«Քաղցկեղ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ մանր-մունր ուղղումներ, փոխարինվեց: → (13), →
Տող 43.
| կանխատեսում = 5 տարվա ապրելիությունը՝ 66%
|}}
'''Քաղցկեղ''', հիվանդությունների խումբ, որի հիմքում [[Բջիջ|բջջի]] չկանոնակարգված բազմացումն է և դեպի այլ օրգաններ տարածվելու պոտենցիալ ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014>{{cite web |title=Defining Cancer |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |website=National Cancer Institute |accessdate=28 March 2018 |dead-url=no |date=17 September 2007 }}</ref>։ Ի հակադրություն քաղցկեղի՝ [[Բարորակբարորակ ուռուցքներ|բարորակ ուռուցքների]]ի մեծամասնությունը չի տարածվում օրգանիզմի այլ մասեր<ref name=NCI2014/> (բացառ.՝ արգանդի բարորակ լեյոմիոմա<ref>{{Cite journal|last=Barnaś|first=Edyta|last2=Książek|first2=Mariusz|last3=Raś|first3=Renata|last4=Skręt|first4=Andrzej|last5=Skręt- Magierło|first5=Joanna|last6=Dmoch- Gajzlerska|first6=Ewa|date=2017-04-20|title=Benign metastasizing leiomyoma: A review of current literature in respect to the time and type of previous gynecological surgery|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5398563/|journal=PLoS ONE|volume=12|issue=4|doi=10.1371/journal.pone.0175875|issn=1932-6203|pmc=PMCPMC5398563|pmid=28426767}}</ref>)։ Հնարավոր ախտանիշներն են՝ [[արյունահոսություն]], ձգձգվող [[հազ]], առանց ակնհայտ պատճառի քաշի կորուստ և այլն<ref name=NHS2012>{{cite web |title=Cancer – Signs and symptoms |url=http://www.nhs.uk/Conditions/Cancer/Pages/Symptoms.aspx |website=NHS Choices |accessdate=10 June 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140608104550/http://www.nhs.uk/Conditions/cancer/Pages/symptoms.aspx |archive-date=8 June 2014 |df=dmy-all}}</ref>։ Այս ախտանիշները կարող են ի հայտ գալ ինչպես քաղցկեղի, այնպես էլ այլ հիվանդությունների դեպքում<ref name=NHS2012/>։ Մարդկանց շրջանում հանդիպում է քաղցկեղի ավելի քան 100 տեսակ<ref name=NCI2014/>։
 
[[Ծխախոտ|Ծխախոտի]]ի օգտագործումը քաղցկեղից մահացության 22 %-ի պատճառն է<ref name=WHO2018>{{cite web |title=Cancer Fact sheet N°297 |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |website=World Health Organization |accessdate=21 March 2018 |date=February 2018 |dead-url=no | df=dmy-all}}</ref>։ Եվս 10 % մահացության պատճառն է [[Ճարպակալում|ճարպակալումըճարպակալում]]ը, ոչ ռացիոնալ սննդակարգը, ցածր ֆիզիկական ակտիվությունը, [[Սպիրտ|ալկոհոլի]] չարաշահումը<ref name="WHO2018" /><ref>{{cite web |title=Obesity and Cancer Risk |url=http://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3 |website=National Cancer Institute |accessdate=4 July 2015 |date=January 3, 2012 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150704154440/http://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3 |archive-date=4 July 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Jayasekara H, MacInnis RJ, Room R, English DR | title = Long-Term Alcohol Consumption and Breast, Upper Aero-Digestive Tract and Colorectal Cancer Risk: A Systematic Review and Meta-Analysis | journal = Alcohol and Alcoholism | volume = 51 | issue = 3 | pages = 315–30 | date = May 2016 | pmid = 26400678 | doi = 10.1093/alcalc/agv110 }}</ref>։ Այլ գործոններից են՝ ինֆեկցիաները, իոնիզացնող ճառագայթումը և միջավայրի աղտոտվածությունը<ref name="Enviro2008">{{cite journal |vauthors=Anand P, Kunnumakkara AB, Kunnumakara AB, Sundaram C, Harikumar KB, Tharakan ST, Lai OS, Sung B, Aggarwal BB |title=Cancer is a preventable disease that requires major lifestyle changes |journal=Pharmaceutical Research |volume=25 |issue=9 |pages=2097–116 |date=September 2008 |pmid=18626751 |pmc=2515569 |doi=10.1007/s11095-008-9661-9}}</ref>։ Արդի աշխարհում քաղցկեղի 15 %-ի պատճառը այնպիսի կենսաբանական ախտածիններն են, ինչպիսիք են՝ [[Հելիկոբակտեր պիլորի վարակ|հելիկոբակտեր պիլորին]] ''(Helicobacter pylori''), [[հեպատիտ B]]-ն, [[Հեպատիտ C|հեպատիտ-C]]-ն, [[Մարդումարդու պապիլոմա վիրուս|մարդու պապիլոմա վիրուսը]]ը (''Human papillomavirus infection''), [[Էպշտեյն-Բարր վիրուս|Էպշտեյն-Բարր վիրուսը]]ը (''Epstein-Barr virus''), [[ՄԻԱՎ|մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը]] (ՄԻԱՎ, ''HIV'')<ref name=WHO2018/>։ Այս գործոններն իրենց ազդեցությունը թողնում են՝ փոփոխելով բջջի [[Գեն|գեներըգեն]]երը<ref name=WCR2014Bio>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 1.1 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Գենետիկ փոփոխությունները տեղի են ունենում նախքան քաղցկեղի զարգանալը<ref name=WCR2014Bio />։ Մոտ 5-10 % դեպքերում գենետիկ փոփոխույթունները ժառանգված են լինում ծնողներից<ref name=ACS-heredity>{{cite web |publisher=[[American Cancer Society]] |title=Heredity and Cancer |accessdate=July 22, 2013 |url=http://www.cancer.org/cancer/cancercauses/geneticsandcancer/heredity-and-cancer |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130802043732/http://www.cancer.org/cancer/cancercauses/geneticsandcancer/heredity-and-cancer |archive-date=2 August 2013 |df=dmy-all}}</ref>։ Քաղցկեղը կարող է հայտնաբերվել նշաններով, ախտանիշներով և հետազոտություններով։ Ախտորոշմանը նպաստում են նաև բժշկական տեսանակարահանող միջոցները և [[Բիոպսիա|բիոպսիանբիոպսիա]]ն<ref>{{cite web |title=How is cancer diagnosed? |url=http://www.cancer.org/treatment/understandingyourdiagnosis/examsandtestdescriptions/testingbiopsyandcytologyspecimensforcancer/testing-biopsy-and-cytology-specimens-for-cancer-how-is-cancer-diagnosed |website=American Cancer Society |date=29 January 2013 |accessdate=10 June 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714120018/http://www.cancer.org/treatment/understandingyourdiagnosis/examsandtestdescriptions/testingbiopsyandcytologyspecimensforcancer/testing-biopsy-and-cytology-specimens-for-cancer-how-is-cancer-diagnosed |archive-date=14 July 2014 |df=dmy-all}}</ref>։
 
Քաղցկեղով կարող են տառապել անգամ չծխող, նորմալ քաշ ունեցող, ալկոհոլը չչարաշահող, մրգեր ու բանաջարեղեն օգտագործող, քաղցկեղածին ինֆեկցաների դեմ պատվաստված մարդիկ<ref name=Kushi2012>{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Doyle C, McCullough M, Rock CL, Demark-Wahnefried W, Bandera EV, Gapstur S, Patel AV, Andrews K, Gansler T |title=American Cancer Society Guidelines on nutrition and physical activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal= CA Cancer J Clin |volume=62 |issue=1 |pages=30–67 |year=2012 |pmid=22237782 |doi=10.3322/caac.20140}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Parkin DM, Boyd L, Walker LC |title=16. The fraction of cancer attributable to lifestyle and environmental factors in the UK in 2010 |journal=British Journal of Cancer |volume=105 Suppl 2 |pages=S77–81 |date=December 2011 |pmid=22158327 |pmc=3252065 |doi=10.1038/bjc.2011.489}}</ref>։ [[Սկրինինգ|Սկրինինգի]]ի օգնությամբ քաղցկեղի ախտորոշումը կիրառելի է [[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի]] և ուղիղ աղու քաղցկեղի դեպքում<ref name=WCR2014Scr>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 4.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Սկրինինգ թեստերի նպատակահարմարությունը [[Կրծքագեղձիկրծքագեղձի քաղցկեղ|կրծքագեղձի քաղցկեղի]]ի դեպքում հաստատված չէ<ref name=WCR2014Scr/><ref name=Got2013>{{cite journal |vauthors=Gøtzsche PC, Jørgensen KJ |title=Screening for breast cancer with mammography |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=6 |issue=6 |pages=CD001877 |date=June 2013 |pmid=23737396 |doi=10.1002/14651858.CD001877.pub5}}</ref>։ Քաղցկեղը հաճախ բուժվում է [[Ճառագայթայինճառագայթային թերապիա|ճառագայթային թերապիայի]]յի, վիրաբուժական միջամտության, [[Քիմիոթերապիա|քիմիոթերապիայիքիմիոթերապիա]]յի և թիրախային թերապիայի համակցության միջոցով<ref name=WHO2018/><ref name=TCT2018>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet |title=Targeted Cancer Therapies |author=National Cancer Institute |date=26 February 2018 |website=www.cancer.gov |accessdate=28 March 2018 }}</ref>։ Ցավի և այլ ախտանիշների թեթևացումը հիվանդի խնամքի կարևոր բաղադրիչն են։ [[Պալիատիվ օգնություն|Պալիատիվ խնամքը]] կարևոր է հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում<ref name=WHO2018/>։ [[Ապրելիություն|Ապրելիությունը]]ը կախված է քաղցկեղի տեսակից և բուժման սկզբում հիվանդության փուլից<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղ ունեցող 15 տարեկանից ցածր երեխաների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը գերազանցում է 80 %-ը<ref name=WCR2014Peads>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 1.3 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ ԱՄՆ-ում քաղցկեղ ունեցողների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը 66 % է<ref name=Seer2014>{{cite web |title=SEER Stat Fact Sheets: All Cancer Sites |url=http://seer.cancer.gov/statfacts/html/all.html |website=National Cancer Institute |accessdate=18 June 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100926191037/http://seer.cancer.gov/statfacts/html/all.html |archive-date=26 September 2010 |df=dmy-all}}</ref>։
 
2015 թվականին քաղցկեղով էր տառապում 90,5 միլիոն մարդ։ Տարեկան գրանցվում է 14,1 միլիոն նոր դեպք (այս թիվը մաշկային քաղցկեղներից ներառում է միայն մելանոման )<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղի պատճառով տարեկան մահանում է 8,8 միլիոն մարդ (ընդհանուր մահացության 15,7 %-ը)։ Տղամարդկանց մոտ քաղցկեղի ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են [[Թոքիթոքի քաղցկեղ|թոքի քաղցկեղը]]ը, [[Շագանակագեղձիշագանակագեղձի քաղցկեղ|շագանակագեղձի քաղցկեղը]]ը, հաստ աղու և [[Ուղիղուղիղ աղու քաղցկեղ|ուղիղ աղու քաղցկեղը]]ը, [[Ստամոքսիստամոքսի քաղցկեղ|ստամոքսի քաղցկեղը]]ը<ref name=WCR2014>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |pages=Chapter 1.1}}</ref>։ Կանանց մոտ ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, հաստ աղու և ուղիղ աղու քաղցկեղը, թոքի քաղցկեղը և [[Արգանդիարգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի քաղցկեղը]]ը<ref name=WCR2014Bio />։ Եթե մաշկային քաղցկեղի բոլոր տեսակները ներառվեին քաղցկեղի նոր դեպքերի տարեկան ցուցանիշում, ապա դեպքերը կաճեին 40 %-ով<ref>{{cite journal |vauthors=Dubas LE, Ingraffea A |title=Nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=21 |issue=1 |pages=43–53 |date=February 2013 |pmid=23369588 |doi=10.1016/j.fsc.2012.10.003}}</ref><ref name=Cak2012>{{cite journal |vauthors=Cakir BÖ, Adamson P, Cingi C |title=Epidemiology and economic burden of nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=20 |issue=4 |pages=419–22 |date=November 2012 |pmid=23084294 |doi=10.1016/j.fsc.2012.07.004}}</ref>։ Երեխաների մոտ սուր լիմֆոբլաստային լեյկեմիան և գլխուղեղի ուռուցքներն ամենահաճախն են հանդիպում (բացառությամբ Աֆրիկայի, որտեղ ոչ-Հոջկինի լիմֆոման հանդիպում է ավելի հաճախ)<ref name=WCR2014Peads/>։ 2012 թվականին 15 տարեկանից ցածր 165․000 երեխայի մոտ ախտորոշվել է քաղցկեղ<ref name=WCR2014/>։ Քաղցկեղի ռիսկն աճում է տարիքի հետ, և քաղցկեղի շատ տեսակներ ավելի հաճախ հանդիպում են զարգացած երկրներում<ref name=WCR2014Bio/>։ Հաճախականությունն ավելանում է մարդկանց կյանքի տևողության ավելացման և զարգացած երկրներում ապրելակերպի փոփոխության հետ<ref name=Epi11>{{cite journal |vauthors=Jemal A, Bray F, Center MM, Ferlay J, Ward E, Forman D |title=Global cancer statistics |journal=Ca |volume=61 |issue=2 |pages=69–90 |date=February 2011 |pmid=21296855 |doi=10.3322/caac.20107}}</ref>։ Քացկեղի հետ կապված ֆինանսական ծախսերը 2010 թվականին աճել են մինչև 1,16 տրիլիոն դոլար<ref name=WCR2014Eco>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 6.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։
 
=== Սահմանումներ ===
Քաղցկեղները հիվանդությունների մեծ ընտանիք են, որոնք ներառում են բջջի չկարգավորված աճն ու օրագանիզմի այլ հատվածներ տարածվելու ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014/>։ Քաղցկեղի ժամանակ առաջանում են զանազան նորագոյացություններ։ Նորագոյացությունը կամ ուռուցքը բջիջների խումբ է, որոնք անվերահսկելիորեն բազմանում են և ունակ են ձևավորելու ուռուցք կամ դիֆուզ կերպով տարածվել<ref name=ACSglossary>{{cite web |title=Cancer Glossary |website=cancer.org |publisher=American Cancer Society |url=http://www.cancer.org/cancer/cancerglossary/index |accessdate=September 11, 2013 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130901160014/http://www.cancer.org/cancer/cancerglossary/index |archive-date=1 September 2013 |df=dmy-all}}</ref><ref name=NCIdefinition>{{cite web |title=What is cancer? |website=cancer.gov |publisher=National Cancer Institute |accessdate=28 March 2018 |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer|date=17 September 2007}}</ref>։
 
Բոլոր քաղցկեղային բջիջներին բնորոշ է 6 առանձնահատկություն։ Չարորակ ուռուցքի առաջացման համար անհրաժեշտ են հետևյալ առանձնահատկությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=The hallmarks of cancer |journal=Cell |volume=100 |issue=1 |pages=57–70 |date=January 2000 |pmid=10647931 |doi=10.1016/s0092-8674(00)81683-9}}</ref>․
Տող 67.
=== Նշաններ և ախտանիշներ ===
[[Պատկեր:Symptoms_of_cancer_metastasis.svg|մինի|Քաղցկեղի ապտանիշները կախված են ուռուցքի տեղակայումից]]
Քաղցկեղի առաջացման սկզբնական փուլերում ախտանիշներ չկան։ Նշաններն ու ախտանիշները հայտնվում են, երբ [[ուռուցք]]ը մեծանում և/կամ խոցոտվում է։ Դրանք կախված են քաղցկեղի տեսակից և տեղակայումից։ Շատերն առաջանում են նաև այլ հիվանդությունների դեպքում։ Քաղցկեղին յուրահատուկ ախտանիշները քիչ են։ Քաղցկեղը «մեծ նմանակող» է, քանի որ կարող է կրկնել այլ հիվանդությունների ախտանիշները։ Քաղցկեղ ունեցող շատ մարդիկ նախ բուժում են ստացել այլ հիվանդության համար, որը կարող էր իրենց ախտանիշների պատճառ հանդիսանալ<ref name=Card10>Holland Chp. 1</ref>։
 
