«Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը ԽՍՀՄ-ում»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
չ տառասխալների, բաց թողնված տառերի ուղղում
Տող 4.
{{կասկածելի|}}
[[Պատկեր:Dandelion Farms.jpg||մինի|աջից]]
'''Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումկոլեկտիվացումը''' նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ում, կոոպերացման միջոցով գյուղացիական մանր մենատնտեսությունների վերափոխումըվերափոխումն էր խորհրդային խոշոր համայնական տնտեսությունների։ [[Գյուղատնտեսություն|Գյուղացիական տնտեսության]] խորհրդային վերափոխման ուղու հարցը առաջ են քաշել և սկզբունքորեն լուծել գիտական կոմունիզմի հիմնադիրները։ [[Լենին|Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը]] մշակեց գյուղի խորհրդային վերակառուցման և գյուղացիությանը կոոպերացիայի միջոցով խորհրդայինությանխորհրդայնության կառուցման մեջ ներգրավելու կոնկրետ պլան։ [[Խորհրդային կառավարություն]]ը հոկտեմբերյան հեղափոխությունից անմիջապես հետո ձեռնամուխ եղանեղավ գյուղի` աստիճանաբար խորհրդային վերափոխության, հողագործության մեջ խոշոր տնտեսություններ ստեղծելու գործին։ Համառուսաստանյան Կենտգործկոմի «Տողի խորհրդայինության մասին» դեկրետով ([[1918]] թվականի հունվար) խնդիր դրվեց հողագործության մեջ զարկ տալտալու կոլեկտիվ տնտեսություններին՝ որոշակի առավելություններ ապահովելով մանր մենատնտեսությունների համեմատ։ [[1917]] թվականի վերջերին-վերջերից և [[1918]] թվականի սկզբներինսկզբները գյուղում սկսեցին առաջանալ գյուղատնտեսական ձեռնարկությունների խորհրդային ձևեր՝ խորհրդային տնտեսություններ (պետական ձեռնարկություններ), գյուղացիների կոլեկտիվ միավորումներ՝ գյուղատնտեսական կոմունաներ, արտելներ, հողի հասարակական մշակման ընկերություններ։ [[Կոմունիստական կուսակցություն]]ը և Լենինը մեծ ուշադրությամբ վերաբերվեցին գյուղում սոցիալիզմի այդ առաջին ծիլերին, ուսումնասիրեցին և ընղհանրացրիևընդհանրացրին նրանց փորձը։ Համառուսաստանյան Կենտգործկոմի «խորհրդայինԽորհրդային հողաշինարարության և սոցիալիստական հողամշակության անցնելու միջոցառումների մասին» դեկրետով ([[1919]] թվականի փետրվար) սահմանվեցին կոլեկտիվ տնտեսությունների խնդիրները, կոնկրետ ցուցումներ տրվեցին նրանց գործունեության, պետական մարմինների հետ Փոխհարաբերություններիփոխհարաբերությունների, նրանց ստեղծած արտադրանքի օգտագործման, ղեկավարումը կազմակերպելու և այլ հարցերի շուրջ։ ՌԿ(բ)Կ ութերորդ համագումարում ([[1919]] թվականի մարտ) ընդունածընդունված ծրագրով նույնպես նշվեցին միջոցառումներ գյուղի խորհրդային վերակառուցման, գյուղատնտեսության կոլեկտիվացման համար։ Լենինի կոոպերատիվ պլանի հետևողական կենսագործման և պետության կազմակերպական ու ֆինանսական մեծ օգնության շնորհիվ ժողովրդի տնտեսության վերականգնման ժամանակաշրջանում աշխատավոր գյուղացիության վիճակը շոշափելիորեն բարելավվեց։ Գյուղում ավելացավ միջակների թիվը։ Մինչև հեղափոխությունը գյուղական չքավորները կազմում Էին գյուղացիության 65%-ը, [[1928]] - [[1929]] թվականին նրանց տեսակարար կշիռը իջավ մինչև 35%-ի, միջակներինը՝ 