«Հոգեբանական գիտափորձ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Տարբեր հեղինակներ «հոգեբանական գիտափորձ» տերմինը մեկնաբանում են տարբեր կերպ։ Հաճախ գիտափորձ ասելով [[Հոգեբանություն|հոգեբանության]] մեջ հասկանում ենք մի շարք էմպիրիկ մեթոդների կոմպլեքս (փաստացի գիտափորձ, [[Հոգեբանական դիտում|դիտում]], [[զրույց]], [[Психологическое тестирование|թեստավորում]])<ref name="Nikandrov1"> ''Никандров В. В.'' Наблюдение и эксперимент в психологии. СПб.: Речь, 2002 </ref>: Սակայն [[Փորձարարական հոգեբանություն|փորձարարական հոգեբանության մեջ]] գիտափորձը հիմնականում համարվում է անկախ մեթոդ:

Հոգեբանության մեջ փորձարարական հետազոտությունն ունի իր յուրահատկությունները, ինչը թույլ է տալիս այն այլ գիտությունների հետազոտություններից անկախ դիտարկել: Հոգեբանական գիտափորձի առանձնահատկություններն են՝

* Անհնար է անմիջականորեն ուսումնասիրել [[Հոգեկան|հոգեկանըհոգեկան]]ը որպես կառույց, իսկ նրա գործունեության մասին կարելի է ենթարկել միայն դրսևորումների հիման վրա, օրինակ`որոշակի [[Վարք|վարքագծիվարք]]ագծի վերլուծության ձևով:

* [[Հոգեկան գործընթաց|Հոգեկան գործընթացների]]ների ուսումնասիրության ժամանակ անհնար է դրանցից որևէ մեկի առանձնացումը, հետևաբար ազդեցությունը մշտապես տեղի է ունենում ամբողջ հոգեկանի վրա (կամ ժամանակակից տեսանկյան համաձայն [[Օրգանիզմ|օրգանիզմիօրգանիզմ]]ի վրա՝ որպես միասնական անբաժանելի համակարգի):

* [[Մարդ բանական|Մարդկանց]] հետ գիտափորձերի ժամանակ (ինչպես նաև մի քանի բարձրագույն կենդանիներ, օրինակ՝ [[Պրիմատներ|պրիմատներիպրիմատներ]]ի), փորձարկողի և հետազոտվողի միջև ակտիվ փոխազդեցություն կա:

* Այդ փոխազդեցությունը անհրաժեշտ է դարձնում հրահանգների առկայություն (ինչը բնորոշ չէ [[Բնականբնական գիտություն|բնական գիտությունների]]ների գիտափորձերի համար):

[[Ռոբերտ Վուդվորթ|Ռոբերտ Վուդվորթը]]ը ([[:en:Robert S. Woodworth|RS Woodworth]]) հրապարակել է իր դասական փորձարարական հոգեբանության [[դասագիրք]] ( «Փորձարարական հոգեբանություն», [[1938]] ), որտեղ սահմանում է գիտափորձը որպես կանոնակարգված հետազոտություն, որի ժամանակ հետազոտողը ուղղակիորեն փոփոխում է մեկ գործոն (կամ գործոններ), պահում է մյուսները անփոփոխ և դիտարկում մշտական փոփոխությունների արդյունքները։ Փորձարարական մեթոդի տարբերակիչ առանձնահատկությունը նա համարում է ''փորձարարական գործոնի'' կառավարումը կամ, Վուդվորթի տերմինաբանությամբ «անկախ փոփոխականի», և հետևում է դրա ազդեցությանը ''դիտարկվող արդյունքի'' կամ «կախյալ փոփոխականի» վրա: Փորձաչկողի նպատակը բոլոր պայմանների անփոփոխության պահպանումն է, բացի մեկից՝ անկախ փոփոխականից<ref name="Goodwin1"> Исследование в психологии: методы и планирование / Дж. Гудвин. СПб.: Питер, 2004. С. 172. </ref>:

Պարզեցված օրինակով անկախ փոփոխականը կարելի է դիտել որպես որոշակի ''[[ազդակ]]'' ('''St(r)'''), որի ուժը փորձարկողը փոփոխում է, իսկ կախյալ փոփոխականը հետազոտվողի, նրա հոգեկանի ('''P''') արձագանքն է ('''R''') տվյալ ազդակի ազդեցությանը:

# Լրացուցիչ փոփոխականներ (կամ արտաքին փոփոխականներ)

Այսպիսով, փորձարկող փորձում է սահմանել [[Ֆունկցիա (մաթեմատիկա)|ֆունկցիոնալ կախվածություն]] կախյալ և անկախ փոփոխականների միջև, որն արտահայտվում է հետևյալ ֆունկցիայով՝ ''''R=f(St(r)'')'', '''փորձելով միաժամանակ հաշվի առնել անհարկի ազդակներով պայմանավորված համակարգային սխալները: Հետազոտության արդյունքում պատահական սխալների ազդեցությունը նվազեցնելու համար հետազոտողը իրականացնում է գիտափորձերի շարք (պատահական սխալի օրինակ կարող է լինել, օրինակ, հոգնածությունը կամ հետազոտվողի [[Աչք|աչքիաչք]]ի մեջ ընկած բիծը):