Ախտորոշումից հետո մարդիկ կարող են դառնալ մտահոգ և դեպրեսիվ։ Քաղցկեղով տառապող մարդկանց մոտ [[Ինքնասպանություն|ինքնասպանություններիինքնասպանություն]]ների հաճախականությունը կրկնակի աճում է<ref>{{cite journal |vauthors=Anguiano L, Mayer DK, Piven ML, Rosenstein D |title=A literature review of suicide in cancer patients |journal=Cancer Nursing |volume=35 |issue=4 |pages=E14–26 |date=Jul–Aug 2012 |pmid=21946906 |doi=10.1097/NCC.0b013e31822fc76c}}</ref>։
 
==== Տեղային ախտանիշներ ====
Տեղային ախտանիշները կարող են պայմանավորված լինել ուռուցքի զանգվածով և խոցոտման առկայությամբ։ Օրինակ` թոքի քաղցկեղի դեպքում ուռուցքը կարող է ճնշել բրոնխը առաջացնելով հազ և [[թոքաբորբ]]։ Կերակրափողի քաղցկեղը կարող է նեղացնել դրա լուսանցքը և կուլ տալը դարձնել դժվար ու ցավոտ։ Հաստ աղու քաղցկեղը կարող է առաջացնել աղու լուսանցքի նեղացում կամ խցանում, որը կբերի աղիքի ֆունկցիաների խանգարման։ Կրծքագեղձի և [[Ամորձի|ամորձիներիամորձի]]ների քաղցկեղը կարող է առաջացնել տեսանելի կույտ մաշկի տակ։ Խոցոտման հետևանքով կարող է առաջանալ արյունահոսություն, որը եթե լինի թոքերում կառաջանա արյունախառն հազ։ Աղիներում տեղակայվելու դեպքում արյունահոսության հետևանքով կառաջանա [[սակավարյունություն]], միզապարկի դեպքում՝ արյունամիզություն, արգանդի դեպքում՝ հեշտոցային արյունահոսություն։ Տեղային ցավը առաջանում է հիվանդության առավել ուշ փուլերում։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ կարող են հանգեցնել հեղուկի կուտակման կրծքավանդակի կամ որովայնի խոռոչում<ref name=Card10/>։
 
==== Համակարգային ախտանիշներ ====
Համակարգային ախտանիշները անմիջականորեն պայմանավորված չեն ուռուցքով և մետաստազներով։ Դրանք կարող են ներառել անհայտ պատճառով քաշի կորուստ, [[տենդ]], [[ճարպակալում]], մաշկային փոփոխություններ<ref>{{cite book |last=O'Dell |first=edited by Michael D. Stubblefield, Michael W. |title=Cancer rehabilitation principles and practice |year=2009 |publisher=Demos Medical |location=New York |isbn=978-1-933864-33-4 |page=983 |url={{google books |plainurl=y |id=_JaPlNYgXkEC |page=983}}}}</ref>։ [[Հոջկինի լիմֆոմա|Հոջկինի լիմֆոման]]ն, սպիտակարյունությունները և լյարդի կամ երիկամի քաղցկեղները կարող են ուղեկցվել կայուն տենդով<ref name=Card10/>։
 
Որոշ քաղցկեղներ կարղ են հարուցել սպեցիֆիկ համակարգային ախտանիշներ, որոնք ստացել են «<nowiki/>[[պարանեոպլաստիկ համախտանիշ]]<nowiki/>» անվանումը։ Օրինակ՝ [[Միասթենիամիասթենիա գրավիս|միասթենիա գրավիսի]]ի առաջացումը թիմոմայի դեպքում<ref name="Card10" />։
==== Մետաստազներ ====
Քաղցկեղը կարող է տարածվել հարևան օրգանների վրա անմիջականորեն, իսկ ավշային հանգույցների միջոցով և արյունային ճանապարհով դեպի հեռադիր օրգաններ։ Այս երևույթը կոչվում է մետաստազավորում։ Երբ քաղցկեղը տարածվում է արյան միջոցով այն ախտահարում է ամբողջ օրգանիզմը։ Մետաստատիկ քաղցկեղի ախտանիշները կախված են ուռուցքի տեղակայումից և կարող են ներառել ավշային հանգույցների մեծացում (որոնք հաճախ շոշափվում են մաշկի տակից և ունեն կոշտացած կազմություն), լյարդի մեծացում, փայծաղի մեծացում, որոնք կարող են շոշափվել որովայնում, ախտահարված ոսկրերի ցավ կամ կոտրվածքներ, նյարդաբանական ախտանիշներ<ref name=Card10/>։
 
== Պատճառներ ==
Քաղցկեղների 90-95%-ը միջավայրի գործոնների ազդեցությամբ առաջացած գենային [[Մուտացիա|մուտացիաներիմուտացիա]]ների հետևանք են<ref name="Enviro2008" />։ Մնացած 5-10%-ը ժառանգվել են ծնողների գեներից<ref name="Enviro2008" />։ Միջավայրի գործոն է համարվում ցանկացած գործոն, որը չի ժառանգվել ծնողներից<ref name="isbn0-387-78192-7">{{cite book |first1=K.G. |last1=Manton |first2=Igor |last2=Akushevich |first3=Julia |last3=Kravchenko | name-list-format = vanc |title=Cancer Mortality and Morbidity Patterns in the U.S. Population: An Interdisciplinary Approach |url={{google books |plainurl=y |id=fDIbuwtYPlAC}}|date=28 December 2008|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-0-387-78193-8|quote = Միջավայրի գործոնները ներառում են ոչ միայն օդը, ջուրը, հողը, այլ նաև տանը և աշխատավայրում առկա նյութերն ու պայմանները, ներառյալ սննդակարգը, ծխելը, ալկոհոլը, իոնիզացնող ճառագայթումը, էլեկտրամագնիսական դաշտը, ինֆեկցիոն գործոնները և այլն։ Ապրելակերպը, տնտեսական և վարքային գործոնները ևս միջավայրի գործոններ են }}</ref>։ Միջավայրի ամենատարածված քաղցկեղային գործոններն են ծխախոտը (25-30%), սննդակարգը և ճարպակալումը(30-35%), ինֆեկցիաները (15-20%), ճառագայթումը (և՛ իոնիզացնող, և՛ ոչ-իոնիզացնող, մինչև 10%), [[Սթրես|սթրեսըսթրես]]ը, ֆիզիկական ակտիվության պակասը և աղտոտվածությունը<ref name="Enviro2008" /><ref>{{cite journal | vauthors = Islami F, Goding Sauer A, Miller KD, Siegel RL, Fedewa SA, Jacobs EJ, McCullough ML, Patel AV, Ma J, Soerjomataram I, Flanders WD, Brawley OW, Gapstur SM, Jemal A | title = Proportion and number of cancer cases and deaths attributable to potentially modifiable risk factors in the United States | journal = Ca | volume = 68 | issue = 1 | pages = 31–54 | date = January 2018 | pmid = 29160902 | doi = 10.3322/caac.21440 }}</ref>։
 
Ընդհանուր առմամբ հնարավոր չէ պարզել, թե կոնկրետ տվյալ քաղցկեղն ինչից է առաջացել, քանի որ քաղցկեղածին ոչ մի գործոն չունի իր սպեցիֆիկ նշանը։ Օրինակ՝ եթե տվյալ մարդը ծխում է և ունի թոքի քաղցկեղ, ապա մեծ հավանականությամբ քաղցկեղն առաջացել է ծխախոտի հետևանքով, սակայն յուրաքանչյուր մարդ էլ ունի թոքի քաղցկեղի առաջացման հավանականություն միջավայրի աղտոտվածության, ռադիացիայի և այլ պատճառներով, հետևաբար հնարավոր է, որ այդ մարդու քաղցկեղը պայմանավորված լինի այլ պատճառներով ևս։ Քաղցկեղը վարակիչ հիվանդություն չէ<ref name=Tolar>{{cite journal |vauthors=Tolar J, Neglia JP |title=Transplacental and other routes of cancer transmission between individuals |journal=Journal of Pediatric Hematology/Oncology |volume=25 |issue=6 |pages=430–4 |date=June 2003 |pmid=12794519 |doi=10.1097/00043426-200306000-00002}}</ref>։
 
=== Քիմիկատներ ===
[[Պատկեր:Cancer_smoking_lung_cancer_correlation_from_NIH.svg|աջից|մինի|Թոքի քաղցկեղի հաճախականությունը ուղիղ համեմատական է ծխախոտի օգտագործմանը]]
Թոքի քաղցկեղի զարգացումը սերտորեն կապված է ծխելու հետ։
 
Այն նյութերը որոնք առաջացնում են քաղցկեղի որոշակի տեսակներ կոչվում են քաղցկեղածին նյութեր (կանցերոգեններ)։ Օրինակ` ծխախոտի ծուխը պայմանավորում է թոքի քաղցկեղի դեպքերի 90%-ը<ref name="pmid9594919">{{cite journal |vauthors=Biesalski HK, Bueno de Mesquita B, Chesson A, Chytil F, Grimble R, Hermus RJ, Köhrle J, Lotan R, Norpoth K, Pastorino U, Thurnham D |title=European Consensus Statement on Lung Cancer: risk factors and prevention. Lung Cancer Panel |journal=Ca |volume=48 |issue=3 |pages=167–76; discussion 164–6 |year=1998 |pmid=9594919 |doi=10.3322/canjclin.48.3.167}}</ref>։ Այն առաջացնում է նաև կոկորդի, ստամոքսի, [[Միզապարկի քաղցկեղ|միզապարկի]], [[Կերակրափող|կերակրափողիկերակրափող]]ի և [[Ենթաստամոքսային գեղձի ուռուցք|ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղ]]։ Ծխախոտի ծուխը պարունակում է ավելի քան 50 քաղցկեղածին նյութ, ներառյալ նիտրոզոամինները և պոլիցիկլիկ արոմատային ածխաջրածինները<ref name="pmid12270001">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Boffetta P, Adami HO |title=Tobacco use and cancer causation: association by tumour type |journal=Journal of Internal Medicine |volume=252 |issue=3 |pages=206–24 |date=September 2002 |pmid=12270001 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.01022.x}}</ref>։
 
Ծխախոտի ծուխը «պատասխանատու է» քաղցկեղի հետևանքով մահվան յուրաքանչյուր 5 դեպքից 1-ի համար<ref name="Kuper">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Adami HO, Boffetta P |title=Tobacco use, cancer causation and public health impact |journal=Journal of Internal Medicine |volume=251 |issue=6 |pages=455–66 |date=June 2002 |pmid=12028500 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.00993.x}}</ref> և 3-ից 1-ի համար՝ զարգացած երկրներում<ref name="Sasco">{{cite journal |vauthors=Sasco AJ, Secretan MB, Straif K |title=Tobacco smoking and cancer: a brief review of recent epidemiological evidence |journal=Lung Cancer |volume=45 Suppl 2 |issue= |pages=S3–9 |date=August 2004 |pmid=15552776 |doi=10.1016/j.lungcan.2004.07.998}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղից մահվան դեպքերը հայելային կերպով արտացոլում են ծխախոտի օգտագործման մասշտաբներն ԱՄՆ-ում։ Ծխողների թվաքանակի ավելացմանը զուգընթաց ավելանում է նաև թոքի քաղցկեղից մահացությունը և հակառակը<ref name="pmid16998161">{{cite journal |vauthors=Thun MJ, Jemal A |title=How much of the decrease in cancer death rates in the United States is attributable to reductions in tobacco smoking? |journal=Tobacco Control |volume=15 |issue=5 |pages=345–7 |date=October 2006 |pmid=16998161 |pmc=2563648 |doi=10.1136/tc.2006.017749}}</ref><ref name="pmid18434333">{{cite journal |vauthors=Dubey S, Powell CA |title=Update in lung cancer 2007 |journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine |volume=177 |issue=9 |pages=941–6 |date=May 2008 |pmid=18434333 |pmc=2720127 |doi=10.1164/rccm.200801-107UP}}</ref>։
 
Արևմտյան Եվրոպայում տղամարկանց քաղցկեղի 10%-ը և կանանց քաղցկեղի 3%-ը պայմանավորված են ակոհոլի չարաշահմամբ։ Ալկոհոի չարաշահումից մեծանում է լյարդի և աղեստամոքսային ուղու քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid21474525">{{cite journal |vauthors=Schütze M, Boeing H, Pischon T, Rehm J, Kehoe T, Gmel G, Olsen A, Tjønneland AM, Dahm CC, Overvad K, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Trichopoulou A, Benetou V, Zylis D, Kaaks R, Rohrmann S, Palli D, Berrino F, Tumino R, Vineis P, Rodríguez L, Agudo A, Sánchez MJ, Dorronsoro M, Chirlaque MD, Barricarte A, Peeters PH, van Gils CH, Khaw KT, Wareham N, Allen NE, Key TJ, Boffetta P, Slimani N, Jenab M, Romaguera D, Wark PA, Riboli E, Bergmann MM |title=Alcohol attributable burden of incidence of cancer in eight European countries based on results from prospective cohort study |journal=BMJ |volume=342 |issue= |pages=d1584 |date=April 2011 |pmid=21474525 |pmc=3072472 |doi=10.1136/bmj.d1584}}</ref>։ Աշխատանքի հետ կապված նյութերի հետևանքով առաջացող քաղցկեղը կազմում է դեպքերի 2-20%-ը<ref name="pmid18055160">{{cite journal |vauthors=Irigaray P, Newby JA, Clapp R, Hardell L, Howard V, Montagnier L, Epstein S, Belpomme D |title=Lifestyle-related factors and environmental agents causing cancer: an overview |journal=Biomedicine & Pharmacotherapy = Biomedecine & Pharmacotherapie |volume=61 |issue=10 |pages=640–58 |date=December 2007 |pmid=18055160 |doi=10.1016/j.biopha.2007.10.006}}</ref>, հանգեցնելով 200,000-ից ավել մահվան դեպքերի<ref name="WHO_occup">{{cite press release |title=WHO calls for prevention of cancer through healthy workplaces |publisher=World Health Organization |date=27 April 2007 |url=http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |accessdate=13 October 2007 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20071012202014/http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |archive-date=12 October 2007 |df=dmy-all}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղը և մեզոթելիոման կարող են առաջանալ ծխախոտի ծխի ներշնչումից և ասբեստից, սպիտակարյունությունը կարող է առաջանալ բենզենից<ref name="WHO_occup" />։
Տող 98.
=== Սննդակարգ և մարմնամարզություն ===
 
Սննդակարգը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ճարպակալումը մեծացնում են քաղցկեղից մահացությունը 30-35%-ով<ref name="Enviro2008" /><ref name="Nutri06">{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Byers T, Doyle C, Bandera EV, McCullough M, McTiernan A, Gansler T, Andrews KS, Thun MJ |title=American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal=Ca |volume=56 |issue=5 |pages=254–81; quiz 313–4 |year=2006 |pmid=17005596 |doi=10.3322/canjclin.56.5.254}}</ref>։ Միացյալ նահանգներում մարմնի ավելորդ քաշը ռիսկի գործոն է հանդիսանում քաղցկեղի շատ տեսակների զարգացման համար և մեծ դեր է խաղում 14-20% մահացության մեջ<ref name="Nutri06" />։ Միացյալ թագավորությունում արված հետազոտությունը, որը ներառել է 5 միլիոն մարդ, ցույց է տվել, որ մարմնի զանգվածի ինդեքսի բարձրացումը ռիսկի գործոն է քաղցկեղի 10-ից ավելի տեսակների համար և պայամանավորում է տարեկան 12,000 նոր դեպք այդ երկրում<ref name="BhaskaranLancet">{{cite journal |vauthors=Bhaskaran K, Douglas I, Forbes H, dos-Santos-Silva I, Leon DA, Smeeth L |title=Body-mass index and risk of 22 specific cancers: a population-based cohort study of 5·24 million UK adults |journal=Lancet |volume=384 |issue=9945 |pages=755–65 |date=August 2014 |pmid=25129328 |doi=10.1016/S0140-6736(14)60892-8 |pmc=4151483}}</ref>։ Ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը ևս նպաստում է քաղցկեղի զարգացմանը ոչ միայն ազդելով մարմնի զանգվածի վրա, այլ նաև [[Իմունային համակարգ|իմունային]] և [[Էնդոկրինէնդոկրին համակարգ|էնդոկրին համակարգերի]]երի վրա ունեցած բացասական ազդեցության շնորհիվ<ref name=Nutri06/>։ Սննդակարգի բացասական էֆեկտների կեսից ավելին բաժին է ընկնում գերսնուցմանը (չափից դուրս շատ ուտել), ավելի հազվադեպ եմ հանդիպում չափից դուրս քիչ բուսական սննդամթերքի և այլ առողջարար սննդի օգտագործումը։
 
Որոշ սննդատեսակներ կապված են քաղցկեղի կոնկրետ տեսակի հետ։ Աղի մեծ քանակությունն ասոցացված է ստամոքսի քաղցկեղի հետ, մեծ քանակությամբ [[Սննդայինսննդային հավելումներ|սննդային հավելումներն]]ն առաջացնում են լյարդի քաղցկեղ<ref name="pmid18990005" />: Սննդակարգերի ազգային առանձնահատկությունները կարող են մասնակիորեն բացատրել քաղցկեղի դրսևորումների տարբերությունները տարբեր ազգերի մոտ։ Օրինակ՝ ստամոքսի քաղցկեղն առավել տարածված է Ճապոնիայում, որտեղ սննունդը պարունակում է մեծ քանակությամբ աղ, իսկ հաստ աղու քաղցկեղն առավել տարածված է Միացյալ Նահանգներում։ Էմիգրանտների քաղցկեղային պրոֆիլը սկսում է կրկնօրինակել իրենց նոր երկրի քաղցկեղային պրոֆիլին անգամ առաջին սերնդի մոտ<ref name="pmid14278899">{{cite journal |vauthors=Buell P, Dunn JE |title=CANCER MORTALITY AMONG JAPANESE ISSEI AND NISEI OF CALIFORNIA |journal=Cancer |volume=18 |issue=5 |pages=656–64 |date=May 1965 |pmid=14278899 |doi=10.1002/1097-0142(196505)18:5<656::AID-CNCR2820180515>3.0.CO;2-3}}</ref>։
 
=== Ինֆեկցիա ===
Տող 108.
 
