«Տրիմուրտի»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Տրիմուրտի''' ({{lang-sa|त्रिमूर्ति}}, {{IAST|trimūrti}} «երեք դեմքեր»), [[տրիադա]] (թեզիս, անտիթեզիս և սինթեզիս), որ միավորում է [[Հինդուիզմ|հինդուիզմիհինդուիզմ]]ի [[Պանթեոն|պանթեոնիպանթեոն]]ի ([[Համաստվածություն|համասատվածություն]]) երեք գլախավոր աստվածությունները ([[Բրահմա]]՝ արարիչ, [[Վիշնու]]՝ Պահապան և [[Շիվա]]՝ կործանիչ) մեկ ամբողջության մեջ, որն իրենից ներկայացնում է [[Բրահմաններ|Բրահմանի]] հոգևոր սկզբունքները<ref>[http://terme.ru/dictionary/521/word/%D2%D0%C8%CC%D3%D0%D2%C8 Статья Тримурти]//Атеистический словарь/Абдусалимов А. И., Алейник Р. М., Алиева Б. А. и др., Под общ. ред. [[Новиков, Михаил Петрович|М. П. Новикова]]. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: [[Политиздат]], 1985. — 512 с. ('''С. 450''')</ref>: Հենց ինքը տրիմուրտի հասկացությունը հաճախ մեկնաբանվում է որպես եռամիասնական [[Աստված|աստվածությունաստված]]ություն:

[[Հինդուիզմ|Հինդուիզմի]]ի [[Դիցաբանություն|դիցաբանության]] մեջ, Բրահման գերագույն աստվածություն է, այն հանդես է գալիս որպես աշխարհի արարող և համապատասխանաբար իր դերի շնորհիվ տրիադայի աստվածության կազմում համարվում է առաջինը:

Լինելով [[Տիեզերք|տիեզերքիտիեզերք]]ի արարիչը Բրահման տրիադայի կազմի մեջ հակադրվում է ինչպես իր պահապան [[Վիշնու|Վիշնուին]]ին, այնպես էլ կործանիչ [[Շիվա|Շիվային]]յին, սակայն սրա հետ մեկտեղ հետազոտողները նշում են, որ հին [[Հնդկաստան|հնդկական]] [[Առասպել|առասպելներիառասպել]]ների և [[Լեգենդ|լեգենդներիլեգենդ]]ների [[Սյուժե|սյուժեներումսյուժե]]ներում ֆունկցիոնալ այս հարաբերակցությունը ոչ միշտ է պահպանվել, և որ այն ենթարվել է որոշակի վերափոխումների: Այս հիմքով էլ ենթադրություններ են արվում, որոնց համաձայն [[Վեպ|վեպերիվեպ]]երի հնադարյան տարբերակներում թվարկված երեք ֆունկցիաներն էլ հարաբերակցվում էին Բրահմայի հետ: Բացի դրանից անհրաժեշտ է նշել, որ տրիադայի մեջ մտող աստվածություններից Բրահման ի տարբերություն Վիշնուի և Շիվաի, համարվում է ավելի [[Աբստրակցիա|աբստրակտ]] էություն և ավելի քիչ է ներգրավվում առասպելների և լեգենդների սյուժեներում: Իսկ այն դեպքերում երբ այնուամենայինիվ Բրահման հանդես է գալիս [[Դիցաբանություն|դիցաբանության]] մեջ, նրա դերը չի համարվում նեղ մասնագիտացված, ավելի շուտ այն ունի ընդհանուր բնավորություն, ընդհուպ մինչև այն, որ որոշ սյուժեներում Բրահմայի փոխարեն նույն դերում հանդես են գալիս Վիշնուն կամ Շիվան, որոնք ժամանակի ընթացքում Բրահմային դուրս մղեցին [[Հինդուիզմ|հինդուիզմիհինդուիզմ]]ի դիցաբանակն սյուժեների կենտրոնից: Այնուամենայնիվ Բրահմայի դերը հնդկական մտահայեցողության բազային համակարգում համարվում է կարևոր:

