«Պապ թագավոր»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
Հետ է շրջվում 6863186 խմբագրումը, որի հեղինակն է՝ 78.109.75.203 (քննարկում) մասնակիցը
Պիտակ՝ Հետ շրջել
չNo edit summary
Տող 17.
'''Պապ Արշակունի''' ({{ԱԾ}}), [[Արշակունյաց Հայաստան]]ի արքա, որը գահակալել է 368 (370)-374 թվականներին, [[Արշակ Բ]]-ի և [[Փառանձեմ Սյունի|Փառանձեմի]] որդին։ Պապը անչափահաս ժամանակ ստանձնել է Արշակունիների գահը, քանի որ իր հայրը գերի էր Անհուշ բերդում։ Նա [[Մեծ Հայք]]ում որպես արքա հաստատվեց [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] օգնությամբ։ Սպարապետ [[Մուշեղ Ա Մամիկոնյան|Մուշեղ Մամիկոնյանի]] ղեկավարությամբ հայ-հռոմեական զորքը կարողացել է հաղթանակ տոնել պարսիկների նկատմամբ և Մեծ Հայքը ամբողջովին անկախ դարձնել։
 
Պապը կատարել է մի շարք բարեփոխումներ, որոնք կարևոր էին այդ արտաքին և ներքին ծանր պայմանների ժամանակաշրջանում։ Նա վերամիավորել է մի շարք նահանգներ, որոնք անջատվել էին Մեծ Հայքից ծանր ներքաղաքական շրջանում։ Նա փակել է կուսանոցները՝ այդպիսով փորձելով բարձրացնել ծնելիությունծնելիության մակարդակը։ Նա սահմանափակել է եկեղեցու դերը երկրի կառավարման մեջ, կրճատել եկեղեցական հողերը, որի պատճառով հակասություններ են առաջացել Պապի և [[Ներսես Մեծ]]ի միջև։ Նրա գահակալման ընթացքում կաթողիկոսները սկսեցին ձեռնադրվել ոչ թե [[Կեսարիա]]յում, այլ հենց [[Հայաստան]]ում։ Նրա օրոք հայոց զորքի թիվը հասել է 90 հազարի<ref name="Զորքի—թիվ">{{Cite web|url=http://armenianhouse.org/sargsyan/razmarvest/8.html|title=Հայ ռազմական արվեստի պատմությու|last=|first=|date=|website=armenianhouse.org|publisher=|language=hy|accessdate=2019-04-08}}</ref>։
 