=== Ճառագայթում ===
Մետաստազավորվող քաղցկեղի ավելի քանի 10 %-ը կապված է ճառագայթման հետ, որը ներառում է ինչպես իոնիզացնող, այնպես էլ ոչ-իոնիզացնող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները<ref name=Enviro2008/>։ Իոնացնող ճառագայթման աղբյուր են բժշկական պատկերումը և ռադոն գազը։ Իոնացնող ճառագայթումը առանձնապես հզոր մուտագեն չէ<ref name="Little">{{cite book |veditors=Kufe DW, Pollock RE, Weichselbaum RR, Bast RC, Gansler TS, Holland JF, Frei E |title=Cancer medicine | vauthors = Little JB |chapter=Chapter 14: Ionizing Radiation |edition=6th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ont |year=2000 |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20160102193148/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |archive-date=2 January 2016 |df=dmy-all}}</ref>։ Օրինակ՝ բնակչության վրա [[ռադոն]] գազի քաղցկեղածին ազդեցությունը համարժեք է պասիվ ծխելուն<ref name="Little" />։ Ճառագայթումը դառնում է ավելի հզոր քաղցկեղածին գործոն, երբ միավորվում է այլ քաղցկեղածին գործոնների հետ։ Օրինակ՝ ռադոն + ծխել<ref name="Little" />։
 
Ճառագայթումը կարող է առաջացնել քաղցկեղ օրգանիզմի բոլոր հատվածներում, ցանկացած կենդանատեսակի մոտ և ցանկացած տարիքում։ Երեխաների և ծերերի շրջանում ռադիացիայի հետևանքով սպիտակարյունության զարգացման ռիսկը կրկնակի մեծ է հասուն մարդկանց համեմատ։ Նախածննդյան շրջանում ճառագայթման ենթարկվելը տասնապատկում է քաղցկեղագոյացման ռիսկը<ref name="Little" />։
 
Բժշկության մեջ օգտագործվող իոնացնող ճառագայթները փոքր, սակայն գնալով աճող դեր ունեն քաղցկեղի առաջացման գործում։ Իոնացնող ճառագայթումը կարող է օգտագործվել այլ տեսակի քաղցկեղի բուժման համար, սակայն որոշ դեպքերում կարող է հանգեցնել երկրորդ տեսակի ուռուցքի առաջացման<ref name="Little" />։ Իոնացնող ճառագայթումն օգտագործվում է նաև տեսապատկերող հետազոտության մեթոդների համար<ref name="pmid18046031">{{cite journal |vauthors=Brenner DJ, Hall EJ |title=Computed tomography—an increasing source of radiation exposure |journal=The New England Journal of Medicine |volume=357 |issue=22 |pages=2277–84 |date=November 2007 |pmid=18046031 |doi=10.1056/NEJMra072149}}</ref>։
 
Արևի ճառագայթների երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել [[Մելանոմա|մելանոմայիմելանոմա]]յի և մաշկի այլ չարորակ նորագոյացությունների առաջացման<ref name=Cleaver>{{cite book |vauthors=Cleaver JE, Mitchell DL |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=15. Ultraviolet Radiation Carcinogenesis |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20854/ |accessdate=31 January 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20854/ |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կարճալիք ուլրտրամանուշակագույն ճառագայթները մաշկի ոչ-մելանոմային չարորակ ուռուցքների հիմնական պատճառն են <ref name=Cleaver />։
 
Ոչ իոնիզացնող ռադիոալիքներով ճառագայթումը բջջային հեռախոսներից, էլեկտրաէներգիայի փոխարկիչներից և այլ համանման սարքերից, նկարագրվել է որպես քաղցկեղածին գործոն [[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն|Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության]] քաղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալության կողմից<ref>{{cite web |title=IARC classifies radiofrequency electromagnetic fields as possibly carcinogenic to humans |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |website=World Health Organization |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110601063650/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |archive-date=1 June 2011 |df=dmy-all}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, գիտությունը դեռ չի ապացուցել բջջային հեռախոսների և քաղցկեղագոյացման ռիսկի միջև առկա կապը<ref>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/radiation/cell-phones-fact-sheet |title=Cell Phones and Cancer Risk – National Cancer Institute |publisher=Cancer.gov |date=8 May 2013 |accessdate=28 March 2018}}</ref>։
Տող 122.
Քաղցկեղների գերագույն մեծամասնությունը ժառանգական չեն։ Ժառանգական քացկեղները պայմանավորված են ժառանգաբար փոխանցվող գենտիկ դեֆեկտով։ Պոպուլյացիայի 0,3%-ը կրում է գենետիկ մուտցիա, որը մեծապես ազդում է քաղցկեղագոյացման ռիսկի վրա և պայմանավորում քաղցկեղի 3-10%-ը<ref name=Expert09>{{cite journal |vauthors=Roukos DH |title=Genome-wide association studies: how predictable is a person's cancer risk? |journal=Expert Review of Anticancer Therapy |volume=9 |issue=4 |pages=389–92 |date=April 2009 |pmid=19374592 |doi=10.1586/era.09.12}}</ref>։ Դրանցից մի քանիսն են․ BRCA1 և BRCA2 գեների ժառանգվող մուտացիա, որը 75%-ով մեծացնում է կրծքագեղձի և ձվարանի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը <ref name=Expert09/>, հաստ աղու ժառանգական ոչ-պոլիպային քաղցկեղ (HNPCC կամ [[Լինչի սինդրոմ]]), որը հանդիպում է հաստ աղու քաղցկեղ ունեցող մարդկանց 3%-ի մոտ<ref name=Lancet10>{{cite journal |vauthors=Cunningham D, Atkin W, Lenz HJ, Lynch HT, Minsky B, Nordlinger B, Starling N |title=Colorectal cancer |journal=Lancet |volume=375 |issue=9719 |pages=1030–47 |date=March 2010 |pmid=20304247 |doi=10.1016/S0140-6736(10)60353-4}}</ref> և այլն։
 
Ամենամահացու քաղցկեղների ստատիստիկան․ հաստ աղու քաղցկեղի առաջացման հարաբերական ռիսկը, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ (ծնող, քույր, եղբայր, երեխա) ախտորոշվել է հիվանդությունը, կազմում է 2<ref name="Kampman2007">{{cite journal|last1=Kampman|first1=E.|title=A First-Degree Relative with Colorectal Cancer: What Are We Missing?|journal=Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention|volume=16|issue=1|year=2007|pages=1–3|issn=1055-9965|doi=10.1158/1055-9965.EPI-06-0984|pmid=17220324}}</ref>։ Նույն ռիսկը թոքի քաղցկեղի համար՝ 1,5 <ref name="CotéLiu2012">{{cite journal | vauthors = Coté ML, Liu M, Bonassi S, Neri M, Schwartz AG, Christiani DC, Spitz MR, Muscat JE, Rennert G, Aben KK, Andrew AS, Bencko V, Bickeböller H, Boffetta P, Brennan P, Brenner H, Duell EJ, Fabianova E, Field JK, Foretova L, Friis S, Harris CC, Holcatova I, Hong YC, Isla D, Janout V, Kiemeney LA, Kiyohara C, Lan Q, Lazarus P, Lissowska J, Le Marchand L, Mates D, Matsuo K, Mayordomo JI, McLaughlin JR, Morgenstern H, Müeller H, Orlow I, Park BJ, Pinchev M, Raji OY, Rennert HS, Rudnai P, Seow A, Stucker I, Szeszenia-Dabrowska N, Dawn Teare M, Tjønnelan A, Ugolini D, van der Heijden HF, Wichmann E, Wiencke JK, Woll PJ, Yang P, Zaridze D, Zhang ZF, Etzel CJ, Hung RJ | display-authors = 6 | title = Increased risk of lung cancer in individuals with a family history of the disease: a pooled analysis from the International Lung Cancer Consortium | journal = European Journal of Cancer | volume = 48 | issue = 13 | pages = 1957–68 | date = September 2012 | pmid = 22436981 | doi = 10.1016/j.ejca.2012.01.038 | pmc = 3445438 }}</ref> և 1,9՝ շագանակագեղձի քաղցկեղի համար<ref name="Watkins BrunerMoore2003">{{cite journal | vauthors = Bruner DW, Moore D, Parlanti A, Dorgan J, Engstrom P | title = Relative risk of prostate cancer for men with affected relatives: systematic review and meta-analysis | journal = International Journal of Cancer | volume = 107 | issue = 5 | pages = 797–803 | date = December 2003 | pmid = 14566830 | doi = 10.1002/ijc.11466 }}</ref>։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի հարաբերական ռիսկը 1,8 է, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ այն ախտորոշվել է 50 տարեկանում կամ ավելի ուշ, և 3,3 է, եթե այն ախտոտորշվել է ավելի շուտ<ref name="Singletary2003">{{cite journal|last1=Singletary|first1=S. Eva|title=Rating the Risk Factors for Breast Cancer|journal=Annals of Surgery|volume=237|issue=4|year=2003|pages=474–482|issn=0003-4932|doi=10.1097/01.SLA.0000059969.64262.87|pmid=12677142|pmc=1514477}}</ref>։
 
Բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է, քան ցածրահասակների մոտ, քանի որ նրանք ավելի մեծ թվով բջիջներ ունեն։ Քանի որ հասակը ժառանգականությամբ պայմանավորված լայնորեն տատանվում է, բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է<ref>{{cite journal | vauthors = Green J, Cairns BJ, Casabonne D, Wright FL, Reeves G, Beral V | title = Height and cancer incidence in the Million Women Study: prospective cohort, and meta-analysis of prospective studies of height and total cancer risk | journal = The Lancet. Oncology | volume = 12 | issue = 8 | pages = 785–94 | date = August 2011 | pmid = 21782509 | pmc = 3148429 | doi = 10.1016/S1470-2045(11)70154-1 }}</ref>։
Տող 128.
=== Ֆիզիկական գործոններ ===
 
Որոշ նյութեր առաջացնում են քաղցկեղ ավելի շատ իրենց ֆիզիկական հատկությունների պատճառով, քան՝ քիմիական<ref name=Maltoni>{{cite book |vauthors=Maltoni CF, Holland JF |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 16: Physical Carcinogens |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20770/ |accessdate=31 January 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20770/ |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Սրա վառ օրինակն է [[Ասբեստ|ասբեստիասբեստ]]ի երարատև ազդեցությունը, որն առաջացնում է հանքային թելիկներ, որոնք մեզոթելիոմայի (շճային թաղանթների քաղցկեղի) առաջացման գլխավոր պատճառն են։ Մեզոթելիոմա առավել հաճախ ախտահարում է թոքերը պատող շճային թաղանթը<ref name=Maltoni />։ Այս դասի մուս նյութերը, բնական և արհեստական ասբեստանման նյութերը, ևս ունեն համանման ազդեցություն<ref name="Maltoni" />։ Թելիկային կազմ չունեցող քաղցկեղածին նյութերից են փոշիացված մետաղական կոբալտը, նիկելը և բյուրեղային սիլիցիումը (կվարց, կրիստոբալիտ, տրիդիմիտ)<ref name=Maltoni />։ Ֆիզիկական քաղցկեղածինները պետք է հայտնվեն մարդու օրգանիզմում (օրինակ՝ ներշնչման միջոցով) և տարիներ շարունակ կուտակվեն այնտեղ, որպեսզի առաջացնեն քաղցկեղ<ref name=Maltoni />։
 
Քաղցկեղի առաջացման հանգեցնող ֆիզիկական տրավմաները հազվադեպ են<ref name="Gaeta">{{cite book | last = Gaeta | first = John F | name-list-format = vanc | veditors = Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 17: Trauma and Inflammation |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20784/ |accessdate=27 January 2011|display-editors=etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20784/ |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Չեն հայտնաբերվել տվյալներ, որ օրինակ՝ ոսկրի կոտրվածքի հետևանքով առաջանա ոսկրային քաղցկեղ<ref name="Gaeta" />։ Ֆիզիկական տրավման նաև չի համարվում արգանդի վզիկի, կրծքագեղձի, գլխուղեղի քաղցկեղի պատճառ<ref name="Gaeta" />։ Ընդունված է տաք առարկաների քացկեղածին ազդեցությունը։ Հնարավոր է, որ մարմնի նույն հատվածում կրկնվող այրվածքները կարող են առաջացնել մաշկի քաղցկեղ, հատկապես, եթե առկա են նաև քաղցկեղածին քիմիական նյութեր<ref name="Gaeta" />։ Շատ տաք թեյի հաճախակի օգտագործումը կարող է առաջացնել կերակրափողի քաղցկեղ<ref name="Gaeta" />։ Ընդհանուր առմամբ կարծիք կա, որ քաղցկեղն առաջանում է ոչ թե անմիջականորեն վնասվածքի, այլ դրա բուժման հետևանքով<ref name="Gaeta" />։ Ամեն դեպքում նույն հյուսվածքի կրկնվղ վնասումը կարող է նպաստել փոփոխված բջիջների առաջացման, բազմացման և չարորակացնող մուտացիաների առաջացման։
 
Քրոնիկ բորբոքումը համարվում է մուտացիաների անմիջական պատճառ<ref name="Gaeta" /><ref name="ColottaAllavena2009">{{cite journal |vauthors=Colotta F, Allavena P, Sica A, Garlanda C, Mantovani A |title=Cancer-related inflammation, the seventh hallmark of cancer: links to genetic instability |journal=Carcinogenesis |volume=30 |issue=7 |pages=1073–81 |date=July 2009 |pmid=19468060 |doi=10.1093/carcin/bgp127 |type=review}}</ref>։ Բորբոքումը կարող է նպաստել բջիջների բազմացմանը, գոյատևմանը, արյունատար անոթների առաջացմանը և քաղցկեղային բջիջների տարածմանը <ref>{{cite journal |vauthors=Ungefroren H, Sebens S, Seidl D, Lehnert H, Hass R |title=Interaction of tumor cells with the microenvironment |journal=Cell Communication and Signaling |volume=9 |page=18 |date=September 2011 |pmid=21914164 |doi=10.1186/1478-811X-9-18 |url=http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |number=18 |pmc=3180438 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222153925/http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |archive-date=22 February 2014 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Mantovani A |title=Molecular pathways linking inflammation and cancer |journal=Current Molecular Medicine |volume=10 |issue=4 |pages=369–73 |date=June 2010 |pmid=20455855 |doi=10.2174/156652410791316968 |type=review}}</ref>։ Օնկոգենները ստեղծում են բորբոքային, նախաուռուցքային միկրոմիջավայր<ref>{{cite journal |vauthors=Borrello MG, Degl'Innocenti D, Pierotti MA |title=Inflammation and cancer: the oncogene-driven connection |journal=Cancer Letters |volume=267 |issue=2 |pages=262–70 |date=August 2008 |pmid=18502035 |doi=10.1016/j.canlet.2008.03.060 |type=review}}</ref>։
Տող 136.
=== Հորմոններ ===
 