Ընդհանրապես, այն դեպքում երբ անհրաժեշտ է գնահատել Բրահմայի դիցաբանական կերպարը, հետազոտղին հարկավոր է հատուկ ուշադրություն դարձնել այս կերպարի սկզբնաղբյուրներին: Բրահմայի հավանական ծագումնաբանությունը ենթադրում է, որ աստվածության աբստրակտ հասկացությանը կարող էր նախորդել կոնկրետ հասկացություն, որը համապատասխանում էր որոշակի ունիվերսալ [[Ծես|ծիսական]] կառուցվածքի կամ սկզբունքի, այս մասին են վկայում մասնավորապես [[Աղբյուրագիտություն|աղբյուրագիտական]] հետազոտությունները, որի համաձայն [[Վեդաներ|վեդաներումվեդաներ]]ում չեզոք [[Սեռ (կենսաբանություն)|սեռի]] «brahman» բառը ի սկզբանե հարաբերակցվում էր որևէ [[Աղոթք|աղոթքիաղոթք]]ի [[Բանաձև|բանաձևերիբանաձև]]երի կամ որոշակի ունիվերսալ սկզբունքի բառային արտահայտության հետ, իսկ ավելի ուշ սկսեց օգտագործեվել նաև հենց այդ սկզբունքի նշանակման համար: Արդյունքում այս կոնցեպցիան կարող էր ենթակրվել [[Անձնավորում|անձնավորման]] կոնկրետ կերպարի տեսքով, [[Քերականություն|քերականորոն]] վերածվելով արական սեռի<ref>{{книга |автор=[[Топоров, Владимир Николаевич|Топоров В. Н.]] |часть=Брахма |ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_myphology/1872 |заглавие=[[Мифы народов мира (энциклопедия)|Мифы народов мира]] : энциклопедия в 2-х томах |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=гл. ред. [[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарев]] |издание= |место=М. |издательство=[[Советская энциклопедия]] |год=1980 |том=1 : А - К. |страницы= |столбцы= |страниц=672 |серия= |isbn= |тираж=}}</ref>:

Չնայած [[Վեդաներ|վեդական]] փառաբանություններում վիշնուն պատկանում է հիմնական աստվածությունների թվին, սակայն նրա տեղը վերջիններիս մեջ համարվում է բավականին անէական: [[Բրահմաններ|Բրահմաններում]]ում նրա նշանակությունը որոշակի ավելանում է, սակայն առաջնային կարևորության կերպար այն դառնում է միայն [[Վեպ|վեպերումվեպ]]երում և [[Պուրաններ|պուրաններումպուրաններ]]ում: Նրա անվան [[Ստուգաբանություն|ստուգաբանությունըստուգաբանություն]]ը մինչև վերջ հասկանալի չէ, որոշ մասնագետներ ենթադրում են, որ այն [[Հնդեվրոպական լեզուներ|հնդևրոպական]] ծագում չունի: Նախկինում [[Միթոլեգամա|միթոլեգամայիմիթոլեգամա]]յի հիման վրա Վիշնուի «երեք քայլերը», մեկնաբանվում էին, որպես [[Արեգակ|արևի]] շարժման [[Փոխաբերական իմաստ|փոխաբերական]] ձև: Եվրոպական առասպելաբանները ենթադրում էին, որ Վիշնուն ի սկզբանե համարվում էր արևի աստվածություն, այժմ այս կարծիքը համարվում է վիճելի: Տրիադայի շրջանակներում Վիշնուի աստվածությունը հանդիս է գալիս [[Տիեզերք|տիեզերքիտիեզերք]]ի պահապանի կերպարում, չնայած այն բանի որ աշխարհի ստեղծող և համապատասխանաբար ավելի էական կերպար այս կոնտեքստում համարվում է Բրահման, պուրաններում ներկայացվող տրիմուրտիի կոնցեպցիայի տարբերակների մեծ մասում տրիադայի առաջնային դերը զբաղեցնում է հենց Վիշնուն: Այսպիսի դեպքերում նա գլխավորում է [[Կեցություն|կեցության]] հիմքն ու էությունը, աղբյուրը և ընդհանրական [[Ոգիներ|ոգին]]: Նկարագրվածին համանաման ներկայացումներ առկա են նաև [[Էպոս|էպոսներումէպոս]]ներում, որտեղ կամ հենց ինքը՝ Վիշնուն կամ նրա [[Ավատար|ավատարներըավատար]]ները հանդես են գալիս որպես գլխավոր կերպարներ: Որոշ դիցաբանական սյուժեներում, օրինակ՝ աշխարհը մեկնաբանվում է որպես Վիշնուի գոյության ձև, մյուսներում [[Տիեզերք|տիեզերքիտիեզերք]]ի գոյության ավարտից հետո աշխարհի [[Վերածնունդ|վերածննդի]] գործընթացի դերը վերագրվում է այս աստվածությանը:

