«Պարթենոն»–ի խմբագրումների տարբերություն

| ճարտարապետ = [[Իկտինոս]] </br /> [[Կալիկրատես]]

'''Պարթենոն''' ({{audio|Պարթենոն (name's audio version).ogg|/ˈpɑːrθəˌnɒn, -nən/}}, {{lang-grc|Παρθενών‎‎}}, հին հունարենից թարգմանաբար՝ «կույս»), հայտնի է նաև որպես '''Աթենասի տաճար'''<ref>Դիցաբանական բառարան, Երևան, 1985, էջ 187–188։</ref>, [[Հելլենիստական մշակույթ|հելլենիստական]] [[տաճար]] [[Հունաստան|Հունաստանի]]ի քաղաքամայր [[Աթենք|Աթենքում]]ում գտնվող [[Ակրոպոլիս|Ակրոպոլիսի հնագիտական համալիրում]]<ref name="Neils2005">{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=gA81kINAI9cC&pg=PA67|title=Պարթենոնը՝ հին ժամանակներից մինչև մեր օրեր|last=Բարլետա|first=Բարբարա Ա․|publisher=Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն|year=2005|isbn=978-0-521-82093-6|editor=Ջենիֆեր Ն․|location=|page=67|pages=|chapter=Դասական Պարթենոնի ճարտարապետությունն ու ճարտարապետները|quote=Պարթենոնը՝ նշանավորը հունական տաճարների մեջ|authorlink=|accessdate=մարտի 8, 2017}}</ref>, որը նվիրված է [[Հին հունական դիցաբանություն|հին հունական դիցարանի]] իմաստության, ողջախոհության և կանխամտածված պատերազմի աստվածուհուն՝ [[Աթենաս Պալլաս|Աթենաս Պալլասին]]ին<ref name="HambidgeFund1924">{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=xH9TAAAAMAAJ|title=Պարթենոնը և հունական տաճարները|last=Եյլի համալսարան, Կոնեկտիկուտ նահանգի Հանրագիտարանային դպրոց|first1=|author2=|publisher=Եյլի համալսարանի հրատարակչություն|year=1924|isbn=|location=Միացյալ Նահանգներ|pages=}}</ref>։ Տաճարի շինարարությունը, որը [[Ֆիդիաս]]ի հսկողությամբ ղեկավարել են ճարտարապետներ [[Իկտինոս]]ը և [[Կալիկրատես]]ը, սկսել է [[Աթենական ծովային միություն|Աթենական կայսրության]] ռազմաքաղաքական հզորության շրջանում՝ [[Մ.թ.ա. 447|մ․թ․ա․ 447 թվականին]], և ավարտվել՝ [[Մ.թ.ա. 432|մ․թ․ա․ 432 թվականին]]։ Որպես շինանյութի միջոց օգտագործվել է պենտելիկոնյան սպիտակ մարմարը։ Պարթենոնը համարվում է [[Դասական Հունաստան|Դասական ժամանակաշրջանի]] [[Հին Հունաստան|Հին Հունաստանից]]ից մեզ հասած ամենանշանավոր հեթանոսական տաճարը, որն ընդհանուր առմամբ համարվում է [[Դորիականդորիական օրդեր|դորիական օրդերի]]ի ազդեցությունը կրող գլխավոր շինությունը։ Տաճարի ներսում գտնվող [[Հին հունական քանդակագործություն|քանդակները]] համարվում են [[Հին Հունաստանի մշակույթ|հին հունական դասական արվեստի]] գլուխգործոցներ։ Պարթենոնը համարվում է [[Հին Հունաստան|Հին Հունաստանի]]ի, [[Աթենական ժողովրդավարություն|Աթենական ժողովրդավարության]] և [[Քաղաքակրթություն|արևմտյան քաղաքակրթության]] խորհրդանիշ հանդիսացող ամենանշանավոր մշակութային հուշարձանը։ Տաճարը կառուցող [[Հին Աթենք|աթենացիները]], Պարթենոնը (ինչպես և ողջ [[Ակրոպոլիս|Ակրոպոլիսը]]ը) և նույն ժամանակահատվածում կառուցված մյուս պերիկլեսյան [[Պերիկլեսի դարաշրջան|հուշարձանները]], սկզբունքայնորեն դիտարկել են որպես [[Աքեմենյան պետություն|աքեմենյան զավթիչների]] դեմ հույների հաղթանակի խորհրդանիշ և աստվածներին ուղղված շնորհակալական նշան։ Հունաստանի մշակույթի նախարարությունը ներկայումս հանձն է առել Պարթենոնի տաճարի և հարակից շինությունների վերականգնման և վերակառուցման աշխատանքները՝ մասնակի ավերված կառույցների կայունության ապահովման համար: Տաճարն ինքնին կառուցված է դորիական ոճով՝ 14 սյուներից։ Տաճարի երկու ճակտոնները ամբողջապես զարդարված են արձանախմբերով, որոնք ներկայացնում են Աթենաս աստվածուհու ծնունդն ու [[Ատտիկա]]յին տիրելու համար Աթենասի և [[Պոսեյդոն]]ի միջև տեղի ունեցած վեճը։ Ֆրիզի 92 սալերի վրա պատկերված են դրվագներ [[գիգանտոմաքիա]]յից, [[կենտավրոս]]ների և լապիթոսների կռվից, [[Ամազոնուհիներ|ամազոնուհիներիամազոնուհիներ]]ի հետ ճակատամարտից և [[Տրոյական պատերազմ|Տրոյական պատերազմից]]։ից։