Մի շարք հորմոններ կարևոր դեր ունեն քաղցկեղագոյացման գործում, քանի որ առաջացնում են բջիջների բազմացում<ref name=Henderson>{{cite book |vauthors=Henderson BE, Bernstein L, Ross RK |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 13: Hormones and the Etiology of Cancer |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20759/ |accessdate=27 January 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170910174411/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20759/ |archive-date=10 September 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Ինսուլինանման աճի գործոնները և այն կապող սպիտակուցները որոշիչ դեր են խաղում բջջի բազմացման, տարբերակման, ապոպտոզի հարցում հնարավոր դարձնելով քաղցկեղագոյացումը<ref>{{cite journal |vauthors=Rowlands MA, Gunnell D, Harris R, Vatten LJ, Holly JM, Martin RM |title=Circulating insulin-like growth factor peptides and prostate cancer risk: a systematic review and meta-analysis |journal=International Journal of Cancer |volume=124 |issue=10 |pages=2416–29 |date=May 2009 |pmid=19142965 |pmc=2743036 |doi=10.1002/ijc.24202}}</ref>։
 
[[Հորմոններ|Հորմոնները]]ը կարևոր գործոններ են սեռով պայմանավորված քաղցկեղների համար։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի, էնդոմետրիումի, շագանակագեղձի, ձվարանների, ամորձիների քացկեղ, վահանագղձի քաղցկեղ, ոսկերի քաղցկեղ <ref name=Henderson />։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի քաղցկեղ ունեցող կանանց դուստրերի մոտ էստրոգենների և պրոգեստերոնի մակարդակն ավելի բարձր է, քան կրծքագեղձի քաղցկեղ չունեցող կանանց դուստրերի։ Այդ հորմոնների բարձր քանակը կարող է բացատրել նրանց մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր հավանականությունը, անգամ եթե առկա չէ կրծքագեղձի քաղցկեղը պայմանավորող գենի մուտացիան<ref name=Henderson />։ Նմանապես Աֆրիկյան ծագման տղամարդիկ ունեն տեստոստերոնի ավելի բարձր մակարդակ, քան Եվրոպական ծագում ունեցող տղամարդիկ և համապատասխանաբար ունեն շագանակագեղձի քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն<ref name=Henderson />։ Ասիական ծագում ունեցող տղամարդիկ ունեն տեստոստերոն-ակտիվացնող հորմոնի՝ անրոստենդիոլ գլյուկուրոնիդի ցածր մակարդակ և շագանակագեղձի աղցկեղի զարգացման ամենացածր ռիսկ<ref name=Henderson />։
 
Առկա են այլ գործոններ ևս․ ճարպակալում ունեցող մարդիկ ունեն որոշ հորմոնների ավելի բարձր մակարդակ և քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն<ref name=Henderson />։ Մյուս կողմից մարդիկ, ովքեր մարզվում են շատ ավելի շատ, քան ուրիշները, ունեն այդ հորմոնների ցածր մակարդակ և քաղցեղի ցածր ռիսկ<ref name=Henderson />։ Օստեոսարկոման կարող է հարուցվել [[Աճիաճի հորմոն|աճի հորմոնի]]ի կողմից<ref name=Henderson />։ Բուժման որոշ եղանակների ժամանակ արհեստականորեն իջեցնում են այս հորմոնների մակարդակը՝ դրանով նպաստելով հորմոն-զգայուն ուռուցքների բուժմանը<ref name=Henderson />։
 
=== Աուտոիմուն հիվանդություններ ===
 
Գոյություն ունի կապ ցելիակիայի և բոլոր տեսակի քաղցկեղների առաջացման միջև։ Չբուժված [[Ցելիակիա|ցելիակիայովցելիակիա]]յով մարդիկ ունեն քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր ռիսկ, բայց այդ ռիսկն իջնում է ախտորոշումից և գլյուտեն չպարունակող սննդակարգի միջոցով բուժումից հետո, որն ունի պաշտպանական նշանակություն ցելիակիա ունեցող մարդկանց մոտ չարորակ նորագոյացությունների առաջացումից։ Բուժման ուշացումը մեծացնում է քաղցկեղի ռիսկը<ref name="pmid26402826">{{cite journal |vauthors=Han Y, Chen W, Li P, Ye J |title=Association Between Coeliac Disease and Risk of Any Malignancy and Gastrointestinal Malignancy: A Meta-Analysis |journal=Medicine |volume=94 |issue=38 |pages=e1612 |date=September 2015 |pmid=26402826 |pmc=4635766 |doi=10.1097/MD.0000000000001612}}</ref>։ Ստամոքսաղիքային քաղցկեղների հավանականությունը մեծանում է [[Կրոնի հիվանդություն]] և խոցային կոլիտ ունեցողների մոտ՝ քրոնիկ բորբոքման պատճառով։ Այս հիվանդությունների բուժման համար կիրառվող իմունոմոդուլյատորները և կենսաբանական ագենտները կարող են հանգեցնել արտաստամոքսաղիքային քաղցկեղների առաջացման<ref>{{cite journal |vauthors=Axelrad JE, Lichtiger S, Yajnik V |title=Inflammatory bowel disease and cancer: The role of inflammation, immunosuppression, and cancer treatment |journal=World Journal of Gastroenterology |volume=22 |issue=20 |pages=4794–801 |date=May 2016 |pmid=27239106 |pmc=4873872 |doi=10.3748/wjg.v22.i20.4794}}</ref>։
 
== Ախտաֆիզիոլոգիա ==
Տող 152.
Քաղցկեղը հյուսվածքի աճի խանգարման հիվանդություն է։ Որպեսզի նորմալ բջիջը դառնա քաղցկեղային, պարտադիր պայման է բջջի աճն ու տարբերակումն ապահովող գեների վնասումը<ref name="pmid18234754">{{cite journal |vauthors=Croce CM |title=Oncogenes and cancer |journal=The New England Journal of Medicine |volume=358 |issue=5 |pages=502–11 |date=January 2008 |pmid=18234754 |doi=10.1056/NEJMra072367}}</ref>։
 
Վնասված գեները բաժանվում են 2 խմբի։ Օնկոգեներն այն գեներն են, որոնք կագավորում են բջջի աճն ու բազմացումը։ Ուռուցքաճնշիչ (սուպրեսոր) գեներն այն գեներն են, որոնք արգելակում են բջջի բաժանումն ու «կյանքը»։ Չարորակացումը տեղի է ունենում նոր օնկոգեների առաջացման, նորմալ օնկոգեների գերարտահայտման, կամ ուռուցքաճնշիչ գեների թերարտահայտման կամ «անջատման» հետևանքով։ Նորմալ բջջի քաղցկեղային տրանսֆորմացիայի համար անհրաժեշտ են մի քանի մուտացիաներ<ref name="pmid11905807">{{cite journal |vauthors=Knudson AG |title=Two genetic hits (more or less) to cancer |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=1 |issue=2 |pages=157–62 |date=November 2001 |pmid=11905807 |doi=10.1038/35101031}}</ref>։
 
Գենետիկ փոփոխությունները կարող են լինել բջջի զարգացման տարբեր փուլերում և տարբեր մեխանիզմներով։ Մեկ ամբողջական [[Քրոմոսոմ|քրոմոսոմիքրոմոսոմ]]ի կորուստը կամ ավելացումը կարող է լինել [[Միտոզ|միտոզիմիտոզ]]ի խանգարման հետևանքով։ Ավելի հաճախակի են գենոմային ԴՆԹ-ի նուկլեոտիդային հաջորդականության փոփոխությամբ ընթացող մուտացիաները։
 
Մեծամասշտաբ մուտացիաները ներառում են քրոմոսոմի հատվածի կորուստը կամ կրկնապատկումը։ Գենի ամպլիֆիկացիա է կոչվում քրոմոսոմի որոշակի հատվածի ու դրա հարևան մասերի մի քանի պատճենների առաջացումը (հաճախ 20-ից ավելի)։ Դրանք կարող են նաև պարունակել օնկոգեներ։ Տրանսլոկացիան 2 քրոմոսոմների որոշակի հատվածի «սոսնձումն» է միմյանց։ Սովորաբար դա տեղի է ունենում որևէ տիպիկ տեղում։ Սրա հայտնի օրինակ է Ֆիլադելֆիան քրոմոսոմը (9-րդ և 22-րդ քրոմոսոմների տրանսլոկացիա, որը հանգեցնում է քրոնիկ միելոգենային սպիտակարյունության, որի արդյունքնում արտադրվում է BCR-abl կոչվող կապակցող պրոտեին և օնկոգեն թիրոզին-կինազ)։
 
Փոքրամասշտաբ մուտացիաները կետային մուտացիաներ են, դելեցիաները և ինսերցիաները, որոնք կարող են լինել քրոմոսոմի պրոմոտեր կոչվող հատվածում և ազդել դրա բազմացման վրա, կամ կարող են լինել գենի կոդավորող հատվածներում և ազդել դրա կոդավորած սպիտակուցի ֆունկցիայի և կայունության վրա։ Եզակի գենի վնասում կարող է լինել նաև բջջի ԴՆԹ-ի մեջ վիրուսային ԴՆԹ-ի կամ ռետրովիրուսի գենի ներդրման հետևանքով, որը հանգեցնում է տվյալ բջջում իր նորմալ սպիտակուցի փոխարեն վիրուսային սպիտակուցի արտադրությանը, վիրուսների բազմացմանը ախտահարված բջջում և դրա «մահվանը»։
 
ԴՆԹ-ում կոդավորված ինֆորմացիայից սպիտակուցի սինթեզի գործընթացում կա սխալների առաջացման հավանականություն։ Սխալների կանխարգելման և շտկման մեխանիզմները պաշտպանում են նորմալ բջջին քաղցկեղային դառնալուց։ Եթե տեղի է ունենում նշանակալի սխալ, բջիջը կարող է «ինքնասպան լինել»՝ գործարկելով բջջի ծրագրավորված մահվան մեխանիզմը։ Եթե սխալների հսկողության մեխանիզմը չբավականացնի, մուտացված բջիջները կշարունակել կենսագործել և մուտացիան փոխանցել դուստր բջիջներին։
 
Միջավայրի մի շարք գործոնների ազդեցության հետևանքով մուտացված բջիջների «ապրելու» հավանականությունը մեծանում է։ Այդ գործոններից են ուռուցքածինները, կրկնվող ֆիզիկական վնասվածքները, շոգը, իոնացնող ճառագայթումը, հիպօքսիան<ref>{{cite journal |vauthors=Nelson DA, Tan TT, Rabson AB, Anderson D, Degenhardt K, White E |title=Hypoxia and defective apoptosis drive genomic instability and tumorigenesis |journal=Genes & Development |volume=18 |issue=17 |pages=2095–107 |date=September 2004 |pmid=15314031 |pmc=515288 |doi=10.1101/gad.1204904}}</ref>։
 
Քաղցկեղածին սխալները ինքնուրույն բազմապատկվում են և կուտակվում օրինակ․
* սխալները շտկող մեխանիզմների մուտացիան կարող է հանգեցնել դուստր բջիջների մոտ սխալների ավելի արագ կուտակմանը
* Օնկոգենի հետագա մուտացիաները կարող են հանգեցնել բջիջների առավել արագ բազմացմանը
* Այնուհետև, մուտացիայի հետևանքով բջիջը կարող է ազատվել ուռուցքաճնշիչ գեներից, խաթարելով [[Ապոպտոզ|ապոպտոզիապոպտոզ]]ի ազդանշանային ուղին և դառնալով «անմահ»
* Ազդանշանային մեխանիզմի մուտացիայի հետևանքսվ բջիջը կարող է սխալներ առաջացնող ազդանշաններ ուղարկել հարևան բջիջներին
 
Նորմալ բջջից քաղցկեղայինի առաջացումը շղթայական ռեակցիա է, որն առաջանում է որևէ կոնկրետ սխալի պատճառով, որից հետո առաջանում ու կուտակվում են նորանոր, ավելի ծանր սխալներ, որոնցից յուրաքանչյուրը թույլ է տալիս բջջին ավելի ու ավելի խուսափել հյուսվածքների աճը սահմանափակող մեխանիզմներից։ Քաղցկեղի առաջացումից հետո այս պրոցեսը, որն անվանում են կլոնալ էվոլյուցիա, ընթանում է ավելի ու ավելի ինվազիվ փուլի առաջացման ուղղությամբ<ref name="pmid17109012">{{cite journal |vauthors=Merlo LM, Pepper JW, Reid BJ, Maley CC |title=Cancer as an evolutionary and ecological process |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=6 |issue=12 |pages=924–35 |date=December 2006 |pmid=17109012 |doi=10.1038/nrc2013}}</ref>: Կլոնալ էվոլյուցիան հանգեցնում է ներուռուցքային հետերոգենության (ուռուցքի ներսում տարբեր բջիջներ ունեն տարբեր մուտացիաներ), որը հանգեցնում է էֆեկտիվ բուժման մեթոդների ստեղծման դժվարությանը։
 
Քաղցկեղի յուրահատուկ հատկանիշները բաժանվում են խմբերի․ խուսափում ապոպտոզից, աճի ազդանշանման ինքնաբավություն, աճը ճնշող ազդանշանների հանդեպ անընկալունակություն, խթանված անոթագոյացում, անսահմանափակ բազմացման ունակություն, մետաստազավորում, էներգիայի փոխանակության վերածրագրավորում և իմուն համակարգը խաթարելու ունակություն<ref name=Han2000/><ref name=Han2011/>։
 
=== Էպիգենետիկա ===
[[Պատկեր:Diagram_Damage_to_Cancer_Wiki_300dpi.svg|մինի|ԴՆԹ-ի վերականգնման համակարգի գեների վնասումների և էպիգենետիկ դեֆեկտների կենտրոնական դերը քաղցկեղագոյացման մեջ ]]
Քաղցկեղը դիտվում է որպես հիվանդությունների խումբ, որոնք զարգանում են ուռուցքաճնշիչ գեների, օնկոգեների և քրոմոսոմների մուտացիաների հետևանքով։ Էպիգենետիկ վնասումների դերը բացահայտվել է ավելի ուշ<ref>{{cite journal |vauthors=Baylin SB, Ohm JE |title=Epigenetic gene silencing in cancer – a mechanism for early oncogenic pathway addiction? |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=6 |issue=2 |pages=107–16 |date=February 2006 |pmid=16491070 |doi=10.1038/nrc1799}}</ref>։
 