Իրենց հերթին Վիշնուի [[Ավատար|ավատարներիավատար]]ների մասին առասպելները գլախավորապես կենտրոնացած են աստվածության չարի դեմ տարած [[Հաղթանակ|հաղթանակիհաղթանակ]]ի ներկայացման վրա (ինչի համար էլ ըստ էության նա վերափոխվում է այս կամ այն կերպարի): Անկախ այդ բանից, թե այս կամ այն սյուժեում Վիշնուի որ դրսևորումն է, դեպքերից յուրաքանչյուրում նա մարմնավորում է ամբողջ աշխարհի և տիեզերքի կառուցվածքների բարօրության [[Էներգիա|էներգիանէներգիա]]ն: Այնուամենայնիվ, կոնկրետ փիլիսոփայակրոնական համակարգերում կամ դիցաբանական հասկացություններում այս էներգիան բնորոշվում է որոշակի տարբերություններով՝ մանիֆեստի միջակայքը կարող է փոփոխվել որոշակի ընդհանրական ոգուց (որը չի կարող նկարագրվել), ընդհուպ մինչև յուրօրինակ անձնականություն ունեցող աստված (որը հանդիսանում է որևէ [[Մարդ բանական|մարդու]] ուժեղ էմոցիոնալ կապվածության օբյեկտ): Ընդորում անհրաժեշտ է նշել, որ օրինակ վիպերգական դիցաբանության մեջ Վիշնուն աստիճանաբար նույնացվում է մի շարք այս կամ այն կերպարների հետ<ref>{{книга |автор=[[Серебряный, Сергей Дмитриевич|Серебряный С. Д.]] |часть=Вишну |ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_myphology/2038 |заглавие=[[Мифы народов мира (энциклопедия)|Мифы народов мира]] : энциклопедия в 2-х томах |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=гл. ред. [[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарев]] |издание= |место=М. |издательство=[[Советская энциклопедия]] |год=1980 |том=1 : А - К. |страницы= |столбцы= |страниц=672 |серия= |isbn= |тираж=}}</ref>:

{{main|Շիվա}}Չնայած այն բանի, որ Շիվան զուգորդվում է Տրիմուրտիի կործանիչ տեսակետի հետ, այս կործանումը պետք չէ հասկանալ բառացիորեն: Հիդուիզմին համաձայն, աշխարհը համարվում է [[պատրանք]] ([[մայա]]), իսկ Շիվան անհրաժեշտ է համարում իրականության ճշմարիտ ընկալումը, ինչով էլ առաջացնում է պարանքի չիքացումը: [[Սվամի Շիվանանդա|Սվամի Շիվանանդան]]ն գրում է. «Նրա [[Պար|պարիպար]]ի նպատակը մայաի կապանքներից, անավայի եռակի հանգույցներից, [[Կարմա|կարմայիցկարմա]]յից և մայաից հոգիների ազատումն է: Նա արարում է ոչ թե կործանում, այլ վերածնունդ»<ref>Свами Шивананда. Господь Шива и Его почитание</ref>:

Շիվայի հետ կապված նախատիպային պատկերները հայտնաբերել են [[մ.թ.ա. 3]]-[[Մ.թ.ա. 2–րդ դար|2]] [[Հազարամյակ|հազարամյակներիհազարամյակ]]ների [[Կնիք|կնիքներիկնիք]]ների վրա: Շիվայի բնորոշ շատ հատկանիշներ և գործառույթներ, վեդերում զուգորդվում էր [[Ռուդրա]] աստվածության հետ, արդյունքում այս անունը նախկին [[Մեղմասություն|մեղմասության]] հետ տեղերեվ փոխվելով հիմնականից դարձավ [[մակդիր]]: Այս պատկերի բավականին երկար ձուլման արդյունքում նրա մեջ միավորվեցին տարբեր, երբեմն բավական հակասական հատկանիշներ (օրինակ ցասում և բարեհաճություն): Միևնույն ժամանակ, օրինակ շիվայականության շրջանակներում տվյալ աստվածությունը ներկայացվում է որպես բարձրագույն և մարմնավորում է ինչպես կործանում այնպես էլ միաժամանակ սկզբ: Հետազոտողները նշում են, որ Շվայի այն կերպարները, որոնք անմիջապես կապված են նրա ստեղծարար դերի հետ, [[Փոխաբերություն|փոխաբերություններումփոխաբերություն]]ներում իրենց մարմնացումն են գտնում իր հիմնական խորհրդանիշերից մեկում՝ [[Լինգամ|լինգամումլինգամ]]ում, որը համապատասխանում է տղամարդկային էությանը: Շիվայի պաշատմունքի հիմնական առարկան, համապատասխանաբար համարվում է լինգայի պատկերը [[Քարեր|քարե]] [[Կոթող|կոթողիկոթող]]ի տեսքով, որն էլ իր հերթին հմնաված է կանացի էությունը խորհրդանշող [[Յոնի|յոնիիյոնի]]ի վրա: Որոշ փիլիսոփայակրոնական հասկացություններում [[Սիմվոլիզմ|սիմվոլների]] հենց այս ամբողջությունն է ներկայացվում, որպես աշխարհի ստեղծման գլխավոր [[այլաբանություն]]:

Շիվայի արտաքին տեսքը և նրա պաշտամունքը ձեռք են բերում մի շարք գծեր, որոնք սարսափեցնում են: Այս աստվածության կերպարի հետ են կապվում ամենատարբեր՝ ծայրահեղ անբնական և գերաճած [[Տեքստ|տեսքերով]] ու հատկություններով էակներ: Երբեմն Շիվան պատկերվում է նաև «մեծ [[Ճգնավորություն|ճգնավորի]]<nowiki/>» կերպարով, համաձայն առասպելական այուժեների, Բրահմայի հինգերորդ [[Գլուխ|գլուխըգլուխ]]ը կտրելու համար նա դատապարտված էր հավերժ ճգնավորության: Անհրաժեշտ է նշել, որ [[Պուրաններ|պուրաններումպուրաններ]]ում թվարկվում է Շիվայի 108 [[Անձնանուն|անուններ]] կամ մականուններ, որոնք տվյալ աստվածությունը բնութագրում են այս կամ այն առանցքային տեսակետներից: Այնտեղ է շարադրված նաև Շիվայի տիեզերական էներգիայի մարմնավորումը, որը իրականացնում է համաշխարհային հաջորդականության կարգավորումը<ref>{{книга|автор=[[Гринцер, Павел Александрович|Гринцер П. А.]]|часть=Шива|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_myphology/4475|заглавие=[[Мифы народов мира (энциклопедия)|Мифы народов мира]] : энциклопедия в 2-х томах|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=гл. ред. [[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарев]]|издание=|место=М.|издательство=[[Советская энциклопедия]]|год=1982|том=1 : К - Я.|страницы=|столбцы=|страниц=718|серия=|isbn=|тираж=}}</ref>:[[Պատկեր:Shiva Trimurti @ Elephanta Caves.jpg|thumb|Եռագլխանի Շիվայի արձանը Էլեֆանտ կղզուց, եվրոպացիների կողմից ընդունված որպես Տրիմուրտի]]

Համաձայն հնդկական [[Կրոն|կրոնականկրոն]]ական [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայության]], տրիմուրտիի կերպարում միացված են երեք գլխավոր երկնային [[Սկզբունքներ|սկզբունքներըսկզբունքներ]]ը, որոնք տեսանելի աշխարհում դիտվում են որպես՝ ստեղծարար սկիզբ (Բրահմա), կործանում (Շիվա) և պահպանում (Վիշնու): Բոլոր երեքը գոյություն ունեն մի աստվածության մեջ և մեկը՝ բոլոր երեքի, ճիշտ այնպես ինչպես [[Վեդաներ|Վեդաներն]]ն են բաժանվում երեք գլխավոր մասերի, այնուամենայնիվ մնալով մեկ միասնական [[գիրք]]: Նրանք բոլորը իրենց մեջ պարունակում են մի էակ, որը համարվում է՝ Պարամա (գերագույն), Գուխեյ (գաղտնի) և Սարվատմա (ամբողջ աշխարհի ոգին):

Ըստ էության տրիմուրտիի մասին պատկերացումները առաջացել են բավականին ուշ՝ [[Պուրաններ|պուրաններիպուրաններ]]ի կազմման դարաշրջանում (մոտավորապես [[300]]-[[1200]] թվականներին), [[Վեդաներ|հետվեդայական]] [[Հինդուիզմ|հինդուիզմումհինդուիզմ]]ում [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայության]] վերելքի զարգացման շրջանում<ref>''[[:en:Ramesh Chandra Majumdar|Majumdar, R. C.]]'': «Evolution of Religio-Philosophic Culture in India», in: Radhakrishnan (CHI, 1956), volume 4, p. 47.</ref>: Դրան նպաստել են ավելի վաղ նախադրյալներ:

