«Չինաստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չNo edit summary
չ վիքիֆիկացում
Տող 77.
}}
 
'''Չինաստան''', ամբողջական անունը՝ '''Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն''' ('''ՉԺՀ''' Չինարենի մանդարինյան բարբառով՝ |v=中华人民共和国|t=中華人民共和國 - Ճոնգհուա Րընմին Կոնգհե Գուո), պետություն [[արևելյան Ասիա]]յում։ Տարածքով ամենամեծ երկիրն է [[Արևելյան Ասիա|արևելյան Ասիայում]] և չորրորդը աշխարհում՝ [[Ռուսաստան]]ից, [[Կանադա]]յից և [[ԱՄՆ]]-ից հետո։ Պետությունը ղեկավարվում է կոմունիստական կուսակցության կողմից։ Մայրաքաղաքը [[Պեկին|Պեկինն]] է<ref>https://books.google.am/books?id=aMpj-MboMR4C&printsec=frontcover&dq=China+one-party+state&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiR44ThieTKAhUHYiYKHUE8C0A4PBDoAQg-MAY#v=onepage&q=one-party&f=false 3 etc. Shambaugh</ref>: [[Չինաստան]]ըՉինաստանը բաղկացած է 22 գավառներից, 5 ինքնավար շրջաններից, 4 ուղիղ-ղեկավարվող քաղաքներից ([[Պեկին]], [[Տյանցզին]], [[Շանհայ]] և [[Չունցին]]), երկու գրեթե ինքնավար քաղաքներից ([[Հոնկոնգ]] և [[Մակաո]]) և իր սուվերենությունը պնդող [[Թայվան]]ից: [[Չինաստան]]ըՉինաստանը համարվում է [[Մեծ տերություններ|մեծ տերություն]] և որակավորվում է որպես [[գերտերություն]]<ref>{{cite web |url=http://www.carnegieendowment.org/events/index.cfm?fa=eventDetail&id=851&prog=zch |title=From Rural Transformation to Global Integration: The Environmental and Social Impacts of China's Rise to Superpower |last=Muldavin |first=Joshua |date=9 February 2006 |publisher=Carnegie Endowment for International Peace |accessdate=17 January 2010 }}</ref><ref name="ChinaFuture">{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/magazine-19995218|title=A Point Of View: What kind of superpower could China be?|publisher=BBC|date=19 October 2012|accessdate=21 October 2012}}</ref>:
 
Ունենալով մոտավորապես 9.6 միլիոն կմ քառակուսի տարածք, [[Չինաստան]]ըՉինաստանը, հաշվարկումների ձևից կախված, [[Աշխարհի երկրներն ըստ տարածքի|ըստ տարածքի]] աշխարհի երրորդ կամ չորրորդ պետությունն է<ref name="listofcountriesoftheworld.com">{{cite web |url=http://www.listofcountriesoftheworld.com/area-land.html |title=Countries of the world ordered by land area|publisher=Listofcountriesoftheworld.com |accessdate=27 April 2010}}</ref>: Չինաստանի լանդշաֆտը ընդարձակ է և բազմազան` սկսած անտառային տափաստաններից և [[Գոբի անապատ|Գոբի]] և [[Տակլա Մական]] անապատներից չորային հյուսիսում մինչև [[Մերձարևադարձային կլիմա|մերձարևադարձային]] անտառներ խոնավ հարավում: [[Հիմալայներ]], [[Կարակորում (լեռնահամակարգ)|Կարակորում]], [[Պամիր]] և [[Տյան Շան]] լեռները բաժանում են Չինաստանը [[Հարավային Ասիա|Հարավային]] և [[Կենտրոնական Ասիա|Կենտրոնական]] Ասիայից: [[Յանցզի]] և [[Հուանհե]] գետերը, համապատասխանաբար լինելով աշխարհի ամենաերկար երրորդ և վեցերորդ գետերը, սկիզբ են առնում [[Տիբեթյան լեռնաշխարհ]]ի խիտ բնակեցված աևելայն ծովափից: Չինաստանի ափամերձ տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի մոտ կազմում է 14 500 կմ, իսկ [[Բոհայվան]], [[Դեղին ծով|Դեղին]], [[Արևելաչինական ծով|Արևելաչինական]] և [[Հարավչինական ծով|Հարավչինական]] ծովերը պատկանում են Չինաստանին:
 
Չիանաստանը [[քաղաքակրթության բնօրրան]]ներից մեկն է, որը պատմությանը հայտնի է սկսած հին քաղաքակրթությունից: Այն ամենահին քաղաքակրթություններից մեկն է, որը ծաղկել է [[չինական մեծ դաշտավայր]]ի [[Հուանհե]] գետի ավազանում: Հազարամյակներ ի վեր, Չինաստանի քաղաքական համակարգը եղել է դինաստիան, որն իրենից ներկայացնում է ժառանգական բացարձակ միապետություն: Մ.թ.ա. 221 թվականից սկսած, երբ [[Ցին դինաստիա]] առաջինը գրավեց մի քանի գավառներ չինական կայսրության համար, պետությունը մի քանի անգամ ընդարձակվեց, մասնատվեց և վերափոխվեց: 1912 թվականին [[Չինաստանի պետություն (1912-1949)|Չինաստանի պետությունը]] փոխարինեց [[Ցին կայսրություն|վերջին դինաստիային]] և մինչև 1949 թվականը հանդիսացավ [[ցամաքային Չինաստան]]ի ղեկավարը: 1949 թվականին [[Չինաստանի քաղաքացիական պատերազմ]]ի արդյունքում երկիրն անցավ Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության ձեռքը: 1949 թվականի հոկտեմբերի 1-ին կոմունիստները հաստատվեցին Պեկինում, իսկ նախկին իշանությունը մնաց նախկին մայքաղաք [[Թայբեյ]]ում: Ե՛վ Չինական պետության ներկայացուցիչները, և՛ կոմունիստները պնդում են, որ իրենց է պատկանում ողջ Չինաստանը:
 
Վերջին երկու հազարամյակի ընթացքում Չինաստանի տնտեսությունը ամենամեծն է աշխարհում, սակայն որոշ ժամանակահատվածում այն ունեցել է վերելքենր և անկումներ<ref>{{cite web|url=http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/custom/portlets/recordDetails/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_SearchValue_0=ED460052&ERICExtSearch_SearchType_0=no&accno=ED460052|last=Dahlman|first= Carl J|last2= Aubert|first2=Jean-Eric |title=China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st Century. WBI Development Studies. World Bank Publications. |publisher=Institute of Education Sciences |accessdate=26 July 2014}}</ref><ref>http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/product/4107091e.pdf Angus Maddison. Chinese Economic Performance in the Long Run. Development Centre Studies. Accessed 2007. p.29</ref>: 1978 թվականի տնտեսական ռեֆորմից հետո Չինաստանը դարձավ աշխարհի ամենարագ զարգացող տնտեսություններից մեկը: 2014 թվականին ըստ [[Աշխարհի երկրներն ըստ անվանական ՀՆԱ-ի|անվանական ՀՆԱ-ի]] հանդիսանում էր երկրորդ մեծագույն, իսկ ըստ [[Աշխարհի երկրներն ըստ ՀՆԱ-ի|ՀՆԱ-ի]] մեծագույն տնտեսությունը: Չինաստանը նաև աշխարհի ամենաշատ ներկրող և երկրորդ ամենաշատ ներկրող պետությունն է<ref name="ChinaBiggestTrader">{{cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/finance/economics/9860518/China-trade-now-bigger-than-US.html|title=China trade now bigger than US|work=Daily Telegraph|date=10 February 2013|accessdate=15 February 2013|location=London|first=Garry|last=White}}</ref>: Չինաստանն ատոմային զենք ունեցող երկիր է, ունի աշխարհի ամենամեծ մշտական բանակը և երկրորդ պետությունն է աշխարհում պաշտանության նախարարությունը հատկացված բյուջեի չափով<ref name="ChineseNukes">{{cite web|url=http://www.defense.gov/pubs/2013_China_Report_FINAL.pdf|title=Military and Security Developments Involving the People's Republic of China 2013|publisher=US Secretary of Defense|format=PDF|year=2013|accessdate=25 June 2013}}</ref><ref name=SIPRI2014>{{cite web|url=http://www.sipri.org/media/newsletter/essay/perlo-freeman-mar-2013|title=Mar. 2014: Deciphering China's latest defence budget figures|publisher=SIPRI|date=March 2014|accessdate=9 February 2015}}</ref>: Չինաստանը հանդիսանում է [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|ՄԱԿ]]-ի անդամ երկիր և 1971 թվականին փոխարինել է Չինապան պետությանը [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդ|ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի]] կազմում: [[Չինաստան|Չինաստանը]] նաև համարվում է մի շարք պաշտոնական կամ ոչ պաշտոնական կազմակերպությունների անդամ, որոնցից են օրինակ [[Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն]]ը, [[Ասիական և խաղաղօվկանոսյան տնտեսական խորհուրդ]]ը, [[ԲՐԻԿՍ]]ը, [[Շանհայի համագործակցության կազմակերպություն]], [[Բանգլադեշ-Չինաստան-Հնդկաստան-Մյանմա տարածաշրջանային համագործակցություն]]ը և [[Մեծ քսանյակ]]ը:
 
== Անվանում ==
Ժամանակակից պետության պաշտոնական անվանումը '''Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն''' ({{lang-zh|中华人民共和国}}) է: Կարճ անվանումը [[Չինաստան]] ({{lang-zh|中国}}) է<ref name=zg>{{citation |contribution=Reconstructing China beyond Homogeneity |p=[https://books.google.am/books?id=bEiDBAAAQBAJ&pg=PA105 105] |series=''Political Theories in East Asian Context'' |title=Patriotism in East Asia |editor=Jun-Hyeok Kwak |editor2=Koichiro Matsuda |display-editors=0 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=2015 |last=Bilik |first=Naran }}.</ref>: Այդ անվանումը ձևավորվել է Արևմտյան Չժոու դինաստիայի օրոք` հղվելով դինաստիայի թագավորական գավառի վրա: Այնուհետև Չժոու դինաստիայի իշխման ժամանակահատվածում անվանումը տարածվել է Լոյանի շրջակայքի վրա, իսկ այնուհետև [[Ցին կայսրություն|Ցին]] դինաստիայի օրոք անավոնումը ասոցացվել է դինաստիայի տիրապետության հետ<ref name=wilx>{{citation |last=Wilkinson |first=Endymion |title=Chinese History: A Manual |url=https://books.google.am/books?id=ERnrQq0bsPYC&printsec=frontcover |date=2000 |location=Cambridge, Mass. |publisher=Harvard University Asia Center |series=Harvard-Yenching Institute Monograph No. 52 |p=[https://books.google.am/books?id=ERnrQq0bsPYC&pg=PA132 132] }}</ref>: Անվանումը հաճախակի օգտագործվել է որպես քաղաքական հասկացություն [[Հուաքսիա]]յի քաղաքակրթությունը բարբարոսներից զանազանելու համար<ref name=wilx/>: Անգլերեն լեզվում հանդիսացել է ''Հաղթական'' բառի նախադրյալ<ref>{{cite book|last=Tang|first=Xiaoyang|title=Greater China in an Era of Globalization|year=2010|publisher=Rowman & Littlefield Publishers|location=Lanham, MD|isbn=978-0-7391-3534-1|pages=52–53|editor=Guo, Sujian |editor2=Guo, Baogang}}</ref><ref>{{cite book|last=Challen|first=Paul|title=Life in ancient China|year=2005|publisher=Crabtree Publishing|location=New York|isbn=978-0-7787-2037-9|page=6}}</ref>:
 
Երկրի անվանման առավել գեղարվեստական տեսքը «չինական քաղաքակրթության երկիրն» ({{lang-zh|中华}}) է<ref>{{citation |series=''Routledge Research on Taiwan'' |publisher=Routledge |location=Abingdon |url=https://books.google.am/books?id=wjaLBQAAQBAJ |p=[https://books.google.am/books?id=wjaLBQAAQBAJ&pg=PT220 220] |title=Language, Politics, and Identity in Taiwan: Naming China |author=Hui-Ching Chang |author2=Richard Holt |display-authors=1 }}</ref>: Այդ անվանումը ի հակադրումն [[Հուաքսիա]]յի ձևավորվել է Վեյ և and Ցզին դինաստիաների օրոք<ref name=wilx/>: 1950-1960-ական թվականներին [[Չինական քաղաքացիական պատերազմ]]ից հետո երկիրը անվանում էին «Կոմունիստական Չինաստան» կամ «Կարմիր Չինաստան»<ref>{{Cite book|last=Garver|first=John W. |title=The Sino-American Alliance: Nationalist China and American Cold War Strategy in Asia|publisher=M.E. Sharp|date=April 1997|isbn=978-0-7656-0025-7}}</ref>:
Տող 93.
{{main|Չինաստանի պատմություն}}
=== Նախապատմություն ===
Հնէաբանական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ վաղ [[հումանոիդ]]ները ապրել են [[Չինաստան|Չինաստանում]] 2.24 միլիոնից մինչև 250 000 տարի առաջ ընկած միջակայքում<ref>[http://www.archaeology.org/0001/newsbriefs/china.html "Early Homo erectus Tools in China"]. Archaeological Institute of America. 2000. Retrieved 30 November 2012.</ref>: [[Սինանթրոպոս]] հումանոիդ, [[հոմո էռեկտուս]], որն առաջին անգամ սկսել է կրակ օգտագործել<ref>{{cite web|url=http://www.unesco.org/ext/field/beijing/whc/pkm-site.htm|title=The Peking Man World Heritage Site at Zhoukoudian|publisher=UNESCO|accessdate=6 March 2013}}</ref>, են հայտնաբերել [[Պեկին]]ի մոտակայքում գտնվող Չժոուկոուդյան քարանձավում: Գտածոյի տարիքը 680 000-ից 780 00-ի միջև է<ref name="autogenerated198">{{Cite journal| doi = 10.1038/nature07741|date=Mar 2009|author1=Shen, G |author2=Gao, X |author3=Gao, B |author4=Granger, De | title = Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with (26)Al/(10)Be burial dating| volume = 458| issue = 7235| pages = 198–200| issn = 0028-0836| pmid = 19279636| journal = Nature|bibcode = 2009Natur.458..198S }}</ref>: Հոմո սապիենսի քարացած ատամներ (թվարված 125,000–80,000 տարեկան) են հայտնաբերել [[Հունան (գավառ)|Հունան]] գավառի Դաոյի Ֆույան քարանձավում<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/news/science-environment-34531861|title=Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'|publisher=BBC News|accessdate=14 October 2015}}</ref>: Չինական պրոտոգրություններ գոյություն են ունեցել մոտ մ.թ.ա. 7000 թվականին [[Ցզյահու]]ի շրջակայքում<ref name="earliest writing">{{cite news |title='Earliest writing' found in China |first=Paul |last=Rincon |date=17 April 2003 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2956925.stm |work=BBC News }}</ref>, մոտ 6000 մ.թ.ա. [[Դամաիդի]]ի շրջակայքում<ref>Qiu Xigui (2000). ''Chinese Writing''. English translation of 文字學概論 by Gilbert L. Mattos and Jerry Norman. Early China Special Monograph Series No. 4. Berkeley: The Society for the Study of Early China and the Institute of East Asian Studies, University of California, Berkeley. ISBN 978-1-55729-071-7.</ref>, 5800-5400 մ.թ.ա. միջակայքում [[Դադիվան քաղաքակրթություն|Դադիվանում]] և [[Բանպո]]յում`թվագրված մ.թ.ա. 5-րդ հազարամյակ: Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ [[Ցզյահուի գրություններ]]ը (մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակ) հանդիսանում են ամենավաղ չինական գիրը<ref name="earliest writing"/>:
 
=== Վաղ դինաստիաներ ===
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Չինաստան» էջից