''Հոգեբանական փորձի հիմնական խնդիրը'' ''R''=f(''S, P'' ) կապի հաստատումն է (գոյություն ունեն տարբեր կապերի ձևեր՝ պատճառահետևանքային, ֆունկցիոնալ, կորելյացիոն և այլն): Այս դեպքում ''R-'' ը հետազոտվողի արձագանքն է, ''S-'' ը իրավիճակը, իսկ ''P-'' ն սուբյեկտը<ref name="Zarochentsev1">* ''Зароченцев К. Д., Худяков А. И.'' Экспериментальная психология : учебник. — <abbr>М.</abbr> : Проспект, 2005. — С. 74. — 208 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 5-98032-770-3</nowiki>.</ref>: Այսինքն, կոպիտ ասած, քանի որ անհնար է «տեսնել» մտավոր գործընթացները հոգեբանական գիտափորձում, փորձարկվողի կողմից կարգավորվող արձագանքման հիման վրա արվում է եզրակացություն մտավոր գործընթացների կամ հետազոտվողի անձի մասին:

# Գիտափորձի խնդրի, նպատակի և ծրագրի հաստատում:

# Շրջակա աշխարհի վրա ակտիվ ազդեցության գործընթաց, որի արդյունքում կուտակվում են օբյեկտիվ գիտական փաստեր: Այդ փաստերի ձեռքբերումը մեծապես պայմանավորված է ճիշտ ընտրված փորձարարական մեթոդիկայով:Որոշ գիտափորձերի համար մշակված մեթոդիկան կարող է հարմար լինել այլ գիտափորձերի համար, այսինքն ձեռք բերել համընդհանուր նշանակություն [http://www.iziru.ru/index/ehksperiment/0-649]:

Եթե գիտափորձը վալիդ է, գիտնականը կարող է վստահ լինել, որ հետազոտել է հենց այն, ինչ պլանավորել էր հետազոտել։ Շատ միջոցներ են ձեռնարկվում վալիդության բոլոր տեսակների պահպանման համար<ref> М.-Л.А. Чепа, Н.М. Бугайова. Проблемы обеспечения валидности эксперимента в условиях виртуальной среды / Экспериментальный метод в структуре психологического знания. - М., 2012. - С. 82-86. <nowiki>ISBN 978-5-9270-0248-1</nowiki>. </ref>: Այնուամենայնիվ, պետք է համոզված լինել, որ ցանկացած ուսումնասիրության մեջ, հնարավոր չէ ամբողջությամբ պահպանել վալիդության բոլոր չափանիշները: Կատարյալ գիտափորձ իրականացնելը դեռևս անհասանելի է:

* ''Դաշտային կամ բնական գիտափորձ,'' որն իրականացնում է հետազոտվողի համար սովորական պայմաններում: Բնութագրվում է համակարգային անկախ փոփոխականների բաշխմամբ: Արտաքին փոփոխականների վերահսկման հիմնական ուղիներն են ռանդոմիզացիան և հաստատունությունը: Ներքին վալիդությունը սովորաբար ցածր է, քան լաբորատոր փորձերում:

* և այնպիսին, երբ հետազոտվողը չգիտի գիտափորձի նպատակի, նույնիսկ առկայության մասին (օրինակ՝ [[Երեխա|երեխաներիերեխա]]ների հետ անցկացված գիտափորձերը):

Ոչ մի գիտության մեջ ոչ մի փորձ չի կարող համապատասխանել բոլոր չափանիշներին: Սակայն [[Ռոբերտ Գոտսդանկերը]] փորձարարական հոգեբանության մեջ առաջարկեց «կատարյալ գիտափորձ» տերմինը, որը պետք է լիովին բավարարի երեք չափանիշների (իդեալականություն, անսահմանություն, լրիվ համապատասխանություն)<ref name="Gottsdanker1"> ''Готтсданкер Р.'' Основы психологического эксперимента. М.: МГППИЯ, 1982. С. 51—54. </ref>:

* Լրիվ համապատասխանության գիտափորձ (փորձարարական իրավիճակը պետք է լինի միանգամայն նույնական՝ ինչպես դա տեղի կունենար «իրականում»)

Հոգեբանական գիտափորձի ընդհանուր մոդելը համապատասխանում է [[Մեթոդ|գիտական մեթոդի]] պահանջներին: Միասնական փորձարարական հետազոտություն անցկացնելիս առանձնանում են հետևյալ փուլերը՝ <ref name="Druzh1"> ''Дружинин В. Н.'' Экспериментальная психология. — 2-е изд., доп. — СПб.:Питер, 2002. С. 78—85. </ref>

#* Հիմնական [[Հասկացություն|հասկացություններիհասկացություն]]ների սահմանումների որոնում

# Հետազոտության ամրագրում գիտական զեկույցում, հոդվածում, [[Մենագրություն|մենագրությունումմենագրություն]]ում, գիտական [[Հանդես|ամսագրում]]։

Կարելի է առանձնացնել հոգեբանական գիտափորձերի հետևյալ առավելությունները՝ <ref name="Zarochentsev5"> ''Зароченцев К. Д., Худяков А. И.'' Экспериментальная психология: учеб. С. 50. </ref>

* Նման պայմաններում հետազոտությունը կրկնելու հնարավորություն:

* [[Սթենֆորդի բանտային գիտափորձ|Ստենֆորդի բանտային գիտափորձ]]