Տրիմուրտիի [[նախատիպ]] է հանդիսանում վեդական երեք աստվածների միությունը՝ Ագնի, Վայու և Սուրյա, ինչպես մեկ [[Արեգակ|արևային]] լուսավոր աստվածության տարբեր ձևեր: Հաջորդ աստիճան է համարվում երեք մեծ աստվածների համակարգը՝ Բրահմա, Շիվա և Վիշնու, որոնցից յուրաքանչյուրը իր ժամանակին և տեղում փառաբանվում է որպես գերագույն աստվածություն: Սակայն եռյակամիասնականության գաղափարը, դեռևս խորթ է այս համակարգին, նրա յուրաքանչյուր անդամը համարվում է առանձին ինքնուրույն [[Առասպել|առասպելականառասպել]]ական կերպար: Հետագա քայլը տրիմուրտիի եռյակի ձևավորման համար համարվում է արդեն հնդկական [[Էպոս|էպոսիէպոս]]ի վաղ բաղկացուցիչ մասերում հանդիպող երեք աստվածներից յուրաքանչյուրի մեկը մյուսի հետ նույնացնելու մասնակի փորձերը: «<nowiki/>[[Մահաբհարաթա|Մահաբհարաթայում]]յում<nowiki/>» միակ տեղը, որտեղ արդեն հստակ արտահայտվում է երորդության գազափարը ունի բացահայտ ավելի ուշ ծագման հետքեր («այն ստեղծում է բրահմայի կերպարը, ստանում է Պուրուշայի տեսքով կաղապար և կործանում է Ռուդայի բնականությամբ, այսպիսիք են արարածների վեհապետի երեք վիճակները»): Ինչպես նաև «Մահաբհարաթայում» Ագնի աստվածը միաժամանակ անվանվում է երկրի արարիչ, պահապան և կործանիչ, հանդես գալով նաև («Ռիգվեդա») որպես երեք արտահայտչաձև ունեցող՝ [[կրակ]], [[կայծակ]] և [[Արեգակ|արև]]<ref name="МНМ2">Мифы народов мира / Под ред. ''[[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарева]]''. — М.: [[Советская энциклопедия]], 1992. — Т. 2. — С. 525. ISBN 5-85270-072-X (т. 2)</ref>: Տրիմուրտիի գաղափարը ավելի պարզ արտահայտվում է Գարիվանշա էպիկական պոեմի մի հատվածում, որը ծառայում է որպես լրացում «Մահաբհարաթայում» և անկասկած ավելի նոր է՝ «նա, ով հանդիսանում է Վիշնուն, նաև Շիվան է, և ով Շիվան է նաև Բրահման է, մեկ արարած, բայց երեք աստված՝ [[Շիվա]], [[Վիշնու]], [[Բրահմա]]<nowiki/>»:

Ընդհանրապես աստվածների եռամիասնականությունը հնդկական [[Միջնադար|միջնադարումմիջնադար]]ում ներկայացված է շատ աղքատիկ, այդ ժամանակաշրջանում այն ուներ շատ աննշան դեր: Ընդհանրապես Տրիմուրտիի կերպարը հնդկական կրոնական պատկերացումներում երբեք չի ունեցել նշանակալի դեր, թեպետ [[Եվրոպա|Եվրոպայում]]յում հակված էին մտածել այլ կերպ: Ներկայումս տրիմուրտին կրկին փաստացի տարալուծվել է: Բրահմայի պաշտամունքը գրեթե լրիվ մահացել է, իսկ երորդության մյուս երկու անդամները՝ Վիշնուն և Շիվան, փառաբանվում են իրենց երկրպագուների կողմից որպես միակ բարձրագույն աստվածություններ, ընդորում տրիմուրտին համարվում է սոսկ Վիշնուի և Շիվայի եռակերպար մարմնավորումը, իբրև բարձրագույն աստվածություն:

[[Հինդուիզմ|Հիդուիզմի]] ավելի ուշ տեքստերում չի բացառվում տրիմուրտիի անուղղակի ազդեցությունը բուդիզմի եռամիասնականության գաղափարախոսություն (մախայանի ճյուղ) ինչպես նաև [[Բուդդա|Բուդդայի]]յի երեք մարմինների մասին ուսմունքի վրա: Հնդկական «Մայտրի ուպանիշադա» տեքստում Բրահման, Ռուդրան(Շիվա) և Վիշնուն ներկայացվում են որպես [[Բրահմաններ|Բրահմանի]] երեք «տիրակալության կերպարներ՝» ամենայնի բացարձակ սկիզբ: Երեք [[Աստված|աստվածներըաստված]]ները այստեղ նմանեցվում են Բրահմանի իգական, արական և չեզոք [[Սեռ (կենսաբանություն)|սեռեր]], իսկ [[Կրակ|կրակիկրակ]]ի, [[Քամի|քամու]] և [[Արեգակ|արևի]] տեսքով նրանք դրսևորում են Աստվածային պայծառակերպությունը: Հաջորդիվ եռամիասնականության գաղափարի զարգացումը հանդիպում է «Ռամոտտարատապանիյա ուպանիշադեում» (1.16), ինչպես նաև պոետ [[Կալիդասա|Կալիդասայի]]յի [[Ստեղծագործություն|ստեղծագործություններումստեղծագործություն]]ներում («Կումարասամբհավա» 11.14)<ref name="НФЭ">''[[Шохин, Владимир Кириллович|Шохин В. К.]]'' [http://iph.ras.ru/elib/3069.html Тримурти] / [[Новая философская энциклопедия]]: в 4 т. / [[Институт философии РАН|Ин-т философии РАН]]; Национальный общественно-научный фонд; Председатель научно-редакционного совета [[Стёпин, Вячеслав Семёнович|В. С. Степин]]. — М.: [[Мысль (издательство)|Мысль]], 2000—2001. — ISBN 5-244-00961-3.</ref>:

[[Ավստրիա|Ավստրիացի]]ցի [[Արևելագիտություն|արևելագետ]] [[Մորիս Վինտերնիթս|Մորիս Վինտերնիթսը]]ը (''Moriz Winternitz'', [[1863]]-[[1937]] թվականներ) նշում է, որ հնդկական [[Գրականություն|գրականության]] մեջ տրիմուրտիի մասին շատ քիչ հիշատակություններ կան<ref>''[[Винтерниц, Мориц|Winternitz, Maurice]]'': History of Indian Literature. New Delhi, Oriental Books Reprint Corporation, 1972, volume 1, p. 452, note 1. (Второе, репринтное издание в двух томах. Первое издание было опубликовано в 1927 году [[Калькуттский университет|Калькуттским университетом]])</ref>: Վիշնուի, Շիվայի և Բրահմայի միավորմանը կարևոր նշանակություն է տրվում միայն «ուրմա պուրանում», որտեղ Բրահմանին երկրպագում են որպես Տրիմուրտի<ref>[[Винтерниц, Мориц|Winternitz, Maurice]], volume 1, p. 573, note 2.</ref>:

Բրիտանացի պատմաբան [[Արթուր Բեշեմ|Արթուր Բեշեմը]]ը բացատրում է [[Արևմուտք|արևմուտքիարևմուտք]]ի տրիմուրտիի փիլիսոփայության հանդեպ ունեցած հետաքրքրությունը, նրա արտաքնապես [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] [[Երրորդություն|երորդության]] թվացյալ նմանությամբ<ref>''[[Бэшем, Артур Ллевеллин|Basham, A. L.]]'': The Wonder That Was India: A Survey of the Culture of the Indian Sub-Continent Before The Coming of the Muslims. New York, Grove Press, Inc., 1954, pp. 310—311.</ref>

Ինչպես նշում է Շոխինը, ժամանակակից [[Դարաշրջան (էպոխա)|դարաշրջանում]] տրիմուրտին որպես որոշակի համանմանություն քրստոնեությանը փորձում են ներկայացնել նեոհինդուիստները, սակայն Շոխինի կարծիքով, հինդուստանաբանության տեսակետից նշված համեմատությունները, ըստ գիտական մոտեցման, բացահայտում են այս երկու հասկացությունների արմատական տարբերությունները<ref name="НФЭ" />:

[[Հինդուիզմ|Հինդուիզմի]]ի երկու կարևորագույն ճյուղերում՝ շիվայակնությունում և վիշնույականությունում, պատկերացումը տրիմուրտիի մասին իբրև «Աստվածային չեզոքության» երեք հավասար աստվածություններում ճանաչում չի գտել: Իրենց հետևորդների պատկերացումներով Շիվան կամ Վիշնուն համարվում են համապատասխանաբար միակ գերագույն աստվածություններ: Ընդ որում երկուսն էլ հաշվի են առնում [[Սանքհյա|սանքհյաիսանքհյա]]ի երեք գունաների [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայական]] ուսմունքները, սակայն նրանց [[Վերարտադրություն|վերարտադրման]] [[Շեշտադրություն|շեշտադրություններըշեշտադրություն]]ները տարբեր են: Շիվաիզմում և վիշնուիզմում տրիմուրտիի մտահայեցական կառուցվածքներում հիմնական խնդիրը եղել է [[Հինդուիզմ|հիդուիզմի]] [[Համաստվածություն|համաստվածության]] գերագույն [[Աստված|աստվածներիաստված]]ների միասնականացումը ընդդեմ [[Բուդդայականություն|բուդդայականության]] և [[Ջայնիզմ|ջայնիզմիջայնիզմ]]ի կրոնական զավթողագործության սպառնալիքի, ինչպես նաև հինդուիզմի երկու ուղղություների [[Ներդաշնակում|ներդաշնակեցման]] փորձը<ref name="НФЭ" />:

Տրիմուրտիի մոդելը զարգացել է շիվայականությունում, ընդ որում գլխավոր աստվածություն համարվել է [[Շիվա|Շիվան]]։ն։ Համաձայն «Լինգա [[Պուրաններ|պուրանի]]<nowiki/>» (I.18.12) «հավերժ Շիվա», այն բացարձակ ատվածություն է, իսկ Բրահման (աշխարհի արարողը), Վիշնուն (աշխարհի պահպանը) և Շիվան (աշխարհի կորշանողը) համապատասխանում են նրա երեք ճառագայթումներին (էմանացիա)<ref name="НФЭ"/>։

Տրիմուրտիի մոդելը վիշնույկանության հիմքում դնում է Վիշնու [[Աստված|աստծո]] գլխավորությունը։ Հաձայն «Պադմա պուրանի» (I.62) Բրահման, Շիվան և Վիշնուն դուրս են եկել «մեծ Վիշնուի» մարմնից, որոնք բաշխվում են երեք հոներով։ Համարվում է, որ [[Սաթթվա|սաթթվանսաթթվա]]՝ն՝ «<nowiki/>[[Միտք|մտքի]] [[պայծառություն]] հոնը», թափանցում է վիշնուական սուրբ [[Գիրք|գրքերը]]։ Այս սուրբ գրքերը տանում են դեպի «ազատում»։ Ռաջասը՝ «արարմունքի հոնը», անցնում է Բրահմային նվիրված [[Ստեղծագործություն|ստեղծագործություններովստեղծագործություն]]ներով: Այս սուրբ գրությունները կարող է ապահովել միայն [[Երկինք|երկինքըերկինք]]։ը։ Թամասը՝ «անգործունյա հոնը», ընդգրկում է շիվայական ստեղծագործությունները<ref name="НФЭ" />։

Տրիմուրտին պատկերվում է որպես իրար կողք կանգնած երեք աստվածներ ([[Էլլորա|Էլլորաի]]ի [[Հուշարձան|հուշարձաններհուշարձան]]ներ) կամ որպես երեք աստվածներ սերտաճած մարմիններով ( [[Հարավ|հարավայինհարավ]]ային [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]]ի շիվայական [[Տաճար|տաճարներումտաճար]]ներում)<ref name="МНМ2">Мифы народов мира / Под ред. ''[[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарева]]''. — М.: [[Советская энциклопедия]], 1992. — Т. 2. — С. 525. ISBN 5-85270-072-X (т. 2)</ref>։ [[Քրիստոնեություն|Քրիստոնեական]] [[Սուրբ Երրորդություն|Սուրբ Երրորդության]] գաղափարի հետ հնդկական տրիմուրտին ակնհայտորեն ոչ ըստ էության, ոչ ըստ ծագման ընդհանրություններ չունի։

Եվրոպական [[Գիտնական|գիտնականներիգիտնական]]ների կողմից եռադեմք աստվածություն Շիվա Մահեշվարան սխալմամաբ ընդունվում էր որպես Տրիմուրտիի պատկեր (որի քանդկները կան, օրինակ [[Մումբայ|Մումբայից]]ից ոչ հեռու Էլեֆանտա [[Կղզի|կղզիումկղզի]]ում)։ Շիվայի կերպարը այս պատկերներում արտացոլում է իր սեփական ձևերը<ref name="МНМ2">Мифы народов мира / Под ред. ''[[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарева]]''. — М.: [[Советская энциклопедия]], 1992. — Т. 2. — С. 525. ISBN 5-85270-072-X (т. 2)</ref>։

Ուշ շիվայական պատկերագրություներում Շիվա աստծո գլխավորույան մոդելը ստացել է իր [[Գրաֆիկա|գրաֆիկականգրաֆիկա]]կան պատկերումը, շիվայականության պատկերներում տրիմուրտիի քանդակների երեք դեմքերի վերևում բարձրանում է «հավերժական Շիվաի» չորորոդ [[Գլուխ|գլուխըգլուխ]]։ը։ Այս տեսակի համեմատաբար հայտի [[Արձան|արձաններիարձան]]ների շարքին են պատկանում [[8–րդ դար|8-րդ]] դարի ստեղծագործությունները Կայլասանտհի [[Տաճար|տաճարումտաճար]]ում, [[Էլլորա|Էլլորաի]]ի [[Հարավ|հարավայինհարավ]]ային [[Մշակույթ|մշակութային]] համալիրիում։ [[Նեպալ|Նեպալում]]՝ում՝ վիշնույականների տրիմուրտիի արձանային [[Կոմպոզիցիա (մշակույթ)|կոմպզիցիաներում]] երեք աստվածների կերպարների հետևում տեղակայված է սյուն, որը խորհրդանշում է բարձրագույն ասծուն՝ Շիվային, մյուս երեքից առանձին։ Հասարակ [[Բնակչություն|բնակչության]] շրջանում շիվայականության և վիշնույականության պատկերները ճանաչված չեն իրենց արհեստականության և փիլիսոփայական ուղղվածության պատճառով<ref name="НФЭ" />։

Տրիմուրտիի [[խորհրդանիշ]] է համարվում [[Սանսկրիտ|սանսկրիտերենսանսկրիտ]]երեն առեղծվածային Օմ [[Բառ|բառըբառ]]ը, որտեղ՝ (ըստ սանսկրիտերենի ծագման «օ»-ն կազմված է «ա» + «ու»-ից) «ա»-ն պատկերում է Բրահմային, «ու»-ն Վիշնուին և «մ»-ն Շիվային։

Պատկեր:Trimurti ellora.jpg|Տրիմուրտին ձախից աջ հերթականությամբ (Բրահմա, Վիշնու, Շիվա), [[Էլլորա]] [[Քարանձավ|քարանձավիքարանձավ]]ի քանդակ

Պատկեր:VatPhou2003-Outs.jpg|Տրիմուրտին պատկերող [[հարթաքանդակ]] ժամանակակից [[Լաոս|Լաոսի]]ի տարածքում գտնվող [[Քմերներ|քմերներիքմերներ]]ի Վատ Պհու [[Եկեղեցի|եկեղեցական]] համալիրում

[[Գերմանացիներ|Գերմանացի]] [[փիլիսոփա]] և պայծառատես [[Ռուդոլֆ Շտայներ|Ռուդոլֆ Շտայները]]ը ([[1861]]-[[1925]]) [[1923]] թվականի [[Նոյեմբերի 3|նոյեմբերի 3-ի]]<ref>Восьмая лекция в [[Дорнах (Золотурн)|Дорнахн]], 3 ноября 1923 года; см. «GA 230» всех трудов Штейнера</ref> իր [[Հրապարակային խոսք|հրապարակային]] հայտարարության մեջ կապեց «հիդուիստական տրիմուրտին» [[Եվրոպա|Եվրոպական]]կան [[Ֆոլկլոր|ֆոլկլորիֆոլկլոր]]ի հետ։ Նա պարզբանեց անտիք պայծառատեսությանը հայտնի հասկացությունները, հիմնված հին հնդիկների [[Ինտուիցիա|ինտուիտիվ]] հասկացությունների վրա, որոնք խոսում են Բրահմայի, Վիշնուի և Շվայի մասին։

Շտեյները ավելացրեց, որ հնդկական [[Քաղաքակրթություն|քաղաքակրթության]] հեռավոր ժամանակաշրջանում համարվում էր, որ Բրահման դա [[Կրակ|կրակներիկրակ]]ների և [[Սիլֆ|սիլֆերիսիլֆ]]երի ոլորտի [[Ոգիներ|ոգի]] է, Վիշնուն այն է, որտեղ սիլֆերն ու [[Հավերժահարսեր|հավերժահարսերնհավերժահարսեր]]ն են, իսկ շիվան հավերժահարսերի և գետնաթզուկների ոլորտն է<ref>{{книга | автор=Rudolf Steiner| заглавие = L'homme, les animaux et les êtres élémentaires: 12 conférences faites à Dornach du 19 octobre au 11 novembre 1923 | ссылка =https://books.google.fr/books?id=60sNGQAACAAJ | место =Laboissière en Thelle | издательство =Triades |год =2010 | страницы =153 | страниц =242 | isbn =9782852482562 }}</ref>։