Տող 186.
ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների նվազած սինթեզը խաթարում է ԴՆԹ-ի վերականգնման գործընթացը։ Երբ ԴՆԹ-ի վերանորոգումը չի բավարարում, ԴՆԹ-ի վնասվածքները կուտակվում են գերազանցելով նորման և դառնում մուտացիաների և էպիմուտացիաների հաճախացման<ref>{{cite journal |vauthors=Narayanan L, Fritzell JA, Baker SM, Liskay RM, Glazer PM |title=Elevated levels of mutation in multiple tissues of mice deficient in the DNA mismatch repair gene Pms2 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=94 |issue=7 |pages=3122–7 |date=April 1997 |pmid=9096356 |pmc=20332 |doi=10.1073/pnas.94.7.3122|bibcode=1997PNAS...94.3122N }}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Hegan DC, Narayanan L, Jirik FR, Edelmann W, Liskay RM, Glazer PM |title=Differing patterns of genetic instability in mice deficient in the mismatch repair genes Pms2, Mlh1, Msh2, Msh3 and Msh6 |journal=Carcinogenesis |volume=27 |issue=12 |pages=2402–8 |date=December 2006 |pmid=16728433 |pmc=2612936 |doi=10.1093/carcin/bgl079}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Tutt AN, van Oostrom CT, Ross GM, van Steeg H, Ashworth A |title=Disruption of Brca2 increases the spontaneous mutation rate in vivo: synergism with ionizing radiation |journal=EMBO Reports |volume=3 |issue=3 |pages=255–60 |date=March 2002 |pmid=11850397 |pmc=1084010 |doi=10.1093/embo-reports/kvf037}}</ref>։ Քրոմոսոմալ փոփոխություններն ու անեուպլոիդիան ևս մեծացնում են վնասված գենետիկայով անկայուն բջիջներում<ref>{{cite journal |vauthors=German J |title=Bloom's syndrome. I. Genetical and clinical observations in the first twenty-seven patients |journal=American Journal of Human Genetics |volume=21 |issue=2 |pages=196–227 |date=March 1969 |pmid=5770175 |pmc=1706430}}</ref>։
ԴՆԹ-ի վնասվածքների մեծ թիվը հանգեցնում է մուտացիաների և էպիմուտացիաների ավելացման։ ԴՆԹ-ի կրկնակի շղթաների կամ ԴՆԹ-ի վնասվածքների վերականգնման ժամանակ ոչ լրիվ վերանորոգված մասերը կարող են հանգեցնել էպիգենետիկ եղանակով գենի լռեցման<ref>{{cite journal |vauthors=O'Hagan HM, Mohammad HP, Baylin SB |title=Double strand breaks can initiate gene silencing and SIRT1-dependent onset of DNA methylation in an exogenous promoter CpG island |journal=PLoS Genetics |volume=4 |issue=8 |pages=e1000155 |date=August 2008 |pmid=18704159 |pmc=2491723 |doi=10.1371/journal.pgen.1000155 | editor1-last = Lee | editor1-first = Jeannie T}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Cuozzo C, Porcellini A, Angrisano T, Morano A, Lee B, Di Pardo A, Messina S, Iuliano R, Fusco A, Santillo MR, Muller MT, Chiariotti L, Gottesman ME, Avvedimento EV |title=DNA damage, homology-directed repair, and DNA methylation |journal=PLoS Genetics |volume=3 |issue=7 |pages=e110 |date=July 2007 |pmid=17616978 |pmc=1913100 |doi=10.1371/journal.pgen.0030110}}</ref>։
 
Ժառանգական մուտացիայի պատճառով ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների ցածր մակարդակը կարող է նպաստել քաղցկեղի զարգացման։ Այն մարդիկ, ովքեր ունեն ԴՆԹ-ն վերականգնող 34 սպիտակուցներից մեկի դեֆեկտ, ունեն քաղցկեղագոյացման մեծացած ռիսկ։ Որոշ դեֆեկտներ անգամ պայմանավորում են կյանքի ընթացքում քաղցկեղագոյացման 100% հավանականություն (օրինակ՝ p53-ի մուտացիաները)<ref>{{cite journal |vauthors=Malkin D |title=Li-fraumeni syndrome |journal=Genes & Cancer |volume=2 |issue=4 |pages=475–84 |date=April 2011 |pmid=21779515 |pmc=3135649 |doi=10.1177/1947601911413466}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Fearon ER |title=Human cancer syndromes: clues to the origin and nature of cancer |journal=Science |volume=278 |issue=5340 |pages=1043–50 |date=November 1997 |pmid=9353177 |doi=10.1126/science.278.5340.1043|bibcode=1997Sci...278.1043F }}</ref>:
Տող 195.
 
=== Մետաստազներ ===
Մետաստազավորումը քաղցկեղի սփռումն է օրգանիզմի այլ մասեր: Հիմնական ուռուցքը, որն առկա էր սկզբում կոչվում է առաջնային, իսկ դրա տարածումից առաջացածները՝ մետաստատիկ ուռուցքներ: Ըստ էության բոլոր քաղցկեղները կարող են մետաստազավորվել<ref name="metastasis"/>: Մահացության ավելի բարձր ցուցանիշներ ունեն մետաստազավորված քաղցկեղները<ref>{{cite web |title=What is Metastasized Cancer? |url=http://www.nccn.com/component/content/article/54-cancer-basics/925-what-is-metastasized-cancer.html |website=National Comprehensive Cancer Network |accessdate=18 July 2013 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20130707200430/http://www.nccn.com/component/content/article/54-cancer-basics/925-what-is-metastasized-cancer.html |archive-date=7 July 2013}}</ref>:
 
Մետաստազավորումն առավել բնութագրական է քաղցկեղի ուշ փուլերին և կարող է տեղի ունենալ արյան և/կամ ավշի միջոցով: Մետաստազավորման փուլերն են.
Տող 205.
*բազմացում և անոթագոյացում
 
Քաղցկեղի տարբեր տեսակներ հակված են մետաստազավորվելու այս կամ այն օրգանում, բայց առավել հաճախ ախտահարվում են թոքերը, [[Լյարդ|լյարդըլյարդ]]ը, [[Գլխուղեղ|գլխուղեղըգլխուղեղ]]ը և [[Ոսկոր|ոսկրերը]]<ref name="metastasis">{{cite web |url=https://www.cancer.gov/types/metastatic-cancer |title=Metastatic Cancer: Questions and Answers |accessdate=28 March 2018|publisher=National Cancer Institute |date=12 May 2015}}</ref>:
 
==Ախտորոշում==
Տող 211.
Քաղցկեղի դեպքերի մեծամասնությունը հայտանաբերվում են կա՛մ ախտանիշների ի հայտ գալուց հետո, կա՛մ սկրինինգային հետազոտությունների ժամանակ: Դրանց հաջորդում է տարբերակիչ ախտորոշումը, որն անպայման պետք է ներառի քաղցկեղի հյուսվածքի հետազոտությունը հյուսվածաբանի կողմից: Այն մարդիկ, ում մոտ կասկածում են քաղցկեղի առկայություն, ենթարկվում են բազմաթիվ բժշկական հետազոտությունների: Դրանք ներառում են արյան հետազոտություններ, [[Ռենտգեն ախտորոշում|ռենտգեն հետազոտություն]], կոնտրաստային [[համակարգչային շերտագրություն]] (ՀՇ, CT), [[էնդոսկոպիա]] և այլն:
 
Բիոպսիոն հյուսվածքի հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս որոշել բազմացող բջջի տեսակը, տարբերակման աստիճանը, գենետիկ փոփոխությունները և այլ կրիտերիաներ, որոնք միասին հնարավորություն են տալիս ճիշտ կանխատեսում անել և որոշել բուժման լավագույն եղանակը:
 
Ցիտոգենետիկան և իմունոհիստոքիմիան ևս հյուսվածքի հետազոտության եղանակներ են: Այս թեստերը տալիս են տեղեկություն բջջի մոլեկուլյար փոփոխությունների մասին (մուտացիաներ, գեների միաձուլում, քրոմոսմների թվաքանակի փոփոխություններ) և նույնպես օգտագործվում են կանխատեսման և բուժման մեթոդի ընտրության համար:
Տող 224.
*'''Բլաստոմա'''. Առաջանում է սաղմի չտարբերակված բջիջներից:
 
Քաղցկեղները սովորաբար անվանվում են -կարցինոմա, -սարկոմա կամ -բլաստոմա վերջավորություններով, սկզբում ավելացնելով այն օրգանի լատիներեն կամ հունարեն անվանումը, որտեղ տեղակայված է քաղցկեղը: Օրինակ՝ լյարդի պարենքիմայի չարորակ ուռուցքը, որն առաջացել է չարորակ էպիթելային բջիջներից, կոչվում է հեպատոկարցինոմա, իսկ լյարդի ծլական բջիջներից առաջացող քաղցկեղը՝ հեպատոբլաստոմա: Ճարպային հյուսվածքից առաջացած քաղցկեղը կոչվում է լիպոսարկոմա:
 
Բարորակ ուռուցքները (չեն համարվում քաղցկեղ) իրենց անունը ստանում են տեղակայման օրգանի անվանն ավելացնելով -ոմա վերջավորությունը: Օրինակ՝ ճարպային հյուսվածքի բարորակ ուռուցքը կոչվում է լիպոմա: Քաղցկեղի որոշ տեսակներ ունեն -նոմա վերջավորությունը (մելանոմա, սեմինոմա):
Տող 240.
 
=== Սննդակարգ ===
Գոյություն ունեն բազմաթիվ խորհուրդներ քաղցկեղը կանխարգելող սննդակարգի վերաբերյալ, սակայն դրանցից ոչ մեկի արդյունավետությունը վերջնական ապացուցված չէ<ref name=Kushi2012 /><ref name=Diet11>{{cite journal |vauthors=Wicki A, Hagmann J |title=Diet and cancer |journal=Swiss Medical Weekly |volume=141 |issue= |pages=w13250 |date=September 2011 |pmid=21904992 |doi=10.4414/smw.2011.13250}}</ref>: Առաջնային քաղցկեղածին սննդային գործոնները ճարպակալում առաջացնող մթերքներն են և ալկոհոլը: Մրգերով ու բանջարեղենով աղքատ և կարմիր մսով հարուստ սննդակարգը ևս համարվում է պոտենցիալ քաղցկեղածին, սակայն հետազոտողներն այս հարցում վերջնական համաձայնության չեն եկել<ref name="pmid22202045">{{cite journal |vauthors=Cappellani A, Di Vita M, Zanghi A, Cavallaro A, Piccolo G, Veroux M, Berretta M, Malaguarnera M, Canzonieri V, Lo Menzo E |title=Diet, obesity and breast cancer: an update |journal=Frontiers in Bioscience |volume=4 |issue= |pages=90–108 |date=January 2012 |pmid=22202045 |doi=10.2741/253}}</ref><ref name="pmid21119663">{{cite journal |vauthors=Key TJ |title=Fruit and vegetables and cancer risk |journal=British Journal of Cancer |volume=104 |issue=1 |pages=6–11 |date=January 2011 |pmid=21119663 |pmc=3039795 |doi=10.1038/sj.bjc.6606032}}</ref>: 2014թվականին կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մրգերի ու բանջարեղենի օգտագործման և քաղցկեղագոյացման միջև ուղիղ կապ չկա<ref>{{cite journal |vauthors=Wang X, Ouyang Y, Liu J, Zhu M, Zhao G, Bao W, Hu FB |title=Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies |journal=BMJ |volume=349 |pages=g4490 |date=July 2014 |pmid=25073782 |pmc=4115152 |doi=10.1136/bmj.g4490}}</ref>: Սուրճն ասոցացվում է լյարդի քաղցկեղի ռիսկի մեծացման հետ<ref name="pmid17484871">{{cite journal |vauthors=Larsson SC, Wolk A |title=Coffee consumption and risk of liver cancer: a meta-analysis |journal=Gastroenterology |volume=132 |issue=5 |pages=1740–5 |date=May 2007 |pmid=17484871 |doi=10.1053/j.gastro.2007.03.044|url=http://www.gastrojournal.org/article/S0016508507005689/pdf }}</ref>: Ապացուցվել է կապը կարմիր և գործարանային մշակում անցած մսի օգտագործման և կրծքագեղձի քաղցկեղի, հաստ աղու քաղցկեղի ու ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղի միջև, որը կարող է հետևանք լինել ջերմային մշակում անցած մսի մեջ քաղցկեղածին նյութերի առկայության<ref name="pmid19838915">{{cite journal |vauthors=Zheng W, Lee SA |title=Well-done meat intake, heterocyclic amine exposure, and cancer risk |journal=Nutrition and Cancer |volume=61 |issue=4 |pages=437–46 |year=2009 |pmid=19838915 |pmc=2769029 |doi=10.1080/01635580802710741}}</ref><ref name="pmid20374790">{{cite journal |vauthors=Ferguson LR |title=Meat and cancer |journal=Meat Science |volume=84 |issue=2 |pages=308–13 |date=February 2010 |pmid=20374790 |doi=10.1016/j.meatsci.2009.06.032}}</ref>: 2015թվականին քաղցկեղի հետազոտման միջազգային գործակալությունը (IRAC) հաղորդեց, որ գործարանային մշակում անցած միսը (բեկոն, նրբերշիկ և այլն) և կարմիր միսը մեծացնում են մի քանի տեսակի քաղցկեղների առաջացման ռիսկը<ref name="WHO-20151026">{{cite news |author=Staff |title=World Health Organization – IARC Monographs evaluate consumption of red meat and processed meat |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf |format=PDF |date=26 October 2015 |work=[[International Agency for Research on Cancer]] |accessdate=26 October 2015 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151026144543/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf |archive-date=26 October 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20151026">{{cite news |last=Hauser |first=Christine |title=W.H.O. Report Links Some Cancers With Processed or Red Meat |url=https://www.nytimes.com/2015/10/27/health/report-links-some-types-of-cancer-with-processed-or-red-meat.html |date=26 October 2015 |work=[[The New York Times]] |accessdate=26 October 2015 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151026173834/http://www.nytimes.com/2015/10/27/health/report-links-some-types-of-cancer-with-processed-or-red-meat.html |archive-date=26 October 2015 |df=dmy-all}}</ref>:
 
Քաղցկեղագոյացման ռիսկը նվազեցնելու համար խորհուրդ է տրվում բանջարեղենի, մրգերի, ամբողջական հացահատիկի և ձկնամթերքի վրա հիմնված սննդակարգ և խուսափում գործարանային մշակում անցած և կարմիր մսից, կենդանական ճարպերից, մարինացված սննդից և ռաֆինացված ածխաջրերից <ref name=Kushi2012/><ref name=Diet11/>:
 
=== Դեղորայք ===
Որոշ դեպքերում դեղորայքը կարող է նպաստել քաղցկեղի կանխարգելմանը<ref>Holland Chp.33</ref>:Ընդհանուր պոպուլյացիայում [[Ոչոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցներ|ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցների]]ի (ՈՍՀԲԴ) օգտագործումը նվազեցնում է հաստ աղու քաղցկեղի հավանականությունը, սակայն աղեստամոքսային և սիրտանոթային կողմնակի էֆեկտների պատճառով դրանք չեն կարող օգտագործվել քաղցկեղի կանխարգելման համար, քանի որ վնասն օգուտից մեծ կլինի<ref name="pmid17339623">{{cite journal |vauthors=Rostom A, Dubé C, Lewin G, Tsertsvadze A, Barrowman N, Code C, Sampson M, Moher D |title=Nonsteroidal anti-inflammatory drugs and cyclooxygenase-2 inhibitors for primary prevention of colorectal cancer: a systematic review prepared for the U.S. Preventive Services Task Force |journal=Annals of Internal Medicine |volume=146 |issue=5 |pages=376–89 |date=March 2007 |pmid=17339623 |doi=10.7326/0003-4819-146-5-200703060-00010}}</ref>: [[Ասպիրին|Ասպիրինը]]ը նվազեցնում է քաղցկեղից մահացության ռիսկը 7%-ով<ref name="pmid21144578">{{cite journal |vauthors=Rothwell PM, Fowkes FG, Belch JF, Ogawa H, Warlow CP, Meade TW |title=Effect of daily aspirin on long-term risk of death due to cancer: analysis of individual patient data from randomised trials |journal=Lancet |volume=377 |issue=9759 |pages=31–41 |date=January 2011 |pmid=21144578 |doi=10.1016/S0140-6736(10)62110-1}}</ref>: ՑՕԳ-2-ի պաշարիչները նվազեցնում են պոլիպառաջացման ռիսկը ընտանեկան ադենոմատոզ պոլիպոզ ունեցողների մոտ, սակայն դրանք ունեն նույն կողմնակի էֆեկտները ինչ ՈՍՀԲԴ-ները<ref name="pmid20594533">{{cite journal |vauthors=Cooper K, Squires H, Carroll C, Papaioannou D, Booth A, Logan RF, Maguire C, Hind D, Tappenden P |title=Chemoprevention of colorectal cancer: systematic review and economic evaluation |journal=Health Technology Assessment |volume=14 |issue=32 |pages=1–206 |date=June 2010 |pmid=20594533 |doi=10.3310/hta14320}}</ref>: Տամոքսիֆենի կամ ռալոքսիֆենի ամենօրյա կիրառումը նվազեցնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid19020189">{{cite journal |vauthors=Thomsen A, Kolesar JM |title=Chemoprevention of breast cancer |journal=American Journal of Health-System Pharmacy |volume=65 |issue=23 |pages=2221–28 |date=December 2008 |pmid=19020189 |doi=10.2146/ajhp070663}}</ref>: 5-ալֆա-ռեդուկտազի ինհիբիտորի կիրառման դրական և բացասական կողմերի փոխհարաբերությունը դեռ պարզ չէ<ref name="pmid18425978">{{cite journal |vauthors=Wilt TJ, MacDonald R, Hagerty K, Schellhammer P, Kramer BS |title=Five-alpha-reductase Inhibitors for prostate cancer prevention |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume= |issue=2 |pages=CD007091 |date=April 2008 |pmid=18425978 |doi=10.1002/14651858.CD007091 | editor1-last = Wilt | editor1-first = Timothy J}}</ref>:
 