Պարթենոնի տաճարը կառուցվել է նախկին [[Աթենաս|Աթենաս աստվածուհու]] անտիկ տաճարի տեղում։ Նախկինում գոյություն ունեցած շինությունը քանդվել է [[Մ.թ.ա. 480|մ․թ․ա․ 480 թվականին]]՝ [[Հույն-պարսկական պատերազմներ|պարսից բանակի ներխուժմանը]] զուգընթաց։ [[Արխաիկ Հունաստան|Արխաիկ դարաշրջանին]] հաջորդած ժամանակներում Պարթենոնը, ինչպես և աստվածներին նվիրված աթենական տաճարների մեծ մասը, գործնականում կիրառվել են որպես արքայական գանձարան։ Ժամանակի ընթացքում այն ծառայել է որպես [[Աթենական ծովային միություն|Աթենական ծովային միության]] փոխարկված Դելոսյան միության դրամական միջոցների և հարստության պահոց։ [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրության]] օրոք՝ [[6-րդ դար|6-րդ դարի]]ի վերջին, Պարթենոնը վերածվում է [[Մարիամ Աստվածածին|տիրամայր Մարիամ Աստվածածնին]] նվիրված [[Եկեղեցի|քրիստոնեական եկեղեցու]]։ [[Օսմանյան Հունաստան|Օսմանյան թուրքերի կողմից Հունաստանի գրավումից]] հետո՝ [[1460|1460-ական թվականների]] սկզբին, տաճարը վերածվել է մզկիթի և ծառայել որպես [[Մուսուլման հույներ|կրոնափոխ եղած հույների]] աղոթատեղի։ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին աշխարհամարտի]] ընթացքում և դրանից հետո Պարթենոնը վերածվել է [[Վառոդ|վառոդիվառոդ]]ի պահեստի՝ [[Զինանոց|զինանոցիզինանոց]]։ի։ [[19-րդ դար|19-րդ դարի]]ի սկզբին Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Էլջինը բարբարոսաբար ջարդել և տեղահանել է Պարթենոնի քանդակների մի մասը և այն տեղափոխել [[Լոնդոն]]։ Ներկայումս, այդ քանդակները ցուցադրվում են [[Բրիտանական թանգարան|Լոնդոնի բրիտանական թանգարանում]]։ Հակառակ այս բոլոր ավերումներին՝ Պարթենոնն այսօր ևս ապշեցնում է համամասնությունների կատարելությամբ և [[Անտիկ ճարտարապետություն|անտիկ ճարտարապետների]] բարձր վարպետությամբ։

