«Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ֆրանկլին Դելանո Ռուզվելտ''' ({{lang-en|Franklin Delano Roosevelt}}, {{ԱԾ}}), [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի 32-րդ [[ԱՄՆ Նախագահ|նախագահը]]։ Պաշտոնին ընտրվել է չորս անգամ՝ նախագահելով [[1933]] թվականից [[1945]] թվականներին և [[ԱՄՆ]]-ի միակ նախագահն է, որն իր պաշտոնում ծառայել է երկուսից ավել անգամ։ Նախագահի պաշտոնը զբաղեցրել է 1933 թվականի մարտից մինչ իր մահը՝ 1945 թվականի ապրիլը։ Լինելով իր կուսակցության առաջնորդը՝ ստեղծել է Նոր գործարք կոալիցիան, որի արդյունքում ամերիկյան քաղաքականության մեջ սկսեց գործել հինգ կուսակցություն։ Նրա նախագահության երրորդ և չորրորդ շրջաններին զուգահեռ տեղի ունեցավ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը Բասկերի Երկրում|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը]]։ Մի շարք փորձագետների կարծիքով Ռուզվելտը [[Ջորջ Վաշինգտոն]]ի և [[Աբրահամ Լինքոլն]]ի հետ միասին համարվում է ԱՄՆ-ի երեք խոշոր նախագահներից մեկը։

 

 

1936 թվականի նախագահական ընտրությունների ժամանակ Ռուզվելտը պարտության է մատնել հանրապետական [[Հերբերտ Հուվեր]]ին և նախագահել ԱՄՆ-ի պատմության ամենաուժեղ տնտեսական ճգնաժամի տարիներին։ Միացյալ Նահանգների 73-րդ [[Կոնգրես]]ի առաջին 100 օրերի ընթացքում մշակել է աննախադեպ դաշնային օրենսդրություն և հաստատել նոր գործառույթներ, որոնք հիմք են հանդիսացել նոր կուրսի համար։ Տնտեսությունը վերականգնելու նպատակով Ազգային վերականգնողական վարչակազմի հետ միասին գործազուրկներին և գյուղատնտեսներին օգնելու բազմաթիվ ծրագրեր է մշակել։ Հիմնադիր կարգավորիչ բարեփոխումներ է իրականացրել ֆինանսական, աշխատանքային, կապի ոլորտում։ Նրա նախագահության տարիներին ուժը կորցրել է [[Ոգելից խմիչքներն արգելող օրենք ԱՄՆ-ում|ոգելից խմիչքներն արգելող օրենքը]]։ 1933-1936 թվականներին ԱՄՆ-ի տնտեսությունն արագորեն վերականգնվում է։ 1936 