20%-ից բարձրացավ 60%-ի, իսկ կուլակներինը՝ 15%-ից նվազեց մինչև 5%-ի։ Հաջողություններն ակնառու էին նաև կոոպերացիայի զարգացման ասպարեզում։ [[Սպառողական կոոպերացիա|Սպառողական]] և [[գյուղատնտեսական կոոպերացիա]]ն դարձավ մի հզոր մարմին, որը պետական առևտրի հետ սկսեց վճռական դեր խաղալ քաղաքի և գյուղի միջև ապրանքաշրջանառության գործում։ [[1929]] թվականին գյուղատնտեսական կոոպերատիվներն ունեին 13 միլիոն անդամ, սպառողական կոոպերացիաները՝ շուրջ 14 միլիոն փայատեր։
 
== Արգելքներ և լուծումներ ==
Այնուամենայնիվ առաջին հնգամյակի սկզբներին ([[1928]]) ԽՍՀՄ գյուղատնտեսության մեջ գերիշխում Էր մանր, անհատական տնտեսությունը (մինչև 25 միլիոն տնտեսու–թյունտնտեսություն)։ Գյուղատնտեսության հետամնացությունն արգելակում Էր երկրի արդյունաբերության զարգացման տեմպերը։ Այդ պատճառով առաջին հնգամյակում հատուկ սրությամբ դրվեց գյուղատնտեսության հետագա զարգացման հարցը։ ԱյղԱյդ գործում վճռական նշանակություն ունեցան ՀամԿ(բ)Կ 15-րդ համագումարի ([[1927]] թվականի դեկտեմբեր) որոշումները՝ գյուղատնտեսության մեջ կոլեկտիվացումը ծավալելու մասին։ ԽՍՀՄ-ում սոցիալիստական շինարարության պրակտիկան գյուղատնտեսական արտելը առաջադրեց որպես կոլտնտեսությունների հիմնական ձև։ Արտելներում հանրայնացվում Էին աշխատանքը, հողը և արտադրության հիմնական միջոցները։ Կոլտնտեսականների անձնական սեփականություն Էին մնում բնակելի շինությունները, մանր ինվենտարը, որոշ քանակությամբ մթերատու [[անասուն]]<nowiki/>ներ, ոչ մեծ տնամերձ հողամաս՝ անձնական տնտեսություն վարելու համար։ Կուսակցական, Խորհրդային և կոոպերատիվ կազմակերպությունները դարձան կոլտնտեսությունների անմիջական կազմակերպիչներ։ [[1928]] թվականի ամռանը կոլտնտեսությունների թիվը կազմեց 33,3 հազար, իսկ [[1929]] թվականի ամռանը՝ 57 հազար։ [[1928]]—[[1929|29]]-ի կոլտնտեսային շարժման հիմնական ուժը չքավորությունն էր, որի տնտեսական վիճակը զգալիորեն բարելավվել էր կոոպերացման հետնանքով։շնորհիվ։ 1929 թվականի վերջերից սկսվեց գյուղատնտեսության համատարած կոլեկտիվացման փուլը, որի համարորին բնորոշ էր գյուղացիների, հատկապես միջակների, մասսայական մուտքը կոլտնտեսություններ։ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ-ի [[1929]] թվականի նոյեմբերյան պլենումի «Կոլտնտեսային շինարարության արդյունքների և հետագա խնդիրների մասին» որոշման մեջ նշվեց, որ ԽՍՀՄ թևակոխել է գյուղի ծավալուն վերափոխման և սոցիալիստական խոշոր հողամշակության կառուցման ժամանակաշրջանըժամանակաշրջան, որորը կոլտնտեսային շարժումը առանձին շրջանների համար համատարած կոլեկտիվացման խնդիր է դնում։ Պլենումը որոշեց գյուղա–տնտեսությանգյուղատնտեսության սոցիալիստական վերա–փոխմանվերափոխման գործին ցուցաբերվող օգնությունն ուժեղացնելու, նրա նյութատեխնիկական բազան ամրապնդելու, կադրերի պատրաստումը բարելավևլուբարելավելու հիմնական միջոցները։ Քաղաքներից կոլտնտեսություններ մշտական աշխատանքի ուղարկվեցին 25 հազար առաջավոր բանվորներ։ Կուսակցությունը վճռաբար դատապարտեց աջ թեքման պարագլուխներ [[Բուխարին]]ի, [[Ոփկովի]], Տոմսկու դիրքորոշումը, որոնք հանդես էին գալիս հօգուտ ինդուստրացման տեմպերի իջեցման, ընդդեմ կոլտնտեսային շինարարության ծավալման։ «Կոլեկտիվացման տեմպի և պետության կողմից կոլտնտեսային շինարարությանն օգնություն ցույց տալու միջոցառումների մասին» [[1930]] թվականի հունվարյան պլենումի որոշման մեջ Համկ(բյկ ԿԿ կուսակցական կազմակերպություններին ու խորհրդային մարմիններին կողմնորոշում էր տեղերում կոլեկտիվացումը հիմնականում ավարտել [[1932]] թվականին՝ հնգամյակի վերջին (հացահատիկային կարևոր շրջաններում՝ Ստորին և Միջին [[Վոլգա (գետ)|Վոլգայում]], [[Հյուսիսային Կովկաս]]ում՝ [[1930]] թվականի աշնանը կամ [[1931]] թվականի գարնանը, հացահատիկային մյուս շրջաններում՝ [[1931]]-ի աշնանը)։ Ընդգծվեց նան [[տրակտորներ]]ի և գյուղատնտական այլ մեքենաների պակասության պատճառով կոլեկտիվացումը կասեցնելու բոլոր փորձերի դեմ վճռական պայքարի անհրաժեշտությունը։ Միաժամանակ ԿԿ նախազգուշացնում էր կուսկազմակերպություններին՝ խուսափել կոլտնտեսային շարժումը վերնից «դեկրետավորելուց»։
== Ընթացք ==
Տող 37.
 
== Կազմակերպում և ամրապնդում ==
Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացմանման և առաջին կոլտնտեսությունների կազմակերպական ու տնտեսական ամրապնդման գործում ձեռք բերված հաջողություններն արդյունք էինհաջողությունները ԽՍՀՄ-ում տրակտորաշինական և գյուղատնտեսական մեքենաշինական հզոր արդյունաբերության ստեղծման։ստեղծման արդյունք էին: Գյուղատնտեսության Խորհրդային վերափոխության, հատկապես կոլտնտեսային կարգի զարգացման և ամրապնդման մեջ մեծ դեր խաղաց պետական մեքենատրակտորային կայանների (ՄՏԿ) ստեղծումը ([[1929]] թվականից)։ Գյուղատնտեսական կոլեկտիվացման կարևոր պայման հանդիսացավ ԽՍՀՄ-ում [[կուլտուրական հեղափոխություն|կուլտուրական հեղափոխության]] իրականացումը։ Համատարած կոլեկտիվացումը (1929—1933) ընթացավ տնտեսական ու [[քաղաքական պայմաններ|քաղաքական]] դժվարին պայմաններում։ Հատկապես ուժեղ էր շահագործող վերջին և առավել մեծաթիվ դասակարգի՝ կուլականկուլակական դիմադրությունը, որը ճնշվեց [[բանվոր դասակարգ]]ի, գյուղական չքավորության ու միջակների ջանքերով։ [[Կուլակություն]]ը որպես դասակարգ վերացվեց։ Բայց միաժամանակ տարվելով կոլեկտիվացման բարձր տեմպերով՝ թույլ տրվեցին կոլտնտեսություն մտնելու կամավորության սկզբունքի խախտումներ, երբեմն արտելների փոխարեն ստեղծվում էին [[կոմունաներ,]] եղան միջակի «կուլակաթափման» դեպքեր։ Կոմունիստական կուսակցությունը բացահայտեց և ուղղեց կոլտնտեսային շինարարության ընթացքում թույլ տրվածտված խախտումներն ու սխալները։ Կարևոր նշանակություն ունեցավ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ-ի «Կոլտնտեսային շարժման մեջ կուսակցական գծից կատարվող շեղումների դեմ պայքարելու մասին» որոշումը ([[1930]] թվականի մարտ) և ՀամԿ(բ)Կ տասնվեցերորդ համագումարի ([[1930]] թվականի հունիս) «Կոլտնտեսային շարժման և գյուղատնտեսության վերելքի մասին» բանաձևը։ Համագումարը նշեց, որ «եթե կալվածատերերից հողի բռնագրա–վումըբռնագրավումը Հոկտեմբերյան ռևոլյուցիայիհեղափոխության առաջին քայլն էր գյուղում, ապա կոլտնտեսություններին անցնելը երկրորդ և ըստ որում վճռական քայլն է, որը ԽՍՌՄԽՍՀՄ-ում սոցիալիստական հասարակության հիմքի կառուցման գործում կարևորագույն էտապն է բնութագրում» ։ Համագումարը հաստատեց, որ տվյալ փուլում կոլտնտեսության հիմնական ձևը գյուղատնտեսական արտելն է։ [[1931]] թվականի հունիսին կոլտնտեսությունների ընդհանուր թիվը 211 հազար էր, որոնք միավորում էին 13 միլիոն գյուղացիական տնտեսություն։ Կոլտնտեսությունների կազմակերպական և տնտեսական ամրապնդման գործում մեծ նշանակություն ունեցան հարվածային կոլտնտեսականների առաջին և երկրորդ համագումարները ([[1933]] և [[1935]])։ Երկրորդ համագումարն ընդհանրացրեց երկրում կոլտնտեսությունների աշխատանքի փորձը, մշակեց և ընդունեց գյուղատնտեսական արտելի օրինակելի կանոնադրությունը։ Գյուղատնտեսության սոցիալիստական սիստեմի առավելությունները դրսևորվեցին շատ արագ։ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ֊ի և ԿՎՏ-ի միացյալ պլենումը ([[1933]] թվականի հունվար) նշեց, որ երկրի գյուղատնտեսության մեջ վճռվել են մեծ կարևորություն ունեցող խնդիրներ, վերացված է կուլակությունը, խարխլված են կապիտալիզմի արմատները և դրանով իսկ ապահովվել է սոցիալիզմի հաղթանակը [[գյուղ]]ում, կոլտնտեսությունները վերածվել են սոցիալիստական շինարարության ամուր հենարանների։ Սոցիալիստական ձեռնարկությունները (կոլտնտեսություններ ու խորհրդային տնտեսություններ) արտադրում էին բոլոր գյուղատնտեսական մթերքների հիմնական մասը։
։ Համագումարը հաստատեց, որ տվյալ փուլում կոլտնտեսության հիմնական ձևը գյուղատնտեսական արտելն է։ [[1931]] թվականի հունիսին կոլտնտեսությունների ընդհանուր թիվը 211 հազար էր, որոնք միավորում էին 13 միլիոն գյուղացիական տնտեսություն։ Կոլտնտեսությունների կազմակերպական և տնտեսական ամրապնդման գործում մեծ նշանակություն ունեցան հարվածային կոլտնտեսականների առաջին ն երկրորդ համագումարները ([[1933]] և [[1935]])։ Երկրորդ համագումարն ընդհանրացրեց երկրում կոլտնտեսությունների աշխատանքի փորձը, մշակեց և ընդունեց գյուղատնտեսական արտելի օրինակելի կանոնադրությունը։ Գյուղատնտեսության սոցիալիստական սիստեմի առավելությունները դրսևորվեցին շատ արագ։ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ֊ի և ԿՎՏ-ի միացյալ պլենումը ([[1933]] թվականի հունվար) նշեց, որ երկրի գյուղատնտեսության մեջ վճռվել են մեծ կարևորություն ունեցող խնդիրներ, վերացված է կուլակությունը, խարխլված են կապիտալիզմի արմատները և դրանով իսկ ապահովվել է սոցիալիզմի հաղթանակը [[գյուղ]]ում, կոլտնտեսությունները վերածվել են սոցիալիստական շինարարության ամուր հենարանների։ Սոցիալիստական ձեռնարկությունները (կոլտնտեսություններ ու խորհրդային տնտեսություններ) արտադրում էին բոլոր գյուղատնտեսական մթերքների հիմնական մասը։
 
== Հայրենական մեծ պատերազմից հետո ==
Տող 47 ⟶ 46՝
== Աշխատուժ ==
[[Պատկեր:HARVESTING BARLEY IN THE IMPERIAL VALLEY-NEAR IMPERIAL - NARA - 549036.tif|250px|մինի|աջից]]
Գյուղատնտեսության արտադրության ինտենսիվացումը, [[մեքենայացում]]ը, [[էլեկտրիֆիկացում]]ը և [[քիմիացում]]ն արմատապես փոխում են կոլտնտեսականների աշխատանքի պայմանները՝ դրանք մոտեցնելով բանվորի աշխատանքի պայմաններին։ Կոլտնտեսություններում աշխատում ենէին ավելի քան 3,9 միլիոն մեխանիզատորներ ([[1975]] թվականի ապրիլ), մոտ 1037 հազար բարձրագույն և միջնակարգ կրթությամբ մասնագետներ ([[1973]] թվականի նոյեմբեր)։ Կոլտնտեսականների համամիութենական երրորդ համագումարը ([[1969]] թվականի նոյեմբեր) քննարկեց կոլտնտեսությունների հետագա զարգացման և գյուղա-տնտ․գյուղատնտեսական արտադրության արագ վերելքի հետ կապված կարնորագույնկարևորագույն հարցեր, ընդու–նեցընդունեց կոլտնտեսային նոր օրինակելի կա–նոնադրություն։կանոնադրություն։ Նոր կանոնադրության մեջ իրենց արտացոլումը գտան սոցիալ–անա․սոցիալական այն մեծ փոփոխությունները, որ տեղի են ունեցել կոլտնտեսային գյու–ղումգյուղում կոլտնտեսականների երկրորդ հա–մագումարիցհամագումարից (1935) հետո։ Տամագումա- րումՀամագումարում ընտրվեց Կոլտնտեսությունների միու–թենականմիութենական խորհուրդ։ Կոլտնտեսային կար–գիկարգի հաղթանակը ՍՍՏՄ-ում ունի համաշ–խարհայինհամաշխարհային պատմական նշանակություն։ Կենսագործելով լենինյան կոոպերատիվ պլանը՝ ՍՄԿԿ արմատական հեղաշըր- ջումհեղաշրջում առաջ բերեց գյուղաանտեսության բազմամիլիոն մասսայի տնտ․տնտեսության դարավոր կացութաձևի, կենցաղի և գիտակցության մեջ։ Վ․ Ի․ Լենինի կոոպերատիվ պլանը ն ՍՍՏՄ-ում գյուղատնտեսության սոցիա–լիստականսոցիալիստական վերափոխման վւորձըփորձը ստեղծագործորեն կիրառվում ենէին նաև սոցիա–լիստականսոցիալիստական մյուս երկրներում։

'''Գյուղատնտեսության կկոլեկտիվացումը ո-Հայաստանում'''։ լեկտիվացումը ՏՍՍՏ-ում։ Տայաս- տանումՀայաստանում գյուղատնտեսության կոլեկտի–վացմանկոլեկտիվացման կարևորագույն նախապայման հանդիսացավ ՏայաստանիՀայաստանի Տևղկոմիհեղկոմի 1920-ի դեկա․դեկտտեմբերի 28-ի դեկրետով հռչակված հողի ազգայնացումը։ Առաջին կոոպերա–տիվկոոպերատիվ տնտեսությունները Հայաստանում ձևավորվեցին սովետական կարգեր հաս–տատվելուցհաստատվելուց անմիջապես հետո։ Սակայն դրանք արագ ծավալվեցին 1924-ից, երբ գյուղատնտ․գյուղատնտեսության կոոպերատորների առաջին համագումարում ձևավորվեց Տայգյուղ-Հայգյուղը կոոպը։կոոպերատիվը։ Սկզբում լայնորեն տարածվեցին վարկային կոոպերատիվները, շուտով դրանք ընդգրկեցին նաև մատակարարման (հատկապես մեքենաների ու գյուղգործիք–ներիգյուղգործիքների), մթերման և վաճառահանման բևա-բնագավառները։ գավառները։ ՏայաստանումՀայաստանում արտադրա–կանարտադրական կոոպերատիվ ընկերությունևերընկերություններ առա–ջացանառաջացան 1927-ից, (եթե չհաշվենք մինչ այդ եղած մի քանի սովետական տնտեսություն–ները։տնտեսությունները)։ 1928-ի աշնանը դրանց թիվը հասնոմ էր 75֊ի։ Արտադրական կոոպերացիաների ծավալման գործում մեծ դեր խաղաց կոլ–տնտեսականներիկոլտնտեսականների հանրապետական առա–ջինառաջին համագումարում հիմնված (1928-ի նոյեմբեր) Հայաստանի կոլտնտեսական կենտրոնը։ Առաջին կոլտնտեսություններն ու սովետական տնտեսությունևևրը խոշոր դեր խաղացին մասսայական կոլեկտի–վացմանկոլեկտիվացման նախապատրաստման գործում։
 
== Կոլեկտիվացումը Հայաստանում ==
[[Պատկեր:Heat affected crop during a green drought 01.jpg|250px|մինի|աջից]]
[[Պատկեր:Heat affected crop during a green drought.jpg|250px|մինի|ձախից]]
[[Հայաստան]]ում առաջին ՄՏԿ-ն հիմնվեց [[Սարդարապատ]]ում, [[1930]] թվականին։ Շրջադարձային նշանակություն ունեցավ 1929 թվականը, երբ սկսվեց համատարած կոլեկտիվացումը։ Այն ընթանում Էր դասակարգային սուր պայքարի պայմաններում։ Որոշ շրջաններում ([[Սևանի գոգավորություն|Սևան]], [[Դարալագյազ]], Շիրակ) կուլակներն անցան բացահայտ թշնամական պայքարի։ Առաջին հնգամյակի տարիներին հանրապետությունում կազմակերպվեց 892 կոլտնտեսություն, որոնք միավորում Էին գյուղացիական տնտեսությունների 37,9%-ը։ Երկրորդ հնգամյակի վերջում՝ [[1937]] թվականին, Հայաստանում կար 1074 կոլտնտեսություն և 16 խորհրդային տնտեսություն՝ գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը կազմեց 88,7% ։ Կոլտնտեսությունների տնտեսական կազմակերպական ամ–րապնդմանամրապնդման գործում կարևոր նշանակություն ունեցավ գյուղատնտեսական արտելի օրինակելի կանոնադրության ընդունումը (1935), որտեղ ընդհանրացված Էր տեղա–կանտեղական փորձը և լուծված Էին կոլտնտեսական արտադրության կազմակերպման արմատական խնդիրները։ Սովետական Հայաստանի կոլտնտեսային գյուղացիությունը մեծ ավանդ ներդրեց Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ռազմաճակատը սննդամթերքներովսննդամթերքով և ռազմական հանդերձանքով ապահովելու գործում։ Թեպետ պատերազմի ժամանակ ընդհատվել Էր գյուղատնտեսական մեքենաների, պահեստամասերի և [[հանքային պարարտանյութեր]]ի արտադրությունը և խիստ կրճատվել քարշող ուժը, կոլտնտեսությունների և խորհրդային տնտեսությունների աշխատավորների անձնվեր ջանքերի շնորհիվ հաջողությամբ կատարվեցին պատերազմական ժամանակի բոլոր պատվերները։ Հայաստանի կոլտնտկոլտնտեսական գյուղացիությունը նոր հաջողությունների հասավ ետպատերազմյանհետպատերազմյան տարիներին, երբ հնարավորություն ստեղծվևց ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել գյուղատնտեսության նյութատեխնիկական բազայի ամրապնդման, աշխատավորների նյութական շահագրգռվածության բարձրացման, գյուղատնտեսության ղեկավարությունը բարելավելու ևնև այլ հարցերին։ Գյուղատնտեսական մթերքների արտադրության ավելացման գործում ձեռք բերածբերված նվաճումների համար ՏՍՍՏ [[1958]] թվականին պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով։ Խոշոր նվաճումներ արձանագրվեցին հաջորդ հնգամյակների տարիներին։ Խորհրդային Հայաստանը բարձր զարգացած գյուղատնտեսության երկիր է։էր և Հիմնովինհիմնովին փոխվել էէր հայկական գյուղի դեմքը։
 
== Գրականություն ==
Տող 66 ⟶ 67՝
* Գեղամյան Գ․ Մ․, ՝Հայաստանի կոլտնտեսային գյուղացիությունը սոցիալիզմի վերջնական հաղթանակի ժամանակաշրջանում (1946—1958), Ե․, 1968։
* Հայ ժողովրդի պատմություն, հ․ 7, 8, Ե․, 1967, 1970։
* Трапезников С․ П․, Исторический опыт КПСС в социалистическом преобразо–ваниипреобразовании сельского хозяйства, М․, 1959;
* Ч и н- ч и к о в А․ М․, Советская историография социалистического преобразования сельского хозяйства СССР (1917 — 1969), М․, 1971;
* Советское крестьянство․ Краткий очерк истории (1917-1970), 2 изд․, доп․, М․* 1973․