Վիքիպեդիա

«Հայաստանի առաջին հանրապետություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չNo edit summary
Տող 45.
}}
 
'''Հայաստանի Հանրապետութիւն''' ('''Հայաստանի Հանրապետություն'''), ստեղծվել է [[1918]] թվականի [[մայիսի 28]]-ին՝ մայիսին տեղի ունեցած [[Սարդարապատի ճակատամարտ|Սարդարապատ]]ի, [[Բաշ-Ապարանի ճակատամարտ|Բաշ-Ապարան]]ի և [[Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ|Ղարաքիլիսա]]յի հերոսամարտերից հետո<ref>[http://yerkirmedia.am/social/hayastani-arajin-hanrapetutyun-hrchakvel-ankakh/ 1918-ի մայիսի 28-ին հռչակվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը]</ref>։ Առաջին հանրապետությունը հիմնադրվեց հայ ժողովրդի համար ծանր ժամանակահատվածում, երբ երիտթուրքական բնաջնջման ծրագրից խուսափած բազմահազար հայ գաղթականներն ու սովը, տրանսպորտային ուղիների շրջափակումները, քեմալական Թուրքիայի հարձակումը<ref>[http://blog.mediamall.am/?id=35353 Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն (1918-1920)]</ref>, ինչպես նաև [[Ռուսաստան|Խորհրդային Ռուսաստան]]ի նվաճողական քաղաքականությունը (որը հանգեցրեց [[Ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)|1920 թ․ ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիայի՝ ընդդեմ Հայաստանի]]) հնարավորություն չէին ընձեռելու պետության ղեկավարներին ստեղծել կայուն պետություն։ Առաջին հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ [[Ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի, 1920|Հայաստանի Հանրապետության դեմ ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիայի]] արդյունքում [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի]] հանրապետության արևմտյան և հարավ–արևմտյան գավառները՝ այդ թվում [[Կարս]]ը, [[Արդահան]]ը, [[Կաղզվան]]ը, [[Սուրմալու]]–[[Իգդիր]]ը՝ սրբազան [[Արարատ|Արարատ լեռով]], անցան քեմալական [[Թուրքիա]]յին, իսկ արևելյան գավառները՝ խորհրդայնացան ու բաժանվեցին մի քանի մասի՝ [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]], [[ՆախիջևանՆախիջևանի գավառ|Նախիջևանի երկրամաս]], [[Լեռնային Ղարաբաղ|Արցախ]], [[Գարդման (գավառ)|Գարդման]]–-[[Գանձակ]]՝ [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] կազմում և այլն։ Չնայած կարճ կյանքին՝ Առաջին Հանրապետության դերը անգնահատելի է, նախ և առաջ՝ Հայոց Պետականությունը վերակերտելու առումով<ref>[https://uniarm.wordpress.com/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%AB%D5%B6-%D5%A4%D5%A5%D5%B4%D5%B8%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1/ Հայաստանի Առաջին Դեմոկրատական Հանրապետություն]</ref>։
 