[[Պատկեր:Athenaeum Press statue.jpg|մինի|299x299px|[[Աթենք]] քաղաքի հովանավոր [[Աթենաս Պալլաս|Աթենաս Պալլասը]]ը եղել է հին [[Հունական դիցաբանություն|հունական պանթեոնի]] իմաստության, ողջախոհության, կանխամտածված [[Պատերազմ|պատերազմիպատերազմ]]ի դիցուհին։]]

Պարթենոնի տաճարի [[հայերեն]] անվանման համար հիմք է ծառայել [[հին հունարեն]] համապատասխան բառը։ Հաճախ արդի հայերենում օգտագործվում է ''«Պարթենոնաս»'' բառը, որը փոխառություն է [[Հունարեն|ժամանակակից հունարենից]]։ «Պարթենոն» եզրը ծագում է հին հունարեն «Παρθενών» բառից, որը թարգմանաբար նշանակում է ''«կույս աստվածուհու տաճար»''։ Ըստ երևույթի՝ հին հույն հեղինակների ստեղծագործություններում և աշխատություններում հիշատակված «Պարթենոն» անվանումը վերաբերվել է միայն ժամանակակից տաճարի մի հատվածին<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dparqenw%2Fn Պարթենոն (παρθενών)], Հենրի Ջորջ Լիդել, Ռոբերտ Սքոթ, ''Հունարեն-անգլերեն տերմինաբանական բառարան''՝ ըստ Պերսևսի թվային գրադարանի</ref>։ Ըստ [[Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն|Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչության]] ''«հունարեն-անգլերեն տերմինաբանական բառարան»-ի''՝ Պարթենոնը դա [[Աթենասի տաճար (այլ կիրառումներ)|Աթենաս աստվածուհու տաճարի]] արևմտյան հատվածն է։ Բառարանի հեղինակային անձնակազմի հետ համակարծիք է նաև [[Իռլանդացիներ|իռլանդացի]] [[պատմիչ]] և [[Բյուզանդագիտություն|բյուզանդագետ]] Ջոն Բեգնել Բյուրին<ref name=":0">{{Cite book|title=Հունաստանի պատմությունը մինչև Ալեքսանդրի մահ, 3-րդ դար|last=Բյուրի|first=Ջ․Բ․|last2=|first2=|publisher=[[Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն]]|year=1956|isbn=|location=Օքսֆորդ, Միացյալ Թագավորություն|pages=367-369}}</ref>։ Ամերիկացի հելլենագետ Քրիստոֆեր Փելլինգը Պարթենոնի անվան ծագումնաբանության համար հիմք է ընդունում [[Հին Աթենք|Հին Աթենքում]]ում տարին մեկ կազմակերպվող համաժողովրդական տոներից մեկը՝ համաաթենական հանդիսավոր երթը, որը, սկսվելով [[Ագորա|Աթենքի ագորայից]] (գլխավոր հրապարակ), հասնում էր մինչև Պարթենոն։ Ըստ նրա՝ Պարթենոն է անվանվել երթի մասնակիցների ծառուղու եզրակետը։ Ըստ նույն հեղինակի տեսության՝ Պարթենոն նշանակում է «կույս աստվածուհու տաճար» և կապված է հին հույների շրջանում տարածքված [[Օլիմպոսի աստվածներ|Օլիմպոսի տասնեկու գերագույն աստվածներից]] մեկի՝ իմաստության, ողջախոհության և կանխամտածված պատերազմի աստվածուհի [[Աթենաս Պալլաս|Աթենաս Պալլասի]]ի պաշտամունքի հետ<ref>Փելլինգ Քրիստոֆեր, Հին Հունաստանի մասին․ «Վեճեր Պարթենոնի շուրջ», Հունական ողբերգությունն ու պատմությունը, էջ 169</ref>։ «Παρθένος» բառը, որպես մակդիր, թարգմանաբար նշանակում է «կույս», սակայն երկիմաստաբար գործածվելիս նշանակում է «կույս աստվածուհի»։ Հին հունական իրականության մեջ այս բնորոշումը հատկանշական է եղել հատկապես վայրի կենդանիների, որսորդության և պտղաբերության աստվածուհու՝ մշտապես երիտասարդ [[Արտեմիս|Արտեմիսի]]ի համար։ Ըստ մեկ այլ վարկածի՝ տաճարն իր անվանումը ստացել է ի պատիվ Աթենք քաղաքի անվտանգության և զարթոնքի համար զոհաբերություն կատարող կույսերի (պարթենոյների)<ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/topic/Parthenon|title=Պարթենոնի հեթանոսական տաճար // Պատմություն և փաստեր|last=|first=|date=|work=|newspaper=Բրիտանիկա հանրագիտարան|language=անգլերեն|access-date=2018-02-04|via=}}</ref>:

Տաճարի «Պարթենոս» անվանումը շարունակել է կիրառվել [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիայում]] [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] տարածումից և տաճարի եկեղեցու վերածումից հետո։ Սակայն այս դեպքում «կույս» բնորոշումն առնչվում էր ոչ թե [[Օլիմպոսի աստվածներ|հունական աստվածությունների]], այլև [[Հիսուս Քրիստոս|Հիսուս Քրիստոսի]]ի մոր՝ [[Մարիամ Աստվածածին|Մարիամ Աստվածածնի]] (հունական իրականության մեջ՝ Պարթենոս, Թեոտոկոս) անվան հետ։ Այն մասին, որ «Պարթենոն»-ն ամբողջ տաճարն է, այլ ոչ թե ընդամենը մի հատվածը, առաջին անգամ խոսել է [[Մ.թ.ա. 4–րդ դար|մ․թ․ա․ 4-րդ դարի]] աթենական պետական գործիչ և հռետոր [[Դեմոսթենես|Դեմոսթենեսը]]։ը։ [[Մ.թ.ա. 5-րդ դար|Մ․թ․ա․ 5-րդ դարին]] թվագրվող գրառումներից մեկը Պարթենոնին առաջին անգամ տալիս է «տաճար» որակումը։ Պարթենոնի ճարտարապետներ [[Իկտինոս|Իկտինոսն]]ն ու [[Կալիկրատես|Կալիկրատեսը]]ը տաճարը կառուցելուց հետո անվանել են «Հեկատոմպեդոս» ({{lang-grc|εκατόμπεδος}}, [[Հինհին հունարեն|հին հունարենից]]ից թարգմանաբար՝ «հարյուր ոտնաչափ»): [[Մ.թ.ա. 4–րդ դար|Մ․թ․ա․ 4-րդ դարում]] և դրանից հետո Պարթենոնը նկարագրած հեղինակներն այն անվանել են «հեկատոմպեդոս» կամ «հեկատոմպեդոն», ինչպես նաև «Պարթենոն»։ [[1-ին դար|Մեր թվականության 1-ին դարի]] հունա-հռոմեական պատմագիր [[Պլուտարքոս|Պլուտարքոսը]]ը տաճարն անվանել է «Հեկատոմպեդոս Պարթենոն»։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Պարթենոնի տաճարը նվիրված է հունական դիցարանի [[Աթենաս|Աթենաս աստվածուհուն]], այն հաճախ ավանում են նաև Աթենասի տաճար։ Հռոմեական նվաճումներից հետո Աթենասը նույնացվել է [[Միներվա|Միներվայի]]յի հետ և Պարթենոնը սկսել է անվանվել նաև Միներվայի տաճար։ Միներվայի տաճար եզրույթն առավել լայն կիրառություն է ստացել հատկապես [[Վերածնունդ|Վերածննդի դարաշրջանում]]՝ [[19-րդ դար|19-րդ դարում]]։ ում։

Պարթենոնը ճարտարապետական տեսանկյունից կառուցված է որպես տաճար, այնուամենայնիվ, այն չի գործածվում բառից բուն իմաստով։ Շինության մեջ գոյություն է ունեցել փոքրիկ սրբատեղի, որն ամենայն հավանականությամբ տեղակայված է եղել մասունքների տապանակի տեղում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Պարթենոնը նվիրված է եղել հին հունական դիցարանի ողջախոհության աստվածուհուն, այնուամենայնիվ, շինության ներսում երբևիցե տարածված չի եղել Աթենաս Պալլասի պաշտամունքը և նրա պատվիր զոհաբերություններ չեն կատարվել։ Կուռքը, որն իրենից ներկայացնում էր ծովի պաշտամունքի հատկանիշներ կրող քսոանոն՝ պեպլոսի վրա, տեղակայված է Ակրոպոլիսի հնագիտական համալիրի հյուսիսային հատվածում։

[[Հույն]] քանդակագործ, բարձր դասական [[Արվեստ|արվեստիարվեստ]]ի խոշորագույն վարպետ Ֆիդասի կողմից հեղինակված Աթենասի արձանը որևէ կապ չի ունեցել աստվածուհու պաշտամունքի հետ։ Պարթենոնի ներսում Աթենասին նվիրված հոգևոր սպասավորություն և զոհասեղան ևս գոյություն չի ունեցել։ Ըստ Թուկիդիդեսի վկայության՝ Աթենական պետության ստրատեգոս Պերիկլեսն Աթենասի պարթենոնյան արձանը հիշատակել է որպես ոսկու պահուստ, ընդգծելով, որ այն «կազմված է եղել քառասուն տաղանդ մաքուր ոսկի է պարունակում եւ բոլորը հանվել են»:

Պարթենոնը փառքի և [[Աթենք|Աթենքի]]ի հովանավոր [[Աթենաս|Աթենաս աստվածուհու]] վեհության խորհրդանիշի պաշտոնում հանդես է գալիս շուրջ հազար տարի։ Արդի պատմագիտության մեջ չկա հստակ մատնանշված թվական, որը նշում է թե երբ է Պարթենոնը վերածվել [[Եկեղեցի|քրիստոնեական եկեղեցու]]։ Հայտնի է, որ դա եղել է [[4–րդ դար|4-րդ դարում]]՝ հռոմեացիների կողմից Աթենքի գրավումից հետո։ [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրության]] կազմում Աթենքը վերածվում է հասարակ գավառական քաղաքի, իսկ այդ ժամանակահատվածում Պարթենոնը կորցնում է իր հեղինակությունը։ [[5-րդ դար|5-րդ դարում]]ում տաճարը թալանվում է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] ղեկավարների կողմից, իսկ Պարթենոնի նախկին գանձերը տեղափոխվում են Բյուզանդիայի թագավորանիստ [[Կոստանդնուպոլիս]]։ [[Պատկեր:Παρθενώνας - Parthenon.jpg|մինի|272x272px|[[Արտեմիս|Արտեմիսի]]ի տաճարի քրմուհիների՝ [[Կարիատիդ|կարիատիդներիկարիատիդ]]ների զարդաքանդակները<nowiki/>[[Էրեքթեոն|Էրեքթեոնի]]ի վրա։]]

Որոշ աղբյուրներ հավաստում են այն մասին, որ [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսի]] [[Պողոս|Պողոս III պատրիարքը]] Պարթենոնի տեղում կառուցում է [[Սուրբ Սոֆիայի տաճար (Կոստանդնուպոլիս)|Սուրբ Սոֆիայի]] անունը կրող [[Եկեղեցի|եկեղեցական համալիր]]։ [[13-րդ դար|13-րդ դարում]]՝ում՝ [[Խաչակրաց չորրորդ արշավանք|չորրորդ խաչակրաց արշավանքի]] ընթացքում, վնասվում է Աթենաս Պրոմախոսի արձանը, որը, հավանաբար, ստեղծվել էր [[Մ.թ.ա. 3-րդ դար|մ․թ․ա․ 3-րդ դարում]]։ Հռոմեական և բյուզանդական կայսրերը բազմիցս հրովարտակներով արգելել են [[Հեթանոսություն|հեթանոսական պաշտամունքը]] կայսրության տարածքում, սակայն [[Հունաստան|Հունաստանում]]ում այն չափազանց խոր արմատներ ուներ։ Մեր օրերում ընդունված է այն կարծիքը, որ Պարթենոնի տաճարը քրիստոնեական եկեղեցու վերածվել է միայն [[6-րդ դար|6-րդ դարում]]։ում։ [[Արևելյան Հռոմեական կայսրություն|Արևելյան Հռոմեական կայսրությունում՝ Բյուզանդիայում]], այն ծառայել է որպես [[Մարիամ Աստվածածին|Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի]] [[Ուղղափառություն|ուղղափառ եկեղեցի]]։ Այն եղել է չորրորդ ամենակարևոր ուխտագնացության կենտրոնն ամբողջ [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրությունում]]՝ում՝ [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսի]], [[Եփեսոս|Եփեսոսի]]ի և [[Սալոնիկ|Սալոնիկի]]ի տաճարներից հետո։ Հայտնի է, որ Բյուզանդիայի կայսր [[Բարսեղ Բ Բուլղարասպան|Բարսեղ II Բուլղարասպանը]]՝ [[Հայկական (Մակեդոնական) հարստություն|հայկական (մակեդոնական) հարստությունից]], [[1018|1018 թվականին]] բուլղարացիների նկատմամբ տարած վճռական հաղթանակից հետո երկրպագել է Պարթենոնի տաճարում։

13-րդ դարում Հունաստանի տարածքն անցնում է [[Լատինական կայսրություն|Լատինական կայսրությանը]], իսկ [[Աթենքի դքսություն|Աթենքի դքսության]] ղեկավարումը՝ Օտտոն դե լա Ռոշին։ Կարճ ժամանակահատվածում Պարթենոնը վերածվում է Նոթր Դամ դ'Աթենս անվանումով կաթոլիկ տաճարի։ Հաջորդ երկուս ու կես դարերի ընթացքում վարձկանների հարձակումների, ռազմական հեղաշրջումների և դիվանագիտական խարդավանքների հետևանքով Աթենքն անցնում նախ [[Ֆրանսիացիներ|ֆրանսիացիներինֆրանսիացիներ]]ին և ապա՝ [[Կատալոնացիներ|կատալոնացիներինկատալոնացիներ]]։ին։ Աթենքն ու շրջակա տարածքները միասին կազմում են [[Աթենքի դքսություն|Աթենքի դքսությունը]]ը, որը [[1371|1371 թվականին]] մտնում է [[Արագոնի թագավորություն|Արագոնի թագավորության]] մեջ։ Աթենքը մնում է կատալոնական տիրապետության տակ մինչև [[1386 թվական|1386 թվականը]]։ը։ Այդ ժամանակ Աթենքի պաշտոնական լեզուն [[Կատալաներեն|կատալոներենն]] էր, իսկ պետական կրոնը՝ [[Կաթոլիկություն|կաթոլիկությունըկաթոլիկություն]]։ը։ [[1387|1387 թվականին]] իշխանությունն անցնում է ֆլորենցիական Աչայոլի ազնվականական ընտանիքին , որի վերահսկողության տարիներին [[Հունարեն|հունարեն լեզուն]] և [[Հույն ուղղափառ եկեղեցիներ|հույն ուղղափառ եկեղեցին]] վերադարձնում են իրենց դիրքերը։ Զարգացած միջնադարի այս դարակազմիկ փոփոխությունների ընթացքում Պարթենոնը վերածվում է լավ ամրեցված վերածննդի պալատի։ Վերջինս ստանում է նախ Սանտա Մարիա դը Սեթինաս (կատալանացիների իշխանության ներքո) և ապա Սանտա Մարիա դի Ատեն (իտալացիների իշխանության ներքո) անվանումները: