«Ամբողջատիրություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ամբողջատիրություն կամ''' '''տոտալիտարիզմ (ծագում է {{lang-la|totalis}} - ամբողջ, {{lang-la|totalitas}} - լիակատար բառերից), ավտորիտար իշխանության ձև. բնորոշ կողմերն են՝ [[սահմանադրություն|սահմանադրական]] [[իրավունք]]ներիիրավունքների և ազատությունների փաստացի վերացումը, [[հասարակություն|հասարակական]] կյանքի լիակատար ենթարկումը իշխանության շահերին և համատարած (տոտոալ) վերահսկության հաստատումը հասարակության նկատմամբ, քաղաքական ընդդիմության և այլախոհների հանդեպ բռնարարքների լայնածավալ կիրառումը<ref name="ՆորՊատմ">{{գիրք|հեղինակ = Նիկոլայ Հարությունյան, Գուրգեն Գեղամյան |մաս = |վերնագիր = Նորագույն պատմություն |հղում = |պատասխանատու = |հրատարակություն = |վայր = Երևան |հրատարակչություն = «Զանգակ 97» ՍՊԸ|թվական = 2001 |հատոր = |էջեր = 155|էջ = |սերիա = |ISBN = |տպաքանակ = 69000}}</ref>։'''

=='''Ամբողջատիրության բովանդակությունը'''==

'''[[1920]]-[[1930]]-ական թվականներին [[Եվրոպա]]յիԵվրոպայի որոշ երկրներում հաստատվեց կառավարման մի համակարգ, որն իր բնույթով բռնատիրական էր։ Պետությունն իր վերահսկողությունը հաստատեց կյանքի բոլոր բնագավառներում՝ քաղաքականություն, տնտեսություն, կրոն, մշակույթ, [[մամուլ]] և այլն։ Նման վարչակարգերը ստացել են ամբողջատիրություն՝ [[տոտալիտարիզմ]] անվանումը։ Այդ ճանապարհով ընթացան [[Իտալիա]]նԻտալիան, [[Գերմանիա]]նԳերմանիան և [[ԽՍՀՄ]]-ը։ Դրանցում նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծել ծայրահեղական ուժերի համար՝ գրավելու իշխանությունը։ Ճիշտ է՝ ամբողջատիրական վարչակարգերը տարբերվում էին միմյանցից, բայց ունեին մի շարք ընդհանուր հատկանիշներ.'''

*'''Հասարակությունում անհատը անվերապահորեն ենթարկվում էր մեծամասնությանը՝ հրաժարվելով սեփական մղումներից։'''

*'''Պետությունը ճանաչվում էր իբրև միակ ստեղծագործ ուժը, որն ազգին առաջնորդում էր դեպի «պայծառ ապագա»։'''

*'''Գոյություն ուներ միակ մեկ ճշմարիտ կուսակցություն, որն ուղղություն էր տալիս պետությանն ու ազգին։'''

*'''Անհատից, ազգից, պետությունից ու կուսակցությունից վեր կանգնած էր առաջնորդը։'''

'''Տարօրինակ էր, բայց ճշմարտություն՝ առաջնորդները հանդես էին գալիս ազատության և ժողովրդավարության անունից։ Այդպիսիք էին [[Բենիտո Մուսոլինի]]նՄուսոլինին ([[Իտալիա]]), [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ըՀիտլերը ([[Գերմանիա]]) և [[Իոսիֆ Ստալին]]ըՍտալինը ([[ԽՍՀՄ]])։'''

=='''Ֆաշիզմն Իտալիայում'''==

'''Ֆաշիզմն ամբողջատիրության տարատեսակներից է։ Ֆաշիզմի հայրենիքն [[Իտալիա]]նԻտալիան է։ Բենիտո Մուսսոլինին հիմնել էր իր «Մարտական միությունը» (ֆաշիստական կուսակցություն), որի նպատակն էր «ապահովել իտալական ազգի բարօրությունը»։ Քայքայված երկրում նման գաղափարը հրապուրիչ էր։ Ուստի կարճ ժամանակում ֆաշիստները շահեցին հասարակ իտալացիների համակրանքը։ [[1922]] թվականին Մուսսոլինին դարձավ [[Իտալիա]]յիԻտալիայի վարչապետը։ Սկզբում նա կառավարում էր ըստ սահմանադրության, սակայն շուտով վերածվեց բռնապետի։ Արդեն [[1925]] թվականի օրենքով խորհրդարանն իրավունք չուներ օրենքներ ընդունելու առանց նրա հավանության։ Շուտով բոլոր քաղաքական կուսակցությունները, բացի ֆաշիստականից, հայտարարվեցին օրենքից դուրս։ [[Մուսոլինի]]նՄուսոլինին ճանաչվեց երկրի առաջնորդ՝ դուչե։ Նա մշակեց տնտեսվարական մի նոր համակարգ։ Իտալական տնտեսության հիմնական ճյուղերը միավորվեցին ընկերությունների մեջ։ Դրանց անդամները՝ բանվորները, ճարտարագետները, կառավարիչները, մասնակցում էին կառավարմանն ու շահույթի բաշխմանը։ Ընկերությունների աշխատանքը համակարգելու համար ստեղծվեց «[[Արտադրական միությունների ազգային խորհուրդ]]ըխորհուրդը»։ Այն ֆաշիստական կուսակցության և կառավարության վերահսկողության ներքո էր։ Մտցվեց ութժամյա աշխատանքային օր, բարձրացվեց միջին աշխատավարձը ծավալվեց բնակարանաշինություն և այլն։ Մուսսոլինին հայտարարում էր, թե նպատակ ունի վերականգնելու [[Հին Հռոմ]]իՀռոմի փառքը։ [[1936]]-[[1939]] [[Իտալիա]]նԻտալիան բռնազավթեց [[Եթովպիա]]նԵթովպիան ([[Աֆրիկա]]յումԱֆրիկայում) և [[Ալբանիա]]նԱլբանիան ([[Բալկաններ]]ումԲալկաններում)։ Պատրաստվում էր հարվածն ուղղել [[Հունաստան]]իՀունաստանի դեմ։ Նպատակն էր «Միջերկրական ծովը վերածել իտալական լճի»։ Նպատակին հետամուտ՝ [[Իտալիա]]նԻտալիան [[1936]] թվականին ռազմական համագործակցության պայմանագիր կնքեց [[Գերմանիա]]յիԳերմանիայի հետ։ Ծնվեց «Բեռլին-Հռոմ» ռազմատենչ քաղաքական առանցքը, որին հետագայում միացավ [[Ճապոնիա]]ն։'''Ճապոնիան։

=='''Նացիոնալ-սոցիալիզմը Գերմանիայում'''==

'''Ամբողջատիրական վարչակարգը [[Գերմանիա]]յումԳերմանիայում ձևավորվեց ավելի ուշ՝ [[1930]]-ական թվականներիմ։ Սակայն արմատները գալիս էին հետպատերազմյան հիմնախնդիրներից։ [[Գերմանիա]]նԳերմանիան պատերազմից դուրս էր եկել ծայրաստիճան քայքայված։ Սրվել էին ներքին հակասությունները, ակտիվացել ծայրահեղական ուժերը։ Այս պայմաններում չափավոր սոցիալիստները ավելի ընդունելի էին համարվում։ [[1919]] թվականին նրանք էլ եկան իշխանության։ Երկիրը հռչակեցին ժողովրդավարական հանրապետություն՝ իր խորհրդարանով, նախագահով և վարչապետով (կանցլեր)։ Այն գոյատևեց մինչև [[1932]] թվական։ Հայտնի է նաև «[[Վայմարական հանրապետություն]]» անունով, քանի որ նստավայրը սկզբում [[Վայմար]] փոքրիկ քաղաքն էր։ Սակայն չափավոր սոցիալիստները չկարողացան պահել իշխանությունը։ Տնտեսական կայունացման պայմաններում աշխուժացան ձեռներեցներն ու հողատերերը։ Նրանք էլ իրենց ձեռքը վերցրին հանրապետության կառավարումը։ Դրությունը փոխվեց [[1929]] թվականին, երբ վրա հասավ տնտեսական մեծ ճգնաժամը։ Կառավարությունը չկարողացավ գտնել դրա հաղթահարման ուղիները։ Աշխուժացան նացիոնալ-սոցիալիստները՝ նացիստները։ Նրանց կուսակցությունն իր խնդիրն էր համարում պաշտպանել ազգի ոտնահարված իրավունքները և նրա տիրապետությունը հաստատել ողջ աշխարհում։ Խոստանում էր կառուցել սոցիալիզմ, որի դեպքում երջանիկ ու բարեկեցիկ կլիներ ամբողջ ազգը։ Նացիստների գաղափարները հրապուրում էին հուսալքված հասարակ գերմանացիներին։ Նրանց օժանդակում էին նաև խոշոր ձեռներեցները, որոնք ձգտում էին կայունության։ Պատահական չէ, որ [[1930]] թվականին ընտրություններում նացիստները հասան հաջողության։ [[Խորհրդարան]]ումԽորհրդարանում նրանց պատգամավորական խումբը երկրորդն էր։ [[1933]] թվականին նացիստների առաջնորդ [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ըՀիտլերը նշանակվեց վարչապետ։ Իսկ հաջորդ տարի նա հռչակեց գերմանական ազգի առաջնորդ՝ ֆյուրեր, դարձավ «ցմահ վարչապետ» (նախագահի պաշտոնը լուծարվեց)։ Գերմանացիներին ստիպեցին հավատարմության երդում տալ նրան։ Հիտլերն ու նրա շրջապատը իրենց ձեռքում կենտրոնացրին ամբողջ իշխանությունը։ Փոխվեց երկրի պաշտոնական անվանումը. այն կոչվեց «[[Երրորդ կայսրություն]]» (Երրորդ ռայխ)։ Փակվեցին բոլոր հասարակական, կրոնական կազմակերպություններն ու կուսակցությունները, թերթերն ու ամսագրերը։ Գործում էր միայն նացիստական կուսակցությունը։ Այլախոհները ձերբակալվեցին։ Ստեղծվեց գաղտնի ոստիկանություն, որի հսկողության տակ էին բոլորը։ Արմատավորվեց [[Հիտլեր]]իՀիտլերի պաշտամունքը։ Հիտլերը չազգայնացրեց տնտեսությունը։ Տարբեր ճյուղերում պահպանվեցին մասնավոր ձեռնարկություններ։ Սակայն դրանք պետության վերահսկողության տակ էին։ Խոր ճգնաժամից հետո տնտեսությունը սկսեց զարգանալ։ [[1933]]-[[1939]] թվականներին [[Գերմանիա]]յիԳերմանիայի համախառն արտադրանքը եռապատկվեց։ Վերացավ գործազրկությունը։ Բարելավվեցին աշխատավորների կենցաղային պայմանները։ Նացիստական Գերանիայի արտաքին քաղաքականությունը կառուցված էր բռնի ուժի գործադրման (ագրեսիա) վրա։ [[1935]]-[[1939]] թվականներին Գերմանիան նախ իրեն վերադարձրեց [[Հռենոս]]իՀռենոսի երկրամասը, իսկ ապա բռնակցեց [[Ավստրիա]]նԱվստրիան և [[Չեխոսլովակիա]]ն։Չեխոսլովակիան։ Գերմանիան ռազմական դաշինքի մեջ մտավ [[Իտալիա]]յիԻտալիայի հետ։ Նրանք մասնակցեցին [[Իսպանիա]]յումԻսպանիայում ծավալված քաղաքացիական պատերազմին ([[1936]]-[[1939]] թվականներին), նպաստեցին այդ երկրում ֆաշիստական վարչակարգի հաստատմանը։'''