[Ատրպատական|Ատրպատականի]] հայոց թեմական կենտրոնական միջնակարգ դպրոցում ([[Թավրիզ]]) և տեսչական գործունեությունը՝ [[Նոր Ջուղա|Նոր Ջուղայում]]: Իրազեկի աշակերտ-աշակերտուհիները նրան հիշում են ակնածանքով՝ անվանելով «Մեր պարոն Հակոբը»: Ըստ ժամանակակիցների՝ Իրազեկի դասախոսությունները շատ տպավորիչ էին, բովանդակալից, խտացված և պարզ ոճով<ref>«ԱԼԻՔ»-Ի ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՄԵԱԿՆԵՐ․ Յակոբ Տէր-Յակոբեան (Ծննդեան 120-ամեակ՝ 1881-2001 թթ.)։ ԱՐՍԷՆ ՄԱՄԵԱՆ։ Թեհրան, 5 նոյեմբերի 2001 թ.։ Ալիք։ 02/05/2016։ [https://alikonline.ir/news/social/item/31612-%C2%AB%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%84%C2%BB-%D5%AB-85-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%B5-%D5%A1%D5%B6%D5%AD%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%A8]</ref>: ▼
▲Հատուկ հիշատակության է արժանի ԻրազեկիՏեր-Հակոբյանի հույժ արդյունավետ ուսուցչական գործունեության ժամանակաշրջանը` [[Ատրպատական|Ատրպատականի]] հայոց թեմական կենտրոնական միջնակարգ դպրոցում ([[Թավրիզ]]) և տեսչական գործունեությունը՝ [[Նոր Ջուղա|Նոր Ջուղայում]]: Իրազեկի աշակերտ-աշակերտուհիները նրան հիշում են ակնածանքով՝ անվանելով «Մեր պարոն Հակոբը»: Ըստ ժամանակակիցների՝ Իրազեկի դասախոսությունները շատ տպավորիչ էին, բովանդակալից, խտացված և պարզ ոճով<ref>«ԱԼԻՔ»-Ի ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՄԵԱԿՆԵՐ․ Յակոբ Տէր-Յակոբեան (Ծննդեան 120-ամեակ՝ 1881-2001 թթ.)։ ԱՐՍԷՆ ՄԱՄԵԱՆ։ Թեհրան, 5 նոյեմբերի 2001 թ.։ Ալիք։ 02/05/2016։ [https://alikonline.ir/news/social/item/31612-%C2%AB%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%84%C2%BB-%D5%AB-85-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%B5-%D5%A1%D5%B6%D5%AD%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%A8]</ref>:
=== Աշխատանք մամուլում ===
Իրազեկը աշխատակցել է դաշնակցական մամուլի գրեթե բոլոր օրգաններին, մշտապես ստորագրելով` Յ. ԻՐԱԶԵԿ, հանդես գալով բանասիրական շատ հետաքրքրական, լուրջ և խնամված հոդվածներով<ref>«ԱԼԻՔ»-Ի ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՄԵԱԿՆԵՐ․ Յակոբ Տէր-Յակոբեան (Ծննդեան 120-ամեակ՝ 1881-2001 թթ.)։ ԱՐՍԷՆ ՄԱՄԵԱՆ։ Թեհրան, 5 նոյեմբերի 2001 թ.։ Ալիք։ 02/05/2016։ [https://alikonline.ir/news/social/item/31612-%C2%AB%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%84%C2%BB-%D5%AB-85-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%B5-%D5%A1%D5%B6%D5%AD%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%A8]</ref>:
Աշխատակցել է հայկական մամուլի մի շարք հայտնի խմբագրությունների՝ «Յուսաբեր»-ին, «Հայրենիք»-ներին, «Վէմ»-ին, «Այգ»–ին, «Ալիք»-ին, «Նավասարդ»-ին և «Լոյս»-ին, ինչպես նաև՝ մի շարք այլ թերթերի և պարբերականների՝ «Յ. Իրազեկ» գրական անունով<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref> Իրազեկը եղել է նաև «Դրոշակի» հոդվածագիրներից մեկը։<ref>«ԴՐՕՇԱԿ»Ը Հ. Յ. ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԴԻՄԱԳԻԾՆ ՈՒ ՎԿԱՅԱՐԱՆԸ (ՀՅԴ Պաշտօնաթերթի 120-ամեակին առիթով) Մաս 3։ [https://ar-ar.facebook.com/notes/%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%A5%D6%82-%D5%B5%D5%A5%D5%B2%D5%A1%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D5%A4%D6%80%D6%85%D5%B7%D5%A1%D5%AF%D5%A8-%D5%B0-%D5%B5-%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D5%A1%D5%B6-%D5%A4%D5%AB%D5%B4%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%B6-%D5%B8%D6%82-%D5%BE%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%A8-%D5%B0%D5%B5%D5%A4-%D5%BA%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D6%85%D5%B6%D5%A1%D5%A9%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%AB-120-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D5%B6-%D5%A1%D5%BC%D5%AB/257134057641290/]</ref>: ▼
▲ԱշխատակցելԻրազեկը աշխատակցել է հայկականդաշնակցական մամուլի միգրեթե շարքբոլոր հայտնիօրգաններին, խմբագրությունների՝մշտապես ստորագրելով` Յ. Իրազեկ, հանդես գալով բանասիրական շատ հետաքրքրական, լուրջ և խնամված հոդվածներով<ref>«ԱԼԻՔ»-Ի ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՄԵԱԿՆԵՐ․ Յակոբ Տէր-Յակոբեան (Ծննդեան 120-ամեակ՝ 1881-2001 թթ.)։ ԱՐՍԷՆ ՄԱՄԵԱՆ։ Թեհրան, 5 նոյեմբերի 2001 թ.։ Ալիք։ 02/05/2016։ [https://alikonline.ir/news/social/item/31612-%C2%AB%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%84%C2%BB-%D5%AB-85-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%B5-%D5%A1%D5%B6%D5%AD%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%A8]</ref>:Աշխատակցել է «Յուսաբեր»-ին, «Հայրենիք»-ներին, «Վէմ»-ին, «Այգ»–ին, «Ալիք»-ին, «Նավասարդ»-ին և, «Լոյս»-ին, ինչպես նաև՝ մի շարքև այլ թերթերի և պարբերականների՝ «Յ. Իրազեկ» գրական անունով<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref> Իրազեկը եղել է նաև «Դրոշակի» հոդվածագիրներից մեկը։<ref>«ԴՐՕՇԱԿ»Ը Հ. Յ. ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԴԻՄԱԳԻԾՆ ՈՒ ՎԿԱՅԱՐԱՆԸ (ՀՅԴ Պաշտօնաթերթի 120-ամեակին առիթով) Մաս 3։ [https://ar-ar.facebook.com/notes/%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%A5%D6%82-%D5%B5%D5%A5%D5%B2%D5%A1%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6/%D5%A4%D6%80%D6%85%D5%B7%D5%A1%D5%AF%D5%A8-%D5%B0-%D5%B5-%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D5%A1%D5%B6-%D5%A4%D5%AB%D5%B4%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%B6-%D5%B8%D6%82-%D5%BE%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%A8-%D5%B0%D5%B5%D5%A4-%D5%BA%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D6%85%D5%B6%D5%A1%D5%A9%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%AB-120-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D5%B6-%D5%A1%D5%BC%D5%AB/257134057641290/]</ref>:
== Վախճան ==
Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության հին սերնդի ականավոր դեմքերից մեկը՝ ազգայինԱզգային-հեղափոխական և կրթական վաստակաշատ գործիչ Հակոբ Տեր-Հակոբյանը հանկարծամահ է եղել [[1953]] թվականի հունիսի 19-ին, [[Իրան|Իրանի]] մայրաքաղաք [[Թեհրան|Թեհրանում]]՝ սրտի կաթվածից<ref>Հարիւր Դէմք՝ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին։ ԱՍՊԱՐԷԶ, Մայիս 23, 2019 թ․։ [http://asbarez.com/arm/346532/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%82%D6%80-%D4%B4%D5%A7%D5%B4%D6%84%D5%9D-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D4%B1-%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9/]</ref><ref>Պատմության այս օրը։ 1953թ. այս օրը մահացավ հասարակական գործիչ, բանասեր Հակոբ Տեր-Հակոբյանը։ 2012թ․ հունիսի 18։ Առաջին լրատվական։ [https://www.1in.am/90404.html]</ref><ref>«ԱԼԻՔ»-Ի ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՄԵԱԿՆԵՐ․ Յակոբ Տէր-Յակոբեան (Ծննդեան 120-ամեակ՝ 1881-2001 թթ.)։ ԱՐՍԷՆ ՄԱՄԵԱՆ։ Թեհրան, 5 նոյեմբերի 2001 թ.։ Ալիք։ 02/05/2016։ [https://alikonline.ir/news/social/item/31612-%C2%AB%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%84%C2%BB-%D5%AB-85-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%B5-%D5%A1%D5%B6%D5%AD%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%A8]</ref>:
== Աշխատություններ ==
Թողել է պատմա-բանասիրական արժեքավոր աշխատություններ: Իր վավերական գործերից մեկը՝ «Մօտիկ անցեալից» խորագրով, (Փետրվարի 18-ի ընդվզման առնչությամբ) հրատարակել է իր երբեմնի աշակերտ, «Ալիք»-ի աշխատակից և մի քանի տարի «Րաֆֆի» օրացույցը կազմող Արշավիրը (Արշալույս Աբգարյան)<ref>«ԱԼԻՔ»-Ի ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՄԵԱԿՆԵՐ․ Յակոբ Տէր-Յակոբեան (Ծննդեան 120-ամեակ՝ 1881-2001 թթ.)։ ԱՐՍԷՆ ՄԱՄԵԱՆ։ Թեհրան, 5 նոյեմբերի 2001 թ.։ Ալիք։ 02/05/2016։ [https://alikonline.ir/news/social/item/31612-%C2%AB%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%84%C2%BB-%D5%AB-85-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%B5-%D5%A1%D5%B6%D5%AD%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%A8]</ref>:
Իրազեկի հեղինակած աշխատություններից են հետևյալները․
# «Մոտիկ անցյալեն․ Մօտիկ անցեալից: Պատմական դէպքեր եւ ապրումներ 1917-1922», Պէյրութ:, Համազգային տպարան, 1956թ․։<ref>Պատմության այս օրը։ 1953թ. այս օրը մահացավ հասարակական գործիչ, բանասեր Հակոբ Տեր-Հակոբյանը։ 2012թ․ հունիսի 18։ Առաջին լրատվական։ [https://www.1in.am/90404.html]</ref><ref>ՀԱՅ ԳԻՐՔ = Armenian Book։ Հայաստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի Գրադարան։[http://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-search.pl?q=au:%22%D4%BB%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%A5%D5%AF,%20%D5%85%22]</ref>
# «Հայ ազատագրական շարժումը»:<ref>Պատմության այս օրը։ 1953թ. այս օրը մահացավ հասարակական գործիչ, բանասեր Հակոբ Տեր-Հակոբյանը։ 2012թ․ հունիսի 18։ Առաջին լրատվական։ [https://www.1in.am/90404.html]</ref>
# Պատմութիւն Հնդկահայ տպագրութեան:, Խմբագրութեամբխմբագրութեամբ Վազգէն Ղուկասեանի։ Հրատարակուած՝ 1986թ․, Անթիլիասում, ԼիբանանՂուկասեանի, Անթիլիաս, Տպարան կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 11986, հատորով (560 էջ), չափսը՝ 25 սանտիմետր<ref>Սուդոկ համացանցային կայքէջ։ Copyright © 2020 ABES / OCLC։ [http://www.sudoc.abes.fr/xslt/DB=2.1//SRCH?IKT=12&TRM=131205846&COOKIE=U10178,Klecteurweb,I250,B341720009+,SY,NLECTEUR+WEBOPC,D2.1,Eb8e559a3-0,A,H,R47.39.113.125,FY]</ref><ref>ՀԱՅ ԳԻՐՔ = Armenian Book։ Հայաստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի Գրադարան։[http://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-search.pl?q=au:%22%D4%BB%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%A5%D5%AF,%20%D5%85%22]</ref>:
Իրազեկը նաև թարգմանիչ է եղել։ Նրա թարգմանությամբ լույս տեսած գրքերից է հետևյալը․
# «Ինչ է ֆեդերատիվ հանրապետությունը»-հեղինակ՝ Կրըժնիցկի, Գ.Ն, թարգմանիչ՝ Իրազեկ; Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն. գրքաշար՝ «Աշխատաւոր»-ի գրադարան, № 12, հրատարակիչ՝ Թիֆլիսի՝ տպարան Աշխատաւոր, 1918 թվական: 31 էջ; 15 սմ<ref>Հայաստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի Գրադարան։ Հայ գիրք։ [http://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=75340&query_desc=au%3A%22%D4%BB%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%A5%D5%AF%22]</ref>:
== Տես նաև ==
| 