«Իրատեսություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''ԻրատեսությունըՌացիոնալիզմ, բանականապաշտություն''' (լատ․՝ ratio — բանականություն), փիլիսոփայության ուղղություն, ըստ որի մարդու գործողության և ընկալման հիմքը [[Բանականություն|բանականությունն է]]։ Քանի որ ճշմարտության ինտելեկտուալ չափորոշիչն ընդունվել է բազմաթիվ [[Մտավորականություն|մտավորականների]] կողմից՝ իրատեսությունը չի հանդիսանում [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայական ուղղություններից]] կոնկրետ որևէ մեկի բնութագրական գիծ։ Արդի փիլիսոփայության մեջ իրատեսությունռացիոնալիզմ նկատվում է, օրինակ, [[Լեո Շտրաուս]]ի գործերում, ով առաջարկում է մտածողության իրատեսականռացիոնալիստական եղանակը դիտարկել ոչ թե առանձին վերցրած, այլ գիտելիքները ստուգող հուշող հարցերի (մայվետիկայի) հետ միասին։ Փիլիսոփայական իրատեսությանռացիոնալիզմի ներկայացուցիչներից են [[Բենեդիկտ Սպինոզա]]ն, [[Գոթֆրիդ Լայբնից]]ը, [[Ռենե Դեկարտ]]ը, [[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել|Գեորգ Հեգելը]] և այլք։ Սովորաբար իրատեսությունըռացիոնալիզմը հակադրվում է ինչպես [[Իռացիոնալիզմ|անիրատեսությանը]], այնպես էլ [[սենսուալիզմ]]ին։

== Փիլիսոփայական իրատեսությանռացիոնալիզմի պատմություն ==

Փիլիսոփայական շատ ուղղություններ, այդ թվում և իրատեսությունըռացիոնալիզմը սկիզբ են առնում [[հույն]] փիլիսոփա [[Սոկրատես]]ից, ով հավատում էր, որ մինչև աշխարհաճանաչողությունը, մարդիկ պետք է ճանաչեն իրենց։ Դրան տանող միակ ճանապարհն, ըստ Սոկրատեսի, իրատեսություննռացիոնալիզմն էր։ Հույները գտնում էին, որ մարդը բաղկացած է [[Հոգի|հոգուց]] և մարմնից, իսկ հոգին իր հերթին նրանք բաժանում էին անիրատեսական իռացիոնալ(ցանկությունները և հույզերը) և իրատեսականռացիոնալ մասերի։ Վերջինս էլ հանդիսանում էր հենց մարդկային անհատականությունը։ ԻրականությանՌացիոնալիզմի մեջ աներևույթ հոգին մտնում է ֆիզիկական մարմնի մեջ՝ առաջացնելով ցանկություններ և այդկերպ միավորվելով նրա հետ՝ սահամանափակում է զգայարանների միջոցով աշխարհընկալումը։ Երևութական հոգին գիտակցությունից դուրս է մնում, սակայն, երբեմն գիտակցության հետ կապի մեջ է մտնում պատկերների, երազանքների և այլ ճանապարհներով։

[[Փիլիսոփա]]ների խնդիրը վերը նշված երկու հոգիների փոխկապակցումն է՝ հոգևոր աններդաշնակությունը հաղթահարելու և գոյության ֆիզիկական հանգամանքներից վեր դասելու միջոցով։ Դրանում է կայանում բարոյական զարգացման խնդիրը։ Դրա համար իրատեսությունըռացիոնալիզմը հանդիսանում է ոչ միայն ինտելեկտուալ եղանակ, այլ նաև փոխում է ինչպես աշխարհընկալումը, այնպես էլ մարդու բնությունը։ ԻրատեսականՌացիոնալ անհատն աշխարհն ընկալում է հոգևոր զարգացման միջոցով և ուշադրություն է դարձնում ոչ միայն արտաքին տեսքին, այլ նաև իրերի էությանը։ Որպեսզի աշխարհն ընկալել այդպես նախ պետք է ճանաչել սեփական հոգին։

=== ԻրատեսությունՌացիոնալիզմ և Էմպիրիզմ ===

[[Լուսավորականություն|Լուսավորականության ժամանակներից]] ի վեր իրատեսությունըռացիոնալիզմը սովորաբար կապում են փիլիսոփայության մեջ [[Ռենե Դեկարտ|Դեկարտի]], [[Լայբնից Գոթֆրիդ|Լայբնիցի]] և [[Սպինոզա]]յի կողմից մաթեմատիկական եղանակների ներմուծման հետ։ Այդ ուղղությունը հակադրելով [[Էմպիրիզմ|բրիտանական էմպիրիզմի]] հետ՝ նրան նաև անվանում են աշխարհամասային իրատեսություն։ռացիոնալիզմ ։

Ընդհանուր առմամբ իրատեսություննռացիոնալիզմն ու էմպիրիզմը հակադրելը միմյանց ճիշտ չէ, քանի որ յուրաքանչյուր մտավորական կարող է լինել և իրատեսռացիոնալ և էմպիրիկ միաժամանակ։ Ամենապարզ կերպով ասած՝ էմպիրիկ մտավորականի մոտ բոլոր գաղափարները ծնվում են փորձից, որը ձեռք է բերվում կամ զգայական հինգ օրգանների, կամ ներքին զգացողությունների՝ ցավի կամ բավարավածության միջոցով։ Որոշ իրատեսականներռացիոնալիստներ այդ գաղափարին հակադրում են այն միտքը, որ մտածողության մեջ գոյություն ունեն մի քանի հիմնական սկզբունքներ, որոնք նման են երկրաչափական աքսիոմաների և դրանցից գիտելիքը հնարավոր է քաղել տրամաբանական դեդուկտիվ եղանակով։ Այդպիսիք էին օրինակ Լայբնիցը և Սպինոզան։ Այնուամենայնիվ, նրանք ընդունում էին ընկալման այդպիսի եղանակի միայն հնարավորությունը՝ բացառապես համոզված լինելով, որ դրա կիրառումը բացարձակապես անհնար է։ «Մոնադոլոգիա» աշխատության մեջ, Լեյբցիգը խոստովանում է․ «մեր գործողություններում բոլորս էլ որոշ չափով էմպիրիկ ենք» (§ 28)։

ԻրատեսությանՌացիոնալիզմի փիլիսոփայությունը առավել տրամաբանված և համակարգված ներկայացրել է [[Բենեդիկտ Սպինոզա|Սպինոզան]] [[XVII դար]]ում<ref name=tws9904>{{cite news

[[Իմանուիլ Կանտ|Կանտը]] որպես ավանդական իրատեսռացիոնալիստ, ուսումնասիրել է [[Լայբնից Գոթֆրիդ|Լայբնիցի]] և [[Քրիստիան Վոլֆ|Վոլֆի]] աշխատությունները, սակայն [[Դեյվիդ Հյում]]ի աշխատությունների հետ ծանոթանալուց հետո սկսել է զարգացնել սեփական փիլիսոփայությունը, որտեղ փորձել է համակցել իրատեսություննռացիոնալիզմն ու [[էմպիրիզմ]]ը։ Այն ստացել է [[տրանսցենդենտալիստական իդեալիզմ]] անունը։ Բանավիճելով իրատեսականներիռացիոնալիստների հետ՝ Կանտը համարում էր, որ [[բանականություն]]ը գործողությունների խթանում է ստանում այն ժամանակ, երբ հասնում է իր հասակացողության գագաթնակետին և փորձում է ընկալել այն ինչն անհնար է զգայարանների համար, օրինակ [[Աստված]], կամքի ազատություն կամ հոգու անմահություն։ Փորձով ընկալելու համար ամեն անհասանելի բան Կանտն անվանում էր «Իր՝ իր մեջ» և համարում էր, որ դրանք բանականության համար անհասանելի են։ Կանտը համարում էր, որ ընկալելու, ճանաչելու համար կարևոր են ինչպես փորձը, այնպես էլ բանականությունը։