«Արևածաղիկ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ . oգտվելով ԱՎԲ
չ մանր-մունր ուղղումներ, փոխարինվեց: ։Ի → ։ Ի, մ ։ → մ։
Տող 1.
{{Տաքսոտուփ2|Վիքիդատա=այո}}'''Արևածաղիկ''' ({{lang-lat|Helianthus}}), ''արևերթիկ, արևելած ծաղիկ, արևլան'', [[աստղածաղկազգիներ]]ի ([[բարդածաղկավորներ]]) ընտանիքի միամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Եվրոպացիներն առաջին անգամ այդ բույսը տեսան մեքսիկական պրերիաներում, երբ հայտնագործեցին Ամերիկան։ 400 տարի առաջ նրանք այն բերեցին [[Եվրոպա]] և անվանեցին «արևի ծաղիկ»։ Բուսաբան Ա․ Ցինգերը Ռուսաստանն անվանել է մշակովի արևածաղկի հայրենիք։
 
[[Վորոնեժ|Վորոնեժի]]ի նահանգի Ալեքսեևկա գյուղում ճորտ գյուղացի Դ․ Ս․ Բոկարյովը [[1829 թվական|1829 թվականին]]ին իր պատրաստած ձիթահան սարքով արևածաղկի սերմից առաջին անգամ ստացավ սննդի բուսական յուղ (ձեթ):
 
== Ձևաբանություն ==
Արմատային համակարգն առանցքային է, հզոր, թափանցում է հողի մեջ մինչև 2, 5 մ ։մ։ [[Ցողուն]]ը կանգուն է, կոպիտ, անհարթ, թավոտ, ոչ սնամեջ, բարձրությունը՝ 2, 5-4, 0 մ՛. [[Տերև]]ները խոշոր են, երկար կոթունով, ձվասրտաձև, սրածայր, ատամնաեգր, ներքևիևները՝ հակադիր, մանր, հաջորդները՝ հերթադիր, ավելի խոշոր։ [[Ծաղկաբույլ]]ը զամբյուղ է՝ միշտ դեպի արևն ուղղված (այստեղից՝ արևածաղիկ անվանումը), զամբյուղի եզրերին մեկ կամ մի քանի շարքով դասավորված են լեզվակավոր ծաղիկները, որոնք զրկված են սեռ. օրգաններից, չեն պտղաբերում, դեղնաոսկեգույն են, իսկ դեպի կենտրոն՝ խողովակաձև ծաղիկները, երկսեռ են և պտղաբերում են։ Ծաղկում է հուլիս-օգոստոսին։ Պտուղը սերմնապտուղ է, սպիտակ, սև, մոխրագույն, սև՝ սպիտակ շերտերով։Ինչպեսշերտերով։ Ինչպես վեգետացիոն շրջանի տևողությունը, այնպես էլ ջերմության նկատմամբ նրա պահանջը կախված է տեղի հողակլիմայական պայմաններից, տեսակից։ Բույսի աճման համար նպաստավոր ջերմաստիճանը համարվում է 18-26 °C-ը: Բարձր ջերմությանը բույսը վատ է դիմանում, բայց առանձին սորտերը լավ են տանում երաշտը, մինչև հողի խոր շերտերը թափանցող [[արմատ]]ների շնորհիվ։
== Կիրառական նշանակություն ==
Լինում է յուղատու (47-50%), ուտելի և սիլոսային։ Սերմերից ստանում են [[ձեթ]], որն օգտագործում են սննդի (պահածոյի, մարգարինի, հացաթխման, հրուշակեղենի և այլն) արդյունաբերության և օճառի, լաքերի-ներկերի արտադրության մեջ։ Արևածաղկի թափոնները (մղեղ, ցողուն, տերև, զամբյուղի մնացորդներ, սերմի կճեպ) օգտագործում են թուղթ, կաուչուկ, պոտաշ ստանալու համար։ Արևածաղկի քուսպը խտացրած լավորակ կեր է։ Արևածաղիկն ունի նաև բուժական նշանակություն, կասեցնում է կարծրախտի երևույթների զարգացումը, բարձրացնում արյունատար անոթների առաձգականությունն ու օրգանիզմի դիմադրողականությունը, կանխում լյարդի ճարպակալումը։ [[Մեղրատու բույսեր|Մեղրատու]] է։
Արևածաղիկի յուղը պատկանում է բուսական լավագույն յուղերի թվին և համարվում է բարձր որակի սննդամթերքներից մեկը։ Սննդարար հատուկ արժեք են ներկայացնում յուղի մեջ պարունակվող [[գլիցերիդներ|գլիցերիդները]]ը, [[պալմիտիններ|պալմիտինները]]ը, ստեարինները, [[լինոլեաթթուներ|լինոլեաթթուները]]ը, [[կարոտինոիդներ|կարոտինոիդները]]ը և վիտամինները։
Արևածաղիկի յուղի մեջ գերակշռում են կենսաբանական մեծ ակտիվություն ունեցող չհագեցած [[ճարպաթթուներ|ճարպաթթուները]]ը, որոնք կասեցնում են սկլերոզային երևույթների զարգացումը օրգանիզմում, կանխում լյարդի ճարպակալումը, բաձրացնում օրգանիզմի դիմադրողականությունը վարակիչ հիվանդությունների հանդեպ։
 
== Տարածվածություն ==
Արևածաղիկի հայրենիքն է հավարվում [[Մեքսիկա|Մեքսիկան]]ն, [[Պերու|Պերուն]]ն և [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկան]]։ն։ Բուսաբան Ա․ Ցինգերը Ռուսաստանը անվանել է մշակովի արևածաղիկի հայրենիք։
Հայտնի է մոտ 50 (այլ տվյալներով՝ 30) տեսակ։ ՀՀ-ում մշակվում է {{bt-armlat|արևածաղիկ յուղատուն|H. annuus}}՝ հիմնականում [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիքի]], [[Արագածոտնի մարզ|Արագածոտնի]] մարզերում՝ անջրդի պայմաններում՝ որպես սիլոսային մշակաբույս։
== Արտաքին հղումներ ==