Պապը փորձում էր ազատվել [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] ճնշումներից և ամբողջովին անկախ լինել իր արտաքին ու ներքին քաղաքականության հարցերում։ Նա փորձում է Մեծ Հայքից հեռացնել Տերենտիոսի ղեկավարությամբ գործող հռոմեական կայազորը, քանի որ վերջինս շատ էր խառնվում Պապի պետական գործերին<ref>Հայ ժողովրդի պատմություն, Ժամկոչյան, Երևան, 1975</ref>։ Պապը գաղտնի բանակցություններ է սկսում [[Շապուհ II Երկարակյաց|Շապուհ Երկարակյացի]] հետ, սակայն Տերենտիոսը իմանում է նրանց գաղտնի կապի մասին և հայտնում Հռոմի կայսր Վաղեսին, որը բանակցելու պատրվակով Պապին հրավիրում է [[Տարսոն]] և փորձում հսկողության տակ առնել։ Պապը իր 300 թիկնապահների հետ միասին կարողանում է փախչել և վերադառնալ Մեծ Հայք։ 374 թվականին Մեծ Հայքում գործող հռոմեական կայազորի ղեկավարը փոխվում է և Տարանտիոսին փոխարինում է [[Տրայանոս]]ը, որը կարողանում է շահել Պապի վստահությունը և նրան հրավիրելով խնջույքի՝ դավադրորեն թունավորում է<ref name="ReferenceA">Հայ ժողովրդի պատմություն, ութ հատորով, ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի հրատարակություն, հատոր երկրորդ, Երևան, 1984 թ., էջ 102-106:</ref><ref name="ReferenceB">Հրանդ Արմէն, Պապ Արշակունի, Երուսաղէմ, 1958 թվական:</ref><ref name="archive.org">https://archive.org/stream/knnakanpatmutiw01muragoog#page/n51/mode/2up</ref>։
Տող 44.
Պապ թագավորը սկսում է իր գահակալությունը շատ դժվարին ժամանակաշրջանում։ Իր հոր նման նա փորձում էր արշակունյաց խարխուլ գահը նորոգել երկու կարևորագույն սյուների օգնությամբ՝ [[սպարապետություն]] և [[կաթողիկոսություն]]։ [[Սպարապետ]] է դառնում [[Վասակ Մամիկոնյան]]ի որդին՝ [[Մուշեղ Ա Մամիկոնյան|Մուշեղ Մամիկոնյան]]ը։ Պապ թագավորը, դիմելով [[Ներսես Մեծ]]ին, կարողանում է վերացնել [[Արշակունիներ|Արշակունյաց]] և Լուսավորչական տոհմերի միջև գտնվող ատելությունը և Ներսես Մեծը նորից սկսում է երևալ արքունիքում։ Մյուս կարևոր ձեռքբերումը, որը պետք է կատարեր Պապ թագավորը՝ ռազմական ուժը մեծացնելն էր։ Իր գահակալման սկզբում հայոց զորքի թիվը հասնում էր ընդամենը 10 հազարի։ Այդպիսի ուժերով անհնար էր դիմագրավել պարսից հսկայական ռազմական ուժին, այդ պատճառով Վաղես կայսրը ուղարկում է մի հռոմեական կայազոր, որը ապահովում էր հայոց խաղաղությունը որպեսզի պարսիկները նորից չավիրեն Մեծ Հայքը։
 
Այս պատճառով [[Շապուհ II Երկարակյաց|Շապուհը]] դիմում է խորամանկ քայլի և փորձում է դիվանագիտական ուղիներով փպատակեցնել Պապին<ref>{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=476}}</ref>, սակայն Պապը՝ չնայած իր տարիքին, հասկանում է, որ Շապուհի հետ դաշինքը Մեծ Հայքի շահերից չէր բխում և մերժում է Շապուհին, սակայն նրան էլ էր դուր գալիս այդ միտքը և նա բանակցությունների ընթացքում Շապուհի համար կատարում է մի շատ հաճո քայլ․ նա սպանել է տալիս Կիրալին և Արտավանին ու գլուներըգլուխները ուղարկում Շապուհին։
 
Շապուհը ցանանումցանկանում էր արշավել Մեծ Հայք, սակայն հայ-պարսկական սահմանում հերթապահում էր Արինթեոսի հռոմեական կայազորը։ Շապուհը պատվիրակություն է ուղարկում Վաղեսի մոտ և խնդրում հավատարիմ մնալ 363 թվականին հռոմեա-պարսկական պայմանագիրը, որը Ամմիանոսը անվանել է «ամոթալի պայմանագիր», սակայն Վաղեսը մերժում է նրան և նույնիսկ զգուշացնուզգուշացնում, որ արշավելու է [[Վիրք]] և դուրս քշի Վիրքի պարսից դրածո արքային։ Շապուհը կատաղում է այս պատսախանիցպատասախանից և 371 թվականին սկսում է արշավանքը ընդեմընդդեմ հայ-հռոեմականան ուժերի<ref name="Լեո_477"/>։
 
