«Էջմիածնի Մայր Տաճար»–ի խմբագրումների տարբերություն

1955-1956 և 1959 թվականների [[Ալեքսանդր Սահինյան]]ի ղեկավարած հնագիտական պեղումների ընթացքում Այժմյան կառույցի տակ հայտնաբերվեցին 5-րդ դարի շինության մնացորդներ, գմբեթակիր մույթերի խարիսխների տակ՝ ավելի վաղ ժամանակվա խարիսխներ, սալահատակի մնացորդներ, հիմքեր, իսկ ավագ խորանի ներսում՝ հնագույն աբսիդի մի քանի շար, կենտրոնում՝ պարսիկների ստեղծած ատրուշան{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=71}}<ref name="csufresno"/>։ Հիմնվելով այս հետազոտությունների վրա՝ Սահինյանը եզրակացրեց, որ նախնական կառույցը եռանավ{{sfn|Hasratyan|2003|p=266}} բազիլի{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=71}} հորինվածք ուներ՝ [[Տեկորի տաճար|Տեկորի]], [[Սպիտակավոր եկեղեցի (Աշտարակ)|Աշտարակի]] և [[Սուրբ Խաչ եկեղեցի (Ապարան)|Ապարանի]] եկեղեցինների նման{{sfn|Sahinian|1966|p=84}}։ Սակայն այլ գիտնականներ մերժել են Սահինյանի տեսակետը․ [[Սուրեն Երեմյան]]ը և [[Արմեն Խաչատրյան]]ը կարծում էին, որ տաճարը ուղղանկյուն, քառամույթ գմբեթավոր է եղել{{sfn|Hasratyan|2003|p=266}}, Վահան Գրգորյանը առաջարկել է «ծայրահեղ տեսություն»{{sfn|Mnatsakanian|1987|p=149|ps=: "...крайняя точка зрения..."}}, ըստ որի տաճարը ի սկզբանե կառուցվել է ներկայիս տեսքով{{sfn|Hasratyan|2003|p=266}}։

1627 թվականից [[Մովսես Գ Տաթևացի]] կաթողիկոսի օրոք վերանորոգվեցին գմբեթը, ծածկը, հիմքերը, սալահատակը, կառուցվեցին արտաքին նոր պարսպապատեր, հյուրանոց, խուցեր, առաստաղը, սեղանատուն{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}<ref name="csufresno"/>{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}: Այս մասին [[Առաքել Դավրիժեցի|Առաքել Դավրիժեցին]]ն հետևյալ նկարագիրն է տվել.<blockquote>«Ըստ ամենայնի դատարկված է տաճարը, և կողոպտված յուր զարդերը, ոչ գիրք կար և ոչ զգեստներ, այդ պատճառով ոչ մի ժամասացություն չէր լինում, պատահական անցավոր ճանապարհորդների համար մի մահմեդական ձեթի ճրագ վառելով բեմի վրա կդներ, որպեսզի իրեն ողորմություն տան։ Հատակի սալերը ամբողջովին քանդված էին, և մեծամեծ լուսամուտները բաց էին մնում առանց վանդակի և փեղկի, որով թռչունները մտնում էին ներս և աղտոտություններով լցնում։ Իսկ դրսի կողմից կաթուղիկեի գլուխը, տանիքը և պատերի երեսները ամբողջովին քարուքանդ եղած և քարերը թափված էին գետին՝ գետնի սալերը ևս ջարդելով և փչացնելով։ Մի ժամանակ տաճարին կից շինություններ էին շինված ու հետո քանդված, որով փլատակների կույտը մինչև յոթը կանգուն բարձրացած էր տաճարի շուրջը»<ref name=":0" />։</blockquote>833 թվականին [[Էլի Սմիթ]]ը գրում է՝ «Ամբողջ տարածքը շրջապատված է բարձր շրջանաձև աշտարակներով կողաշարված պատով, որն արտաքնից ամրոցի է նմանվում։»<ref>{{cite book|last1=Smith|first1=Eli|last2=Dwight|first2=H. G. O|authorlink1=Eli Smith|authorlink2=Harrison Gray Otis Dwight|title=Researches of the rev. E. Smith and rev. H.G.O. Dwight in Armenia, Volume 2|date=1833|publisher=[[Crocker & Brewster]]|location=Boston|page=94}}</ref>։ [[Դուգլաս Ֆրեշֆիլդ]]ը 1869 թվականին գրում է՝ «Կուսանոցն ու տաճարը գտնվում են ամրացված մեծ պարսպի ներսում» և պնդում է, որ այն «դիմադրել է անհավատների բազմաթիվ հարձակումներին»<ref name="Freshfield">{{cite book|last=Freshfield|first=Douglas W.|authorlink=Douglas Freshfield|title=Travels in the Central Caucasus and Bashan|date=1869|publisher=Longmans, Green, and Co.|location=London|page=166}}</ref>։