[[Վիտամին|Վիտամինների]]ների օգտագործումը կարծես թե էֆեկտիվ չէ քաղցկեղի կանխարգելման համար<ref name="pmid20939459">{{cite journal |title=Vitamins and minerals: not for cancer or cardiovascular prevention |journal=Prescrire International |volume=19 |issue=108 |page=182 |date=August 2010 |pmid=20939459 |doi= |url=http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525134048/http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |archive-date=25 May 2012 |df=dmy-all}}</ref>: Դրան հակառակ, [[Վիտամին D|վիտամին D-ի]] ցածր մակարդակն արյան մեջ մեծացնում է քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid16595781">{{cite journal |vauthors=Giovannucci E, Liu Y, Rimm EB, Hollis BW, Fuchs CS, Stampfer MJ, Willett WC |title=Prospective study of predictors of vitamin D status and cancer incidence and mortality in men |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=98 |issue=7 |pages=451–59 |date=April 2006 |pmid=16595781 |doi=10.1093/jnci/djj101}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.cancer.org/docroot/NWS/content/NWS_1_1x_Vitamin_D_Has_Role_in_Colon_Cancer_Prevention.asp |title=Vitamin D Has Role in Colon Cancer Prevention |accessdate=27 July 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061204052746/http://www.cancer.org/docroot/NWS/content/NWS_1_1x_Vitamin_D_Has_Role_in_Colon_Cancer_Prevention.asp |archive-date=4 December 2006 |dead-url=yes |df=dmy}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Holick MF |title=Vitamin D, sunlight and cancer connection |journal=Anti-Cancer Agents in Medicinal Chemistry |volume=13 |issue=1 |pages=70–82 |date=January 2013 |pmid=23094923 |doi=10.2174/187152013804487308}}</ref>, սակայն ապացուցված չէ [[Վիտամին D|վիտամին D-ի]] ընդունման միջոցով քաղցկեղագոյացման ռիսկի իջեցումը<ref name="pmid16595770">{{cite journal |vauthors=Schwartz GG, Blot WJ |title=Vitamin D status and cancer incidence and mortality: something new under the sun |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=98 |issue=7 |pages=428–30 |date=April 2006 |pmid=16595770 |doi=10.1093/jnci/djj127}}</ref><ref name=Futil2014>{{cite journal | vauthors = Bolland MJ, Grey A, Gamble GD, Reid IR | title = The effect of vitamin D supplementation on skeletal, vascular, or cancer outcomes: a trial sequential meta-analysis | journal = The Lancet. Diabetes & Endocrinology | volume = 2 | issue = 4 | pages = 307–20 | date = April 2014 | pmid = 24703049 | doi = 10.1016/S2213-8587(13)70212-2 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Bjelakovic G, Gluud LL, Nikolova D, Whitfield K, Wetterslev J, Simonetti RG, Bjelakovic M, Gluud C | title = Vitamin D supplementation for prevention of mortality in adults | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 1 | issue = 1 | pages = CD007470 | date = January 2014 | pmid = 24414552 | doi = 10.1002/14651858.cd007470.pub3 }}</ref>:
 
Բետա-կարոտինների հավելյալ ընդունումը մեծացնում է թոքի քաղցկեղի հավանականությունը ռիսկի խումբ հանդիսացող մարդկանց մոտ<ref name="pmid21738614">{{cite journal |vauthors=Fritz H, Kennedy D, Fergusson D, Fernandes R, Doucette S, Cooley K, Seely A, Sagar S, Wong R, Seely D |title=Vitamin A and retinoid derivatives for lung cancer: a systematic review and meta analysis |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=6 |pages=e21107 |year=2011 |pmid=21738614 |pmc=3124481 |doi=10.1371/journal.pone.0021107 | editor1-last = Minna |bibcode=2011PLoSO...6E1107F | editor1-first = John D}}</ref>: Ֆոլաթթվի ընդունումը չի նվազեցնում քաղցկեղի ռիսկը, բայց մեծացնում է հաստ աղում պոլիպների առաջացման հավանականությունը<ref name="pmid17551129">{{cite journal |vauthors=Cole BF, Baron JA, Sandler RS, Haile RW, Ahnen DJ, Bresalier RS, McKeown-Eyssen G, Summers RW, Rothstein RI, Burke CA, Snover DC, Church TR, Allen JI, Robertson DJ, Beck GJ, Bond JH, Byers T, Mandel JS, Mott LA, Pearson LH, Barry EL, Rees JR, Marcon N, Saibil F, Ueland PM, Greenberg ER |title=Folic acid for the prevention of colorectal adenomas: a randomized clinical trial |journal=JAMA |volume=297 |issue=21 |pages=2351–59 |date=June 2007 |pmid=17551129 |doi=10.1001/jama.297.21.2351}}</ref>: Դեռ պարզ չէ սելենի օգտագործումը էֆեկտիվ է, թե ոչ<ref>{{cite journal |vauthors=Vinceti M, Dennert G, Crespi CM, Zwahlen M, Brinkman M, Zeegers MP, Horneber M, D'Amico R, Del Giovane C |title=Selenium for preventing cancer |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=3 |issue=3 |pages=CD005195 |date=March 2014 |pmid=24683040 |doi=10.1002/14651858.CD005195.pub3 |pmc=4441528}}</ref>:
Տող 255.
 
== Սկրինինգ ==
Սկրինինգի նպատակը քաղցկեղի հայտնաբերումն է դրա առաջացումից հետո, սակայն նախքան դրա նկատելի ախտանշանների առաջացումը<ref name=NIH>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/screening/patient-screening-overview-pdq |title=Cancer Screening Overview (PDQ®)–Patient Version |website=National Cancer Institute |accessdate=28 March 2018 |date=13 January 2010}}</ref>: Այն կարող է ներառել ֆիզիկալ զննում, արյան կամ մեզի հետազոտություն կամ բժշկական պատկերավորման միջոցներ<ref name=NIH/>:
 
Սկրինինգը հասանելի չէ քաղցկեղի շատ տեսակների համար և ցուցված չէ բոլորին: Այն լինում է 2 տեսակի. ունիվերսալ կամ մասսայական սկրինինգ, որը նախատեսված է բոլորի համար<ref name=Wilson>Wilson JMG, Jungner G. (1968) [https://www.webcitation.org/5zLhi7ozA?url=http://whqlibdoc.who.int/php/WHO_PHP_34.pdf Principles and practice of screening for disease.] Geneva:[[World Health Organization]]. Public Health Papers, #34.</ref>, կամ ընտրողական, որը վերաբերվում է նարձր ռիսկի խմբում ընդգրկված անձանց, ինչպիսիք են ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցողները<ref name=Wilson />: Հաշվարկելու համար արդյոք սկրինինգի ռիսկերն ու ծախսերը գերակշռում են օգուտին, թե ոչ, հաշվի են առնվում բազմաթիվ գործոններ<ref name=NIH/>: Այդ գործոններն են.
Տող 277.
*Պարտադիր սկրինինգ ցուցված չէ միզապարկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |title=Screening for Bladder Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100823053849/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |archive-date=23 August 2010 |df=dmy-all}}</ref>, ամորձիների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |title=Screening for Testicular Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20160515181437/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |archive-date=15 May 2016 |df=dmy-all}}</ref>, ձվարանների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |title=Screening for Ovarian Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101023221553/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |archive-date=23 October 2010 |df=dmy-all}}</ref>, ենթաստամոքսային գեղձի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |title=Screening for Pancreatic Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101121030321/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |archive-date=21 November 2010 |df=dmy-all}}</ref><ref name="USPSTF-20111007">{{cite web |last1=Chou |first1=Roger |last2=Croswell |first2=Jennifer M. |last3=Dana |first3=Tracy |last4=Bougatous |first4=Christina |last5=Blazina |first5=Ian |last6=Fu |first6=Rongwei |last7=Gleitsmann |first7=Ken |last8=Koenig |first8=Helen C. |last9=Lam |first9=Clarence | name-list-format = vanc |title=Screening for Prostate Cancer: A Review of the Evidence for the U.S. Preventive Services Task Force | url = http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf12/prostate/prostateart.htm |date=7 October 2011 |publisher=[[United States Preventive Services Task Force]] |accessdate=8 October 2011 |displayauthors=8 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20111011113146/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf12/prostate/prostateart.htm |archive-date=11 October 2011 |df=dmy-all}}</ref>։
* Խորհուրդ է տրվում մամոգրաֆիա յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ 50-74 տարեկանում<ref name="USPSTFBr09">{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |title=Screening for Breast Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130102015424/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |archive-date=2 January 2013 |df=dmy-all}}</ref>։ Սակայն մամոգրաֆիայի սկրինինգային հետազոտության հետևանքով հնարավոր են հիպերդիագնոստիկայի դեպքեր<ref>{{cite journal | vauthors = Gøtzsche PC, Jørgensen KJ | title = Screening for breast cancer with mammography | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD001877 | date = June 2013 | pmid = 23737396 | doi = 10.1002/14651858.CD001877.pub5 }}</ref>:
'''Ճապոնիա'''
 
Ճապոնիայում իրականացնում են ստամոքսի քաղցկեղի սկրինինգ ֆոտոֆլյուորոգրաֆիայի միջոցով, քանի որ քաղցկեղի այդ տեսակն այնտեղ շատ տարածված է<ref name="Epi11" />:
Տող 294.
== Բուժում ==
 
Գոյություն ունեն քաղցկեղի բուժման բազմաթիվ տարբերակներ: Դրանցից առաջնայիններն են վիրահատությունը, քիմիաթերապիան, ճառագայթային թերապիան, հորմոնալ թերապիան, թիրախային թերապիան և ամոքիչ խնամքը: Բուժման տեսակի ընտրությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից, ինչպես նաև պացիենտի ընդհանուր վիճակից և նախընտրությունից:
 
=== Քիմիաթերապիա ===
Քիմիոթերապիան քաղցկեղի բուժման տեսակ է՝ ցիտոտոքսիկ դեղամիջոցներով: Այն ներառում է դեղանյութերի տարբեր տեսակներ, որոնցից են ալկիլացնող ագենտներն ու հակամետաբոլիտները<ref name="Lind2008">{{cite journal |last=Lind M.J. |title=Principles of cytotoxic chemotherapy |journal=Medicine |year=2008 |volume=36 |issue=1 |pages=19–23 |doi=10.1016/j.mpmed.2007.10.003 |first1=M.J.}}</ref>: Դասական քիմիոթերապևտիկ միջոցները սպանում են արագ բազմացող բջիջները, ինչը հատկանշական է քաղցկեղային բջիջներին:
 
Թիրախային թերապիան քիմիաթերապիայի տեսակ է, որի թիրախն են այն մոլեկուլները, որոնցով քաղցկեղային բջիջները տարբերվում են նորմալ բջիջներից:
 
Թիրախային թերապիայի առաջին դեղերը պաշարում էին էստրոգենային ընկալիչները՝ կանխարգելելով կրծքագեղձի քաղցկեղի աճը: Այլ օրինակ en BCR-ABL-ի պաշարիչները, որոնք օգտագործվում են քրոնիկ միելոիդային լեյկեմիայի բուժման համար (CML)<ref name="TCT2018" />: Ներկայումս թիրախային թերապիա գոյություն ունի քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներից շատերի համար: Օրինակ՝ միզապարկի, կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, երիկամի, լյարդի, թոքերի, ենթաստամոքսային գեղձի, շագանակագեղձի, մաշկի, վահանագեղձի քաղցկեղի, լեյկեմիայի և լիմֆոմայի համար<ref>{{cite web|title=Targeted Cancer Therapies|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet|website=About Cancer|publisher=National Cancer Institute|accessdate=28 March 2018|date=26 February 2018}}</ref>:
Տող 314.
 
=== Ամոքիչ խնամք ===
Ամոքիչ բուժման նպատակը հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացնելն է: Այն կարող է համատեղվել քաղցկեղի արմատական բուժման պրոցեսի հետ: Ամոքիչ խնամքը ներառում է հիվանդի ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգեկան և սոցիալական դիսթրեսի դեմ պայքարը: Ի տարբերություն քաղցկեղի բուժման, որի նպատակն է «արմատախիլ անել» քաղցկեղը, պալիատիվ բուժման նպատակը հիվանդի կյանքի որակի բարձրացումն է:
 
Սովորաբար ցանկացած փուլի քաղցկեղով տառապող մարդիկ բուժման ամբողջ ընթացքում ստանում են որոշակի պալիատիվ խնամք: Որոշ դեպքերում բժիշկները խորհուրդ են տալիս ենթարկվել միայն պալիատիվ բուժման<ref name="ASCOfive">{{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology |author1-link=American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=14 August 2012 |postscript={{inconsistent citations}} |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20120731073425/http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |archive-date=31 July 2012 |df=dmy }}</ref>: Ամոքիչ բուժման ենթակա են<ref>* The American Society of Clinical Oncology made this recommendation based on various cancers. See {{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology | author1-link = American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=14 August 2012 |postscript={{inconsistent citations}} | dead-url = yes | archive-url = https://web.archive.org/web/20120731073425/http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf | archive-date = 31 July 2012 | df = dmy }}
Տող 330.
 
=== Իմունաթերապիա ===
Բուժման մի շարք ծրագրեր օգտագործում են իմունաթերապիան՝ խթանելով կամ օգնելով իմունային համակարգին պայքարել քաղցկեցի դեմ: Այս մեթոդն օգտագործվում է 1997 թվականից: Իմունաթերապիայի միջոցներն են [[Հակամարմիններ|հակամարմիններըհակամարմիններ]]ը, «ստուգման կետերի» թերապիան և ընկալունակ բջիջների փոխադրումը<ref>{{cite journal |vauthors=Waldmann TA |title=Immunotherapy: past, present and future |journal=Nature Medicine |volume=9 |issue=3 |pages=269–77 |date=March 2003 |pmid=12612576 |doi=10.1038/nm0303-269 }}</ref>:
 
=== Լազերային թերապիա ===
Լազերային թերապիան օգտագործում է բարձր ինտենսիվության լուսային ճառագայթները՝ քայքայելու համար ուռուցքները և նախաքաղցկեղային գոյացությունները: Լազերային ճառագայթները հիմնականում օգտագործվում են մարմնի մակերեսին գտնվող քաղցկեղի բուժման համար: Այն կարող է օգտագործվել մաշկի բազալ բջջային քաղցկեղի և արգանդի վզիկի, առնանդամի, հեշտոցի վաղ ստադիայում գտնվող քաղցկեղների, ինչպես նաև թոքերի խոշոր-բջջային քաղցկեղի բուժման համար: Այն սովորաբար զուգակցվում է բուժման մյուս մեթոդների հետ: Լազեր-ասոցացված ինտերստիցիալ թերմոթերապիան (LITT), կամ ինտերստիցիալ լազերային ֆոտոկոագուլյացիան օգտագործվում է քաղցկեղի որոշ տեսակներ բարձր ջերմության ազդեցությամբ բուժելու համար: [[Լազեր|Լազերն]]ն ավելի ճշգրիտ է և ավելի քիչ վնաս, ցավ, արյունահոսություն և սպիներ է առաջացնում, քան վիրահատությունը: Թերություններից է այն, որ բժիշկները պետք է հատուկ մասնագիտացում անցնեն և լազերային բուժումն ավելի թանկ արժե, քան վիրաբուժական միջամտությունը<ref name="NIHlaser">{{cite web|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/surgery/lasers-fact-sheet|title=Lasers in Cancer Treatment|last=|first=|date=13 September 2011|website=|publisher=National Institutes of Health, National Cancer Institute|access-date=15 December 2017}}{{PD-notice}}</ref>:
 
=== Այլընտրանքային բժշկություն ===
Տող 339.
 
== Կանխատեսում ==
Ապրելիության մակարդակը փոփոխվում է կախված քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից: Եթե քացկեղը մետաստազավորվել է, կանխատեսումը վատանում է: Ինվազիվ քաղցկեղի կապակցությամբ բուժում ստացող պացիենտների կեսը մահանում է այդ հիվանդությունից, կամ բուժման բարդություններից<ref name=Epi11/>:
 
Զարագացող երկրներում ապրելիությունն ավելի ցածր է<ref name="Epi11" />, մասամբ այն պայմանավորված է նրանով, որ այդ երկրներում քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներն ավելի վատ են ենթարկվում բուժման, քան զարգացած երկրներում տարածվածները<ref>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-92-832-0429-9 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |page=22 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>:
Տող 347.
Ապրելիության կարճատև և երկարատև կանխատեսումները կախված են շատ գործոններից: Ամենակարևորները քաղցկեղի տեսակը, հիվանդի տարիքը և ուղեկցող հիվանդություններն են: Նրանք, ովքեր ունեն այլ առողջական խնդիրներ ևս, ունեն ավելի ցածր ապրելիություն: Մարդիկ, ովքեր ունեն կյանքի ավելի բարձր որակ, ավելի երկար են ապրում<ref>{{cite journal |vauthors=Montazeri A |title=Quality of life data as prognostic indicators of survival in cancer patients: an overview of the literature from 1982 to 2008 |journal=Health and Quality of Life Outcomes |volume=7 |issue= |pages=102 |date=December 2009 |pmid=20030832 |pmc=2805623 |doi=10.1186/1477-7525-7-102 |authorlink=Ali Montazeri}}</ref>: Կյանքի ցածր որակ ունեցող մարդիկ ավելի հակված են սթրեսների և այլ հիվանդությունների, որոնք բարդացնում են քաղցկեղի բուժման ընթացքը և նվազեցնում ապրելիությունը: Վատ կանխատեսում ունեցող պացիենտներից շատերը մտածում են, որ դատապարտված են մահվան և ենթարկվում են դեպրեսիայի վնասակար ազդեցությանը, որը ևս նվազեցնում է կյանքի տևողությունը:
 
Քաղցկեղով տառապող մարդիկ ունեն անոթներում թրոմբագոյացման ավելի բարձր ռիսկ: [[Հեպարին|Հեպարինի]]ի օգտագործումը կանխում է թրոմբագոյացումը և լավացնում ապրելիության մակարդակը<ref>{{cite journal |vauthors=Akl EA, Kahale LA, Ballout RA, Barba M, Yosuico VE, van Doormaal FF, Middeldorp S, Bryant A, Schünemann H |title=Parenteral anticoagulation in ambulatory patients with cancer |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=12 |issue=12 |pages=CD006652 |date=December 2014 |pmid=25491949 |doi=10.1002/14651858.CD006652.pub4}}</ref>:
 
== Համաճարակաբանություն ==
Տող 355.
2008 թվականին ախտորոշվել էր քաղցկեղի 12.7 միլիոն դեպք, 2010թ.-ին 7.98 միլիոն մարդ մահացել են դրանից<ref name=Loz2012>{{cite journal |vauthors=Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, Abraham J, Adair T, Aggarwal R, Ahn SY, Alvarado M, Anderson HR, Anderson LM, Andrews KG, Atkinson C, Baddour LM, Barker-Collo S, Bartels DH, Bell ML, Benjamin EJ, Bennett D, Bhalla K, Bikbov B, Bin Abdulhak A, Birbeck G, Blyth F, Bolliger I, Boufous S, Bucello C, Burch M, Burney P, Carapetis J, Chen H, Chou D, Chugh SS, Coffeng LE, Colan SD, Colquhoun S, Colson KE, Condon J, Connor MD, Cooper LT, Corriere M, Cortinovis M, de Vaccaro KC, Couser W, Cowie BC, Criqui MH, Cross M, Dabhadkar KC, Dahodwala N, De Leo D, Degenhardt L, Delossantos A, Denenberg J, Des Jarlais DC, Dharmaratne SD, Dorsey ER, Driscoll T, Duber H, Ebel B, Erwin PJ, Espindola P, Ezzati M, Feigin V, Flaxman AD, Forouzanfar MH, Fowkes FG, Franklin R, Fransen M, Freeman MK, Gabriel SE, Gakidou E, Gaspari F, Gillum RF, Gonzalez-Medina D, Halasa YA, Haring D, Harrison JE, Havmoeller R, Hay RJ, Hoen B, Hotez PJ, Hoy D, Jacobsen KH, James SL, Jasrasaria R, Jayaraman S, Johns N, Karthikeyan G, Kassebaum N, Keren A, Khoo JP, Knowlton LM, Kobusingye O, Koranteng A, Krishnamurthi R, Lipnick M, Lipshultz SE, Ohno SL, Mabweijano J, MacIntyre MF, Mallinger L, March L, Marks GB, Marks R, Matsumori A, Matzopoulos R, Mayosi BM, McAnulty JH, McDermott MM, McGrath J, Mensah GA, Merriman TR, Michaud C, Miller M, Miller TR, Mock C, Mocumbi AO, Mokdad AA, Moran A, Mulholland K, Nair MN, Naldi L, Narayan KM, Nasseri K, Norman P, O'Donnell M, Omer SB, Ortblad K, Osborne R, Ozgediz D, Pahari B, Pandian JD, Rivero AP, Padilla RP, Perez-Ruiz F, Perico N, Phillips D, Pierce K, Pope CA, Porrini E, Pourmalek F, Raju M, Ranganathan D, Rehm JT, Rein DB, Remuzzi G, Rivara FP, Roberts T, De León FR, Rosenfeld LC, Rushton L, Sacco RL, Salomon JA, Sampson U, Sanman E, Schwebel DC, Segui-Gomez M, Shepard DS, Singh D, Singleton J, Sliwa K, Smith E, Steer A, Taylor JA, Thomas B, Tleyjeh IM, Towbin JA, Truelsen T, Undurraga EA, Venketasubramanian N, Vijayakumar L, Vos T, Wagner GR, Wang M, Wang W, Watt K, Weinstock MA, Weintraub R, Wilkinson JD, Woolf AD, Wulf S, Yeh PH, Yip P, Zabetian A, Zheng ZJ, Lopez AD, Murray CJ, AlMazroa MA, Memish ZA | display-authors = 6 |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=Lancet |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–128 |date=December 2012 |pmid=23245604 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |hdl=10536/DRO/DU:30050819}}</ref>:
 
Քաղցկեղից մահացությունը կազմում է ընդհանուր մահացության 16%-ը: 2018 թվականի տվյալներով ամենատարածվածներն են թոքի քաղցկեղը (1.76 միլիոն մահ), հաստ աղու քաղցկեղը (860.000 մահ), ստամոքսի քաղցկեղը (780.000 մահ), լյարդի քաղցկեղը (780.000 մահ) և կրծքագեղձի քաղցկեղը (620.000 մահ)<ref name="WHO2018" />:
 
1990թվականին գրանցվել է քաղցկեղից մահվան 5.8 միլիոն դեպք<ref name="Loz2012" />: Մահվան դեպքեը շարունակական աճ են արձանագրում կյանքի երկարացման և զարգացող երկրներում ապրելակերպի փոփոխությունների հետ կապված<ref name="Epi11" />: Քաղցկեղագոյավման ամենանշանակալի գործոնը տարիքն է<ref name="Coleman">{{cite book |last1 = Coleman | first1 = William B. | last2 =Rubinas | first2 = Tara C. | editor-last1 = Tsongalis | editor-first1 = Gregory J. | editor-last2 = Coleman | editor-first2 = William L. | name-list-format = vanc | title = Molecular Pathology: The Molecular Basis of Human Disease |publisher=Elsevier Academic Press |location=Amsterdam |year=2009 |page=66 |chapter=4 |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=7MaclAEA}}|isbn=978-0-12-374419-7|oclc=}}</ref>: Չնայած քաղցկեղը ունակ է թիրախավորել ցանկացած տարիքի մարդու, չարորակ ուռուցք ունեցողների մեծ մասը 65-ն անց են<ref name="Coleman" />: Ըստ քաղցկեղի հետազոտող Ռոբերտ Ա. Վեյնբերգի. «Եթե մենք ապրենք բավականաչափ երկար, ապա վաղ թե ուշ բոլորս էլ քաղցկեղ կունենանք»<ref name="Weinberg">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html |title=Unearthing Prehistoric Tumors, and Debate |newspaper=[[The New York Times]] |date=28 December 2010 | last = Johnson | first = George | name-list-format = vanc |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170624233156/http://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html |archive-date=24 June 2017 |df=dmy-all}}</ref>: Տարիքի և քաղցկեղի միջև առկա կապի բացատրություններից են իմունային համակարգի փոփոխությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Pawelec G, Derhovanessian E, Larbi A |title=Immunosenescence and cancer |journal=Critical Reviews in Oncology/Hematology |volume=75 |issue=2 |pages=165–72 |date=August 2010 |pmid=20656212 |doi=10.1016/j.critrevonc.2010.06.012}}</ref>, տարիների ընթացքում ԴՆԹ-ում կուտակված վնասումները<ref>{{cite book |vauthors=Alberts B, Johnson A, Lewis J |title=Molecular biology of the cell |publisher=Garland Science |location=New York |year=2002 |edition=4th |chapter=The Preventable Causes of Cancer |isbn=978-0-8153-4072-0 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26897/ |quote=A certain irreducible background incidence of cancer is to be expected regardless of circumstances: mutations can never be absolutely avoided, because they are an inescapable consequence of fundamental limitations on the accuracy of DNA replication, as discussed in Chapter 5. If a human could live long enough, it is inevitable that at least one of his or her cells would eventually accumulate a set of mutations sufficient for cancer to develop. | display-authors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20160102193148/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26897/ |archive-date=2 January 2016 |df=dmy-all}}</ref> և էնդոկրին համակարգի տարիքից կախված փոփոխությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Anisimov VN, Sikora E, Pawelec G |title=Relationships between cancer and aging: a multilevel approach |journal=Biogerontology |volume=10 |issue=4 |pages=323–38 |date=August 2009 |pmid=19156531 |doi=10.1007/s10522-008-9209-8}}</ref>: Քաղցկեղագոյացման գործում տարիքի դերը խիստ բարդ է և ներառում է ԴՆԹ-ի վնասումներն ու դրանք առաջացնող բորբոքային գործոնները, ինչպես նաև անոթային ու էնդոկրին վերակառուցումները<ref>{{cite journal |vauthors=de Magalhães JP |title=How ageing processes influence cancer |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=13 |issue=5 |pages=357–65 |date=May 2013 |pmid=23612461 |doi=10.1038/nrc3497}}</ref>:
Տող 365.
== Պատմություն ==
[[Պատկեր:Clara_Jacobi-Tumor.jpg|ձախից|մինի|Փորագրված է հոլանդացի կնոջ 2 պատկեր՝ պարանոցի ուռուցքի հեռացումից առաջ և հետո (1689թ.)]]
Քաղցկեղը գոյություն է ունեցել մարդկության ողջ պատմության ընթացքում<ref name=Hist1/>: Քաղցկեղի մասին առաջին գրավոր տեղեկությունը մեզ է հասել ՔԱ 1600 թվականից՝ եգիպտական Էդվին Սմիթ պապիրուսում: Այն նկարագրում է կրծքագեղձի քաղցկեղ<ref name=Hist1>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 1 |journal=Cancer |volume=117 |issue=5 |pages=1097–102 |date=March 2011 |pmid=20960499 |doi=10.1002/cncr.25553}}</ref>: [[Հիպոկրատ|Հիպոկրատը]]ը (ՔԱ 460-370թթ.) նկարագրել է քաղցկեղի մի քանի տեսակներ, տալով նրանց հունարեն καρκίνος (խեցգետին) անունը<ref name=Hist1/>: Այս անունը նա տվել նմանեցնելով ուռուցքի հատած մակերեսը խեցգետնի, քանի որ «երակները պատել են ուռուցքի շուրջ բոլորն այնպես, ինչպես խեցգետինն իր ոտքերով բռնում է զոհին»<ref>Paul of Aegina, 7th Century AD, quoted in {{cite web |first=Ralph W. |last=Moss |title=Galen on Cancer |url=http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716111312/http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-date=16 July 2011 |publisher=CancerDecisions |year=2004 |dead-url=yes |df=dmy}} Referenced from Michael Shimkin, Contrary to Nature, Washington, DC: Superintendent of Document, DHEW Publication No. (NIH) 79–720, p. 35.</ref>: [[Գալեն Կլավդիոս|Գալենը]] գրել է, որ կրծքագեղձի քաղցկեղը ստացել է «խեցգետին» անվանումը, քանի որ ուռուցքը տվել է կողմնային ճյուղավորումներ այնպես, ինչպես խեցգետնի ոտքերն են դուրս գալիս մարնի կողմնային մակերեսներից<ref name="Majno2004">{{cite book |last1=Majno |first1=Guido |last2=Joris |first2=Isabelle | name-list-format = vanc |title=Cells, Tissues, and Disease : Principles of General Pathology: Principles of General Pathology |url={{google books |plainurl=y |id=8yAf6U7njlcC |page=738}}|accessdate=11 September 2013|date=12 August 2004|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974892-1}}</ref>։ Ցելսիուսը (ՔԱ 25-50 ՔՀ թթ.) թարգմանել է հունարեն καρκίνος-ը լատիներեն՝ քաղցկեղ, որը նույնպես նշանակում է խեցգետին: Նա նաև որպես բուժման եղանակ խորհուրդ է տվել վիրահատությունը<ref name=Hist1/>: Գալենը (ՔՀ 2-րդ դար) ժխտում էր վիրահատության օգտակարությունն ու խորհուրդ տալիս կիրառել լուծողականներ<ref name=Hist1/>: Այս խորհուրդները լայնորեն կիրառվել են ավելի քան 1000 տարի<ref name=Hist1/>:
 
15-17 դդ. բժիշկներին թույլատրվեց կատարել դիահերձումներ, պարզելու համար մահվան պատճառը<ref name=Hist2>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 2 |journal=Cancer |volume=117 |issue=12 |pages=2811–20 |date=June 2011 |pmid=21656759 |doi=10.1002/cncr.25825}}</ref>: Գերմանացի պրոֆեսոր Վիլհելմ Ֆաբրին կարծում էր, որ կրծքագեղձի քաղցկեղն առաջանում է կաթնագեղձի ծորաննում մնացած կաթից: Հոլանդացի պրոֆեսոր Ֆրանկոիս դե լա Բոե Սիլվիուսը գտնում էր, որ բոլոր հիվանդությունները քիմիական փոփոխությունների արդյունք էն, և որ քաղցկեղն առաջանում է ավշի թթվայնացման պատճառով: Նրա ժամանակակիցներից Նիկոլաս Տուլպը կարծում էր, որ քաղցկեղը թույն է, որը դանդաղորեն տարածվում է մարմնով և եզրակացնում էր, որ այն վարակիչ է<ref>{{cite book |last=Yalom |first=Marilyn |title=A history of the breast |year=1998 |publisher=Ballantine Books |location=New York |isbn=978-0-679-43459-7 |url={{google books |plainurl=y |id=FFX1U3KUjPsC}}|edition=1}}</ref>:
 
Բժիշկ Ջոն Հիլլը 1761թվականին բացահայտել է, որ ծխախոտի ծուխը քթի քաղցկեղի առաջացման պատճառն է <ref name=Hist2/>: Սրան հաջորդեց 1775 թվականին բրիտանացի վիրաբույժ Փերսիվալ Փոթթի բացահայտումն առ այն, որ ամորձապարկի կարցինոման խիստ տարածված է ծխնելույզ մաքրողների մոտ<ref>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 3 |journal=Cancer |volume=118 |issue=4 |pages=1155–68 |date=February 2012 |pmid=21751192 |doi=10.1002/cncr.26320}}</ref>: Մանրադիտակի կիրառման միջոցով 18-րդ դարում հայտնաբերվեց, որ ուռուցքի բջիջները ավշային համակարգի միջոցով տարածվում են մարմնով մեկ և առաջացնում են մետաստազներ: Այս տեսակետը հիվանդության մասին առաջին անգամ ձևակերպվել է անգլիացի վիրաբույժ Քեմփբել Դե Մորգանի կողմից 1871-1874 թվականներին<ref>{{cite journal |vauthors=Grange JM, Stanford JL, Stanford CA |title=Campbell De Morgan's 'Observations on cancer', and their relevance today |journal=Journal of the Royal Society of Medicine |volume=95 |issue=6 |pages=296–99 |date=June 2002 |pmid=12042378 |pmc=1279913 |doi=10.1258/jrsm.95.6.296}}</ref>:
Տող 374.
Չնայած շատ հիվանդություններ (օրինակ՝ սրտային անբավարարությունը) ունեն ավելի վատ կանխատեսում, քան քաղցկեղի դեպքերից շատերը, այն հանդիսանում է համատարած վախի և տաբուների պատճառ<ref>{{Cite news |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Welcome to Cancerland |newspaper=[[Harper's Magazine]] |date=November 2001 |issn=0017-789X |url=http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20131108181820/http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |archive-date=8 November 2013}}</ref>: Նիգերիայում քաղցկեղ հիվանդության անվանումը թարգմանվում է որպես «անբուժելի հիվանդություն»<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.am/books?id=Tmrp7dkvJk4C&pg=PA196|title=Handbook of Psychiatry in Palliative Medicine|last=Chochinov|first=Harvey Max|last2=Breitbart|first2=William | name-list-format = vanc |date=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-530107-6|location=|pages=196|language=en}}</ref>: Քաղցկեղի՝ բարդ և մահացու հիվանդություն լինելու մասին խորքային հավատը բեկվում է վիճակագրությունն ուսումնասիրելիս. քաղցկեղի ամենատարածված տեսակը՝ մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղը (կազմում է դեպքերի 1/3 մասը, սակայն մահվան դեպքերը չափազանց քիչ են<ref name="Bolognia">{{cite book | last1 = Rapini | first1 = Ronald P. | last2 = Bolognia | first2 = Jean L. | last3 = Jorizzo | first3 = Joseph L. | name-list-format = vanc |title=Dermatology: 2-Volume Set |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |pages= |isbn=978-1-4160-2999-1 |oclc= |doi=}}</ref><ref>{{cite web |title=Skin cancers |url=http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |publisher=World Health Organization |accessdate=19 January 2011 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100927065836/http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |archive-date=27 September 2010 |df=dmy-all}}</ref>) դիտավորյալ դուրս են բերվել քաղցկեղի վիճակագրությունից, քանի որ դրանք հեշտությամբ բուժվում են, հաճախ կարճատև պրոցեդուրայի միջոցով<ref>{{cite book |last1=McCulley |first1=Michelle |last2=Greenwell |first2=Pamela | name-list-format = vanc |title=Molecular therapeutics: 21st-century medicine |publisher=J. Wiley |location=London |year=2007 |page=207 |url={{google books |plainurl=y |id=aG3SNAEACAAJ0470019166}}|isbn=978-0-470-01916-0|oclc=}}</ref>:
 
Արևմտյան երկրների մոտեցումը քաղցկեղ ունեցող պացիենտենրի իրավուքների վերաբերյալ հետևյալն է. պացիենտը պիտի հնարավորինս լավ տեղեկացվի իր հիվանդության մասին և մասնակցի որոշումների կայացմանը: Անհրաժեշտ է հարգել պացիենտի կամքը: Այլ երկրներում ընդունված է, որ որոշումները կայացնեն այլ մարդիկ: Օրինակ՝ աֆրիկյան երկրներում ընտանիքի կարծիքն ավելի է կարևորվում, քան անհատինը: Աֆրիկայի շատ երկրներում ախտորոշումը դրվում է այնքան ուշ, որ բուժման արդյունավետությունը լինում է խիստ ցածր, իսկ բուժումն ինքնին կարող է սնանկացնել ընտանիքին: Արդյունքում աֆրիկյան առողջապահական մարմինները ստիպված են թույլատրել ընտանիքի անդամներին որոշել, թե երբ և ինչպես բացահայտել հիվանդի ախտորոշումը<ref name=":0" />: Ասիական և հարավամերիկյան երկրներում նախընտրում են երկար ժամանակ հիվանդին չասել ախտոտոշման մասին, նրանք անգամ կարծում են, որ հիվանդին ախտորոշումն ընդհանրապես չասելն ավելի նպատակահարմար է<ref name=":0" />: Ընդհանուր առմամբ հիվանդի համար ախտորոշման բացահայտման մշակույթն ավելի է տարածվել, քան 20-րդ դարում էր, սակայն իրական կանխատեսման բացահայտումը խորհուրդ չի տրվում հիվանդներից շատերի համար<ref name=":0" />:
 
ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ հասարակություններում քաղցկեղը դիտարկվում է որպես հիվանդություն, որի դեմ պետք է պայքարել մինչև վերջ՝ «քաղաքակիրթ անհնազանդությամբ»: «Պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի» արտահայտությունը ստեղծվել է ԱՄՆ-ում: Այս ռազմական տերմինները հաճախ են կիրառվում նկարագրելու համար քաղցկեղի ունեցած ազդեցությունը մարդկանց վրա: Դրանք ցույց են տալիս, որ քաղցկեղը մի վիճակ է, երբ հիվանդը պետք է պայքարի ու միաժամանակ կայացնի արագ ու կտրուկ որոշումներ, ոչ թե անտեսի իրավիճակն ու այն բարդի այլ մարդկանց վրա: Ռազմական տերմինները օգնում են նաև ընկալելի դարձնել բուժման ռադիկալ տեսակները, որոնք կարող են որոշ չափով վնասել օրգանիզմին<ref name="Gwyn">{{cite book |first1=Graham |last1=Low |first2=Lynne |last2=Cameron | name-list-format = vanc |title=Researching and Applying Metaphor |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=8aOxMvo_ag8C}}|year=1999|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-64964-3| chapter=10}}</ref><ref>{{cite book |first=Gayle A. |last=Sulik |title=Pink Ribbon Blues: How Breast Cancer Culture Undermines Women's Health |url={{google books |plainurl=y |id=_it2CwAAQBAJ |page=78}}|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974993-5|pages=78–89}}</ref>:
Տող 383.
 
=== Տնտեսական էֆեկտ ===
2015 թվականին ԱՄՆ-ում քաղցկեղի հետ կապված ընդհանուր ծախսերը կազմել են 80.2 միլիարդ դոլար<ref name="Economic Impact of Cancer">{{cite web |title=Economic Impact of Cancer |url=https://www.cancer.org/cancer/cancer-basics/economic-impact-of-cancer.html |website=American Cancer Society |date=3 January 2018 |accessdate=5 July 2018}}</ref>: 1960թվականից սկսած քաղցկեղի հետ ասոցացված ծախսերն աճում են յուրաքանչյուր տարի՝ 2004 թվականին հասնելով ընդհանուր առողջապահական բյուջեի 5%-ին<ref>{{cite journal |vauthors=Bosanquet N, Sikora, K |title=The economics of cancer care in the UK |journal=Lancet Oncology |volume=5 |issue=9 |pages=568–74 |date=2004 |pmid=15337487 |doi=10.1016/S1470-2045(04)01569-4}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Mariotto AB, Yabroff KR, Shao Y, Feuer EJ, Brown ML |title=Projections of the cost of cancer care in the United States: 2010-2020 |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=103 |issue=2 |pages=117–28 |date=2011 |pmid=21228314 |pmc=3107566 |doi=10.1093/jnci/djq495}}</ref>: Նմանատիպ իրավիճակ է նաև Եվրոպայում, որտեղ քաղցկեղի բուժման ծախսերը կազմում են առողջապահության ընդհանուր բյուջեի 6%-ը<ref>{{cite journal |vauthors=Jönsson B, Hofmarcher T, Lindgren P, Wilking N |title=The cost and burden of cancer in the European Union 1995-2014 |journal=European Journal of Cancer |volume=66 |issue=Oct |pages=162–70 |date=2016 |pmid=27589247 |doi=10.1016/j.ejca.2016.06.022}}</ref>: Բուժման ծախսերից բացի քաղկեղը նաև առաջացնում է անուղղակի ծախսեր՝ կապված հիվանդին մատչելի տեղեկատվության տրամադրման հետևանքով աշխատանքային ժամանակի կորստի և վաղաժամ մահացության հետ: Այդ անուղղակի ծախսերը գերազանցում են այն գումարը, որն անմիջականորեն ծախսվում է հիվանդների բուժման համար<ref>{{cite journal |vauthors=Luengo-Fernandez R, Leal J, Gray A, Sullivan R |title=Economic burden of cancer across the European Union: a population-based cost analysis |journal=Lancet Oncology |volume=14 |issue=12 |pages=1165–74 |date=2013 |pmid=24131614 |doi=10.1016/S1470-2045(13)70442-X}}</ref>:
 
=== Աշխատատեղեր ===
ԱՄՆ-ում քաղցկեղ ունեցող մարդիկ ընդգրկված է EEOC-ի (Equal Employment Opportunity Commission) պաշտպանության ոլորտում, անգամ այն դեպքում, որ քաղցկեղը կարող է վատ անդրադառնալ հիվանդի աշխատունակության վրա<ref>{{cite web |titlename="Economic Impact of Cancer |url=https:"//www.cancer.org/cancer/cancer-basics/economic-impact-of-cancer.html |website=American Cancer Society |date=3 January 2018 |accessdate=5 July 2018}}</ref>: Գործատուները կարող են առավելություն տալ առողջ մարդկանց միայն այն դեպքում, երբ քաղցկեղով հիվանդ մարդու աշխատունակությունը տուժում է մեծ չափով: Մշակվել են հատուկ ուղեցույցներ գործատուների համար, թե ինչպես վարեն հարցազրույցը քաղցկեղ ունեցող անձանց հետ<ref name=”EEOC”"EEOC" />:
 
== Հետազոտություններ ==
Տող 392.
Քանի որ քաղցկեղը հիվանդությունների մեծ խումբ է<ref name=WhatIsCancerNCI>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |title=What Is Cancer? |publisher=[[National Cancer Institute]] |accessdate=28 March 2018|date=17 September 2007}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |title=Cancer Fact Sheet |publisher=Agency for Toxic Substances &amp; Disease Registry |date=30 August 2002 |accessdate=17 August 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20090813142933/http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |archive-date=13 August 2009 |df=dmy-all}}</ref>, հնարավոր չէ, որ մի օր ստեղծվի մեկ կոնկրետ բուժում քաղցկեղի համար, ինչպես հնարավոր չէ գտնել մեկ բուժում բոլոր ինֆեկցիոն հիվանդությունների համար<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/health/060919_bad_cancer.html |title=Exciting New Cancer Treatments Emerge Amid Persistent Myths |last=Wanjek |first=Christopher| name-list-format=vanc |date=16 September 2006 |accessdate=17 August 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20080516080512/http://www.livescience.com/health/060919_bad_cancer.html |archive-date=16 May 2008 |df=dmy-all}}</ref>: Անոթագոյացման արգելակիչները սխալմամբ համարվել են «արծաթե բանալի» քաղցկեղի բոլոր տեսակները բուժելու համար<ref>{{cite journal |vauthors=Hayden EC |title=Cutting off cancer's supply lines |journal=Nature |volume=458 |issue=7239 |pages=686–87 |date=April 2009 |pmid=19360048 |doi=10.1038/458686b}}</ref>: Անոթագոյացման արգելակիչներն ու մյուս միջոցներն օգտագործվում են կոմբինացված կանխարգելելու համար մահացությունը<ref>{{cite journal |vauthors=Bagri A, Kouros-Mehr H, Leong KG, Plowman GD |title=Use of anti-VEGF adjuvant therapy in cancer: challenges and rationale |journal=Trends in Molecular Medicine |volume=16 |issue=3 |pages=122–32 |date=March 2010 |pmid=20189876 |doi=10.1016/j.molmed.2010.01.004}}</ref>:
 
Քաղցկեղի բուժման փորձարարական եղանակները ստեղծվում են հետազոտական կլինիկաներում, որտեղ նոր ստեղծվող մեթոդների արդյունավետությունը համեմատվում է արդեն գոյություն ունեցողների հետ: Բուժման մեթոդը, որը լավ արդյունավետություն է ունեցել քաղցկեղի որևէ տեսակի համար, կարող է փորձարկվել այլ տեսակների համար ևս<ref>{{cite journal |vauthors=Sleigh SH, Barton CL |title=Repurposing Strategies for Therapeutics |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=3 |pages=151–59 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11536770-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>: Հետազոտության մեթոդները գնալով կատարելագործվում են՝ նպատակ ունենալով գտնել ավելի դիպուկ թիրախներ ճիշտ բուժում կազմակերպելու համար՝ հաշվի առնելով տվյալ անհատի կենսաբանական առանձնահատկությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Winther H, Jorgensen JT |title=Drug-Diagnostic Co-Development in Cancer |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=6 |pages=363–75 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11586320-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>:
 
Քաղցկեղի բուժումը հիմնված է հետևյալ կետերի վրա.
Տող 412.
Բուժումն ընդհանուր առմամբ նույնն է, ինչ ոչ հղի պացիենտների դեպքում, սակայն անհրաժեշտ է խուսափել ճառագայթային թերապիայից, քանի որ ճառագայթման նորման գերազանցող դոզաներն ունեն խիստ վնասակար ազդեցություն պտղի վրա: Որոշ դեպքերում բուժական բոլոր միջոցառումները հետաձգվում են ծննդաբերությունից հետո, եթե քաղցկեղի ախտորոշումը դրվում է հղիության ուշ փուլերում: Եթե այն հայտնաբերվում է հղիության վաղ փուլերում, սովորաբար բուժումը սկսում են անմիջապես: Վիրահատությունը սովորաբար անվտանգ է, սակայն կոնքում կատարվելիք վիրահատությունները հղիության առաջին եռամսյակում կարող են հանգեցնել վիժման: Հղիության ընթացքում քիմիոթերապիան մեծացնում է բարդությունների ու արատներով երեխա ունենալու հավանականությունը (ինքնաբեր վիժումներ, վաղաժամ ծննդաբերություն)<ref name="yarbro" />։
 
[[Աբորտ]] անելը պարտադիր չէ և քաղցկեղի հիմնական տեսակների դեպքում չի մեծացնում մոր ապրելիությունը: Որոշ դեպքերում արգանդի քաղցկեղի առկայության պարագայում հիվանդն ի վիճակի չէ հղիությունը շարունակել, որոշ դեպքերում էլ հիվանդն ինքը որոշում է աբորտ անել և սկսել ագրեսիվ քիմիոթերապիան<ref name="yarbro" />:
 
Բուժման որոշ տեսակներ կարող են մորը զրկել բնական ճանապարհով ծննդաբերելու և կրծքով կերակրելու հնարավորությունից<ref name="yarbro" />: Արգանդի վզիկի քաղցկեղի դեպքում ծննդալուծումն իրականացվում է [[Կեսարյան հատում|կեսարյան հատման]] եղանակով: Կրծքագեղձի ճառագայթումից հետո այն այլևս չի կարող կաթ արտադրել և հակված է մաստիտների առաջացման: Եթե քիմիոթերապիան իրականացվում է ծննդաբերությունից հետո, տոքսիկ նյութերն անցնում են կաթ և կարող են վնասել երեխային<ref name=yarbro>{{cite book |first1=Connie Henke |last1=Yarbro |first2=Debra |last2=Wujcik |first3=Barbara Holmes |last3=Gobel | name-list-format = vanc |title=Cancer Nursing: Principles and Practice |url={{google books |plainurl=y |id=LJVTQs4QjJ0C |page=901}}|year=2010|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-6357-2|pages = 901–05}}</ref>:
Տող 438.
 
{{Արտաքին հղումներ}}
 
[[Կատեգորիա:Ախտաբանական անատոմիա]]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Քաղցկեղ» էջից