== Պատմություն==
Տող 55.
*1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին [[Մուդրոսի զինադադար|Մուդրոսում]] կնքվեց զինադադար Անտանտի և [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] միջև, որով [[Օսմանյան կայսրություն]]ը ճանաչեց իր պարտությունը և դուրս եկավ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ից<ref>[http://www.armeniansgenocide.am/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_Mudrosi_zinadadar_1918 Մուդրոսի զինադադար]</ref>:
*1918 թ. նոյեմբերին [[ՀՅԴ]]-ն և ՀԺԿ-ն կազմեցին կոալիցիոն կառավարություն։
*1918 թ. դեկտեմբերին [[ՎրաստանՎրաստանի դեմոկրատական հանրապետություն|Վրաստանը]]ը գրավեց [[ԱխալքալաքԱխալքալաքի գավառ|Ախալքալաքը]]ը և [[ԼոռիԲորչալուի գավառ|Լոռին]]ն:
*1918 թ. դեկտեմբերի 5-ին սկսվեց [[հայ-վրացական պատերազմ]]ը: Հայկական բանակը [[Դրո]]յի գլխավորությամբ կարճ ժամանակում [[Վրաստան]]ին հասցրեց ծանր հարված։
*1918 թ. դեկտեմբերի 23-ին հայկական զորքերն ամրացան [[Սադախլո]]ում:
Տող 66.
*1919 թ. հունիսի 21-23-ը [[Հայաստան]]ում կայացան առաջին և միակ խորհրդարանական ընտրությունները։ Ընտրվեցին խորհրդարանի 80 անդամներ (այդ թվում՝ 3 կին), որոնցից 72-ը [[ՀՅԴ]] անդամներ էին, 4-ը՝ էսեռներ, 1-ը՝ անկուսակցական, 2-ը՝ [[ադրբեջանցիներ|թուրք-թաթարներ]] և 1-ը՝ [[եզդի]]:
*1919 թ. հուլիսին [[Հայաստան]]ում բռնկվեց թուրք-թաթարական ընդհանուր խռովություն, որի համար [[Թուրքիա]]ն և [[Ադրբեջան]]ը ջանք չէին խնայել։
*1919 թ. աշնանը հայ-ադրբեջանական ընդհարումներ են տեղի ունեցել [[ՍյունիքիԶանգեզուրի մարզգավառ|ԶանգեզուրԶանգեզուրի]]ի համար։ Միայն [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկ]]ի, ապա՝ [[Դրաստամատ Կանայան|Դրոյի]] ձեռնարկած համառ ջանքերի շնորհիվ հաջողվեց պահպանել [[Սյունիքի մարզ|Զանգեզուր]]ըԶանգեզուրը:
 
=== 1920 թվական ===
Տող 87.
*1920 թ. նոյեմբերի 18-ին կնքվեց զինադադարի համաձայնագիր, որի պայմանները խիստ ծանր էին [[ՀՀ]] համար։
*1920 թ. նոյեմբերի 23-ին [[Համազասպ Օհանջանյան|Համազասպ (Համո) Օհանջանյան]]ի կառավարությունը հրաժարական տվեց և կազմվեց նորը՝ [[Սիմոն Վրացյան]]ի գլխավորությամբ։ Այն կոալիցիոն էր և կազմված էր էսեռների հետ։
*1920 թ. նոյեմբերի 24-ին [[Ալեքսանդրապոլ]]ում սկսվեցին հայ-թուրքական հաշտության բանակցություններ, որոնք ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը, այն բանից հետո, երբ [[Հայաստան]]ն արդեն խորհրդայնացել էր, իսկ [[ՀՀ]] կառավարությունը հրաժարվել էր իշխանությունից։ [[Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր|Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով]] Թուրքիային էր անցնում 1914 թ. դրությամբ [[Արևելյան Հայաստան]]ի մեջ մտնող ավելի քան 20.000 կմ2 տարածք՝ [[Կարս]]ը, [[Սարիղամիշ]]ը, Կաղզվանը, [[Արդահան]]ը, [[Օլթի]]ն, [[Սուրմալուի գավառ|Սուրմալուի]] գավառը։ Փաստորեն հայ-թուրքական սահմանն անցնելու էր [[Ախուրյան]] և [[Արաքս]] գետերի հունով։ Իսկ [[ՆախիջևանՆախիջևանի գավառ|Նախիջևանի]]ի, [[Նորաշեն|Շարուր]]ի,-Դարալագյազի գավառ|Շարուրի և Շահթախթի]] շրջանները ժամանակավորապես հանձնվում էին Թուրքիային, մինչև որ այնտեղ կանցկացվեր հանրաքվե, որին [[Հայաստան]]ը չպետք է մասնակցեր։
*1920 թ. նոյեմբերի 29-ին խորհրդային բանակը և [[Բաքու|Բաքվում]] կազմավորված [[Հայաստան]]ի ռազմահեղափոխական կոմիտեն, որի նախագահն էր բոլշևիկ [[Սարգիս Կասյան]]ը, մտան [[Իջևան]], որտեղ հայտարարեցին դաշնակցական կառավարության տապալման և [[Հայաստան]]ի խորհրդայնացման մասին։
*1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին [[Երևան]]ում ստորագրվեց համաձայնագիր։ Դրանով [[Հայաստան]]ը հռչակվում էր [[ՀԽՍՀ|խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն]], իշխանությունը անցնում էր ժամանակավոր [[Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե|ռազմահեղափոխական կոմիտե]]ին:
Տող 93.
 
=== 1921 թվական ===
*1921 թ. փետրվարի 13-ին սկսվեց ապստամբություն, որի ազդանշանը տվեցին [[Արագած]]ի ստորոտում վերաբնակված սասունցիները։ Մինչև փետրվարի 17-ը ապստամբները ազատագրեցին [[Աշտարակ]]ը, [[Էջմիածին]]ը, [[Գառնի (գյուղ)|Բաշ-ԳառնիԳառնին]]ն, Ներքին Ախտան ([[Հրազդան]]) և այլ բնակավայրեր։ Փետրվարի 18-ին ապստամբ ուժերը [[Կուռո Թարխանյան]]ի և [[Բաշգառնեցի Մարտիրոս]]ի գլխավորությամբ մտան [[Երևան]]: Բոլշևիկները և կարմիր զորամասերը հեռացան Ղամարլու ([[Արտաշատ]])։ Բանտերից ազատվեցին [[Հովհաննես Քաջազնունի]]ն, [[Լևոն Շանթ]]ը, [[Նիկոլ Աղբալյան]]ը և 100-ավոր այլ պետական գործիչներ ու մտավորականներ։
*1921 թ. մարտի 25-ին սկսվեց բոլշևիկների հուժկու հարձակումը բոլոր ուղղություններով։ Նրանք գրավեցին [[ԱպարանԱպարանի շրջան|Ապարանը]]ը, [[ԿոտայքԿոտայքի շրջան|Կոտայքը]]ը և, աստիճանաբար առաջանալով, ապրիլի 2-ին մտան [[Երևան]]: [[Երևան|Մայրաքաղաք]]ըՄայրաքաղաքը ավերածությունից փրկելու և ավելորդ արյունահեղությունից խուսափելու համար որոշվեց [[Երևան]]ըԵրևանը հանձնել առանց կռվի։
 
== Հայաստանի առաջին Հանրապետության պարբերական մամուլը 1918-1920 թթ. ==
Տող 322.
[[Պատկեր:042 mnisters of qajaznouni cabinet.jpg|մինի|right|299px|Հովհաննես Քաջազնունու կառավարության կազմը]]
 
[[1918]] թվականի [[հուլիսի 19]]-ին [[Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն (1918-1920)|Հայաստանի կառավարության]] կազմը տեղափոխվել է [[Երևան]]` թողնելով իր գրեթե ողջ շարժական ու անշարժ գույքը [[Վրաստան]]ում։ Կառավարության կազմին կայարանում ճանապարհելու ժամանակ ներկա չէր [[Վրաստան]]ի որևէ մեկ պաշտոնյա։ Ճանապարհային կառավարության կազմը, երբ գնացքով կանգնում է [[Ղազախ]]ի կայարանում, տեղի ադրբեջանցիները ճոխ ընդունելություն են կազմակերպում ու ճանապարհում դեպի [[Երևան]]{{փաստ}}։ Հետպատերազմական [[Երևան]]ում կառավարության կազմին ընդունում է [[Արամ Մանուկյան (ՀՅԴ)|Արամ Մանուկյան]]ը, ով շուրջ 2 ամիս իրականացրել էր հանրապետության ղեկավարի լիազորությունները՝ կրելով «Երևանի դիկտատոր» կոչումը։ Հենց իր վերջնագրի արդյունքում էր կառավարությունը որոշում վերջապես բարգավաճ Թիֆլիսից տեղափոխվել հետպատերազմական Երևան՝ ստանձնելու երկրի ղեկավարումը։
 
==== ՀՀ Կառավարության երկրորդ կազմը ====
Տող 683.
Ընդունվում է քաղաքացիության մասին օրենքը։
 
Մայիսին [[Լևոն Շանթ]]ի ղեկավարած պատվիրակությունը մեկնեց [[Մոսկվա]]՝ բանակցելու Չիչերինի հետ։ Հոկտեմբերին կազմվեց դաշնագրի նախագիծը, որով Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր Հայաստանի անկախությունն ու անձեռնմխելիությունը, Հայաստանին մնում էր [[ԶանգեզուրԶանգեզուրի գավառ|Զանգեզուրը]]ը, իսկ [[ԱրցախԼեռնային Ղարաբաղ|Արցախն]]ն և [[ՆախիջևանՆախիջևանի գավառ|Նախիջևանը]]ը մնում էին ինքնավար։ Բայց կառավարության դիվանագիտական ջանքերն ի դերև ելան։ Հոկտեմբերին կազմվեց դաշնագրի նախագիծը, որով Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր Հայաստանի անկախությունն ու անձեռնմխելիությունը. Հայաստանի մեջ է մտնում Զանգեզուրը, իսկ Ղարաբաղը և Նախիջևանը մնում են ինքնավար<ref name="gov"/>։
 
[[Օգոստոսի 10]]-ին ստորագրվեց [[Սևրի պայմանագիր]]ը, իսկ Հայաստանի ու [[Թուրքիա]]յի սահմանի գծման մանդատը տրվում է ԱՄՆ նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ին։
Տող 852.
 
== Գրականություն ==
* [[Հրանտ Աբրահամյան (այլ կիրառումներպատմաբան)|Աբրահամյան Հրանտ]], «Արցախահայության ազատագրական պայքարը 1917–1923 թթ.», 1996։
* Աբրահամյան Հրանտ «Մարտնչող [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Արցախ]]ը», գիրք Ա. (1917–1923 թթ.), 2003, 336 էջ։
* Ազատ, անկախ և միացյալ [[Հայաստան]]ի վերջին օրերը (անհայտ գրողի օրագիրը), կազմեց` Ս. Հարությունյան, 1993, 135 էջ։
Տող 879.
* [[Ալեքսանդր Խատիսյան|Խատիսեան Ալեքսանդր]] «Հայաստանի հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը», [[Աթէնք]], 1930, 367 էջ, 2-րդ հրատ., Պէյրութ, 1968, 487 էջ։
* [[Լէօ]] «Սահմանավեճեր: [[Լոռու մարզ|Լոռի]] - [[Ախալքալաք]] – [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Ղարաբաղ]]», [[Աթէնք]], 1990, 107 էջ։
* Խուդավերդյան Բաբկեն «[[Զանգեզուր]] (1917–1921 թթ.)», 1988, 187 էջ։
* [[Լենդրուշ Խուրշուդյան|Խուրշուդյան Լենդրուշ]] «Հայաստանի բաժանումը [[1920 թվական]]ին», 2002, 316 էջ։
* [[Համբարձում Կարապետյան|Կարապետյան Համբարձում]], [[Սևրի պայմանագիր]]ը հայոց ճակատագրում», 2004, 128 էջ։
Տող 930.
* [[Մուշեղ Սերոբյան|Սերոբեան Մուշէղ]] «Հայաստանի անկախութեան առթիւ», [[Գահիրէ]], 1950, 90 էջ։
* Սիմոնյան Աշոտ «[[Վայոց ձորի մարզ|Վայոց ձոր]]ը 20-րդ դարի քառուղիներում (1914–1921 թթ.)», 2011, 728 էջ։
* [[Արամ Սիմոնյան|Սիմոնյան Արամ]] «[[Զանգեզուր]]իԶանգեզուրի ինքնապաշտպանություն|Զանգեզուրի հերոսամարտը]] 1917–1920 թթ.», 2009, 750 էջ։
* [[Վանիկ Վիրաբյան|Վիրաբյան Վանիկ]] «[[Հայ-վրացական պատերազմ|1918 թ. վրաց–հայկական պատերազմ]]ը, ՀՀ կառավարության ռազմաքաղաքական գործունեությունը և կուսակցությունները», 2003, 252 էջ։
* Վիրաբյան Վանիկ «Հայ – վրացական ռազմաքաղաքական հարաբերությունները 1918 – 1921 թթ.», 2016, 828 էջ։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հայաստանի_առաջին_հանրապետություն» էջից