==== Ձիրավի ճակատամարտ ====
Տող 55.
Իմանալով պարսից ներխուժման մասին՝ Վաղես կայսրը [[Մեծ Հայք]] է ուղարկում Տրայանոս կոմսին։ Գլխավոր ճակատամարտը տեղի է ունենում [[Այրարատ նահանգ]]ի [[Բագրևանդ]] գավառի [[Ձիրավի դաշտ]]ում, որը գտնվում էր [[Նպատ լեռ]]ան հյուսիսային ստորոտին, [[Արածանի]]ի գետահովտում։ Պարսիկներին օժանդակում էին [[աղվաններ]]ը և [[լեզգիներ]]ը, որոնց թագավորներն էին Ուռնայրը և Շերգիրը։ Պարսիկներին օգնում էր նաև [[Մերուժան Արծրունի]]ն, որը հավակնում էր հայոց գահին<ref name="Լեո_477" />։
 
Պապը ցանկանում էր անձամբ մասնակցել ճակատամարտին, սկայանսակյան կոմս Տրայանոսը պնդում է, որ նա բարձրանա [[Նպատ լեռ]] և [[Ներսես Մեծ]]ի հետ միասին այնտեղից հետևի ճակատամարտին։ ՃակատարտիՃակատամարտի ժամանակ Սպանդարատ Կամսարականի գլխավորած զորաթևը, գրոհելով հակառակորդի կենտրոնի վրա, ջախջախում և փախուստի է մատնում նրան։ Լեզգիների արքա Շերգիր թագավորը մարտում զոհվում է, իսկ աղվանների արքա Ուռնայրը՝ վիրավորվում։ Սմբատ Բագրատունին հետապնդում է ճակատամրտիցճակատամրատից ճողոպրած [[Մերուժան Արծրունի|Մերուժան Արծրունուն]] և նրան բռնում [[Կոգովիտ]] գավառում և մահապատժի ենթարկում նրան։ Նա Մերուժանին ասում է, որ թագադիր ասպետությունը [[Բագրատունիներ]]ի ժառանգական գործակալությունն է և եթե նա ցանկանում է դառնալ հայոց արքա, ապա ինքը կթագադրի Մերուժանին։ Սմբատը շիկացրած երկաթը դնելով Մերուժանի գլխին՝ սպանում է նրան։ Ի վերջո պարսիկները չեն դիմանում հայ-հռոմեական զորքի գրոհներին և փախոստիփախուստի են դիմում։ Հայոց զորքերը հակառակորդին հալածում են միչևմինչև [[Ատրպատական]]ի սահման։ Հաղթությունը հայոց կողմն էր<ref name="Լեո_477" />։
 
[[Ձիրավի ճակատամարտ]]ից հետո [[Շապուհ Բ Երկարակյաց]]ը ստիպված է լինում հաշտության պայմանագիր կնքել Վաղես կայսեր հետ, ճանաչել Մեծ Հայքի անկախությունն և Պապի գահը<ref name="Լեո_477">{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=477}}</ref>։
Տող 63.
Պապի գահակալման շրջանում, երբ [[Ներսես Մեծ]]ը նորից սկսում է արքունիք անցուդարձ անել, կաթողիկոսը սկսում է վերականգնել այն հասարակական կառույցները, որոնք գոյություն ունեին մինչև [[պարսիկներ]]ի կատարած ավերածությունները։ Այդպիսի կառույցներ էին բորոտների խնամքի վայրերը, աղքատանոցները, միաբանությունները, կուսանոցները։
 
Արտաքին գործերը ավարտելուց հետո՝ Պապ թագավորը սկսեց անդրադառնալ ներքին խնդիրներին։ Նա հասկանում էր, որ 70 տարվա ընթացքում ժողովրդի մեջ դեռևս չէր արմատավորվել բուն [[քրիստոնեություն]]ը, այլ ուղղակի արտաքինիցարտաքնապես ընդուվելայն էրընդունվել այն։էր։ Ուրեմն այդ կառույցները, որոնք պետական գանձարանի լուրջ մաս էին կազմում, անիմաստ էին, քանի որ նրանց նպատակը քրիստոնեական բարոյագիտության տարածումն էր։ Փոխարենը նրանց պատճառով տարածվում էր ծուլությունը, կուսանոցների պատճառով կրճատվում էր բնակչության աճը<ref>{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=479}}</ref>։
 
Պապը սկումսկսում է կրճատել [[Տրդատ Գ]]-ի ժամանակ եկեղեցիներին շնորհված ահռելի հողերը և տալ զինվորականներին։ Այդ պատճառով հակասություններ են սկսվում Պապի և [[Ներսես Մեծ]]ի միջև։ 372 թվականին Պապը հրավիրում է Ներսես Մեծին խնջույքի, որից փոքր անց Ներսես Մեծը սկսում է արյուն թքել և ի վերջո մահանում է։ Եկեղեցականությունը սկսում է քարկոծել Պապ թագավորին, կարծելով, որ նա է թունավորել Ներսես Մեծին։ Մի շարք բացասական առասպելներ է ձուլվում Պապի անվան շուրջ, որ տարածվում է նաև Հայքի սահմաններից դուրս<ref>{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=482}}</ref>։
 
ՆերսեՆերսես Մեծի մահից հետո Պապը սկսում է փակել աղքատանոցները, կուսանոցները, որոնցում գտնվող կանանց պարտադրում է ամուսնանալ, իսկ տղամարդկանց՝ ծառայության անցնել զորքում։ Նա վերացնում է նաև տասանորդի և պտղի հարկերը, որոնք [[ռամիկ]]ներից տրվում էին եկեղեցուն։ Զուգահեռ կրճատվեց նաև հոգևորականների թիվը։ ՆերսեՆերսես Մեծին հաջորդում է [[Շահակ Ա Մանազկերտցի]]ն, որը Պապի հրամանով այլևս չի մեկնում [[Կեսարիա]], որպեսզի կաթողիկոս ձեռնադրվի, նա հայրենի հողում եպիսկոպոսների կողմից ձեռնադրվում է Հայքի կաթողիկոս, ումից հետո այլևս բոլոր կաթողիկոսները սկսում են ձեռնադրվել Հայաստանում։ [[Շահակ Ա Մանազկերտցի|Շահակի]] կաթողիկոս նշանակվելը նույնպես վատ է ընդունվում հոգևորականության կողմից, քանի որ դրանով վերջ էր տրվում Լուսավորչի տոհմին և կաթողիկոսական աթոռը անցնում է հին քրմական [[Աղբիանոսյաններ|Աղբիանոսի տոհմին]]։ Սպանդարատ Կամսարականին է վերադարձնում հայրենի [[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]] և [[Արշարունիք]] գավառները, որոնք նրանցից խլվել էին նախորդ [[Արշակունիներ]]ի ժամանակաշրջանում:
 
Պապը հստակ արձանագրում է, որ [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմից]] անկախ քաղաքականություն է վարելու, այդ պատճառով սկսվում է հալածվել Վաղես կայսրի կողմից<ref name="«Հայաստան» հրատարակչություն">{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=483}}</ref>։
Տող 75.
[[Արշակ Բ]]-ի գերեվարությունից հետո մի շարք հայկական իշխանություններ սկսեցին անջատողական քաղաքականություն վարել և ապստամբել։ Այդ պատճառով մի շարք տարածքներ առանձնացան։ Պապն իր առջև նպատակ էր դրել վերագրավել և միացնել իր պետությանը այն տարածքները, որոնք գրավված էին [[Տիգրան Մեծ]]ի և [[Արտաշես Բարեպաշտ]]ի ժամանակաշրջաններից՝ [[Ուտիք]]<nowiki/>ը, [[Գուգարք]]ը, [[Կորճայք]]ը, [[Աղձնիք]]ը և այլ նահանգներ։ Նա հանձնարարում է այդ գերկարևոր առաջադրանքը [[Մուշեղ Ա Մամիկոնյան|Մուշեղ Մամիկոնյանին]]։ Դրա համար նախ հարկավոր էր վերակազմել հզոր բանակ։ Արհեստավարժ զորքի թիվը հասցվում է շուրջ 90 հազարի<ref>{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=478}}</ref>։
 
[[Մուշեղ Ա Մամիկոնյան|ՄուշեղըՄուշեղն]] ամենայն պատասխանատվությամբ սկսում է հայկական նահանգների վերամիավորումը։ ԿայնԿաին նահանգներ, որոնք առանց արյունահեղության հանձնվեցիհանձնվեցին, իսկ չհանձնվողները ամենայն կատաղությամբ ջաղջախվեցին Մուշեղի կողմից։ Ըստ [[Փավստոս Բուզանդ]]ի՝ նույնիս մի քանիսին նա խաչ է բարձրացրել։ Պարսիկներից տարածք գրավելու ժամանակ Մուշեղի զինվորները պարսից ձիավորներին գետնին տապալելիս ասում էին՝ «Գնա՛ քաջ Արշակի մոտ», իսկ հետևակի զինվորի սպանելիս գոչում էին՝ «Զո՛հ եղիր Արշակին»։ Սակայն Մուշեղը մեծ հարգանք ուներ թագի և կանանց հանդեպ։ Երբ նա մի անգամ պատերազմում է [[Շապուհ II Երկարակյաց|Շապուհի]] հետ և նրան փախուստի մատնում, պարսիկ կանանոցը գերի է մնում Մուշեղի մոտ։ Նա ամենայն հարգանքով է վարվում Շապուհի հարեմի հետ և նրանց հետ է ուղարկում [[Շապուհ II Երկարակյաց|Շապուհի]] մոտ։ Այս քայլը բարձր է գնահատվում Շապուհի կողմից և նա իր գինու բաժակի վրա պատկերել է տալիս սպիտակ ձիու վրա նստած Մուշեղին և ամեն անգամ գինի խմելիս նա ի պատիվ Մուշեղի ասում էր՝ «Ճերմակաձին գինի խմե»։ Մուշեղ Մամիկոնյանը ազատագրում է նաև [[Ատրպատական]]ի հայկական մասը<ref>{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=480}}</ref>։
 
Ի վերջո ամբողջ Մեծ Հայքի նահանգները նորից միավորվում են, ինչպես եղել էր [[Տիգրան Մեծ]]ի և [[Արտաշես Բարեպաշտ]]ի ժամանակաշրջանում։
Տող 83.
Պապի վարած անկախ քաղաքականության պատճառով [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմը]] հալածանքներ է սկսում նրա հանդեպ։ Դրա հիմնական պատճառներից մեկը Մեծ Հայքում գործող հռոմեական կայազորի հրամանատար Տերենտիոսն էր, որը, ըստ Ամմիանոսի, «արտաքուստ մի համեստ և լուրջ մարդ էր, բայց իր ամբողջ կյանքի ընթացքում գրգռում էր երկպառակություններ»<ref name="«Հայաստան» հրատարակչություն"/>։ Նա ամեն անգամ Վաղեսին նամակ գրելիս հիշեցնում էր, որ Պապը սպանել է տվել Կիլակին և Արտավանին ու ներկայումս էլ հակված էր պարսից կողմը։ Հայաստանում գործող հունասեր կուսակցությունը սկսում է դավ կազմակերպել Պապի դեմ։
 
Բանակցությունների պատրվակով Հռոմի կայսր Վաղեսը Պապին հրավիրում է [[Տարսոն]], որտեղ փորձում է նրան կալանավորել, սակայն Պապն իր 300 թիկնապահների հետ միասին կարողանում է խույս տալ բանտարկությունից և վերադառնալ Հայք։ Այստեղ տեղի էր ունեցել հռոմեական կայազորի հրամանատարի փոփոխություն։ Հրամանատար էր նշանակվել Տրայանոսը, որը կարողանում է շահել Պապի վստահությունը։ 374 թվականն էր, երբ նա Պապին հրավիրում է խնջույքի, և որի ժամանակ ՊապըՊապին դավադրաբար թունավորվումթունավորում է<ref>{{Cite book|title=Լեո «Հայոց Պատմություն» առաջին հատոր|last=|first=|publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն|year=196|isbn=|location=Երևան|pages=486}}</ref>։
 
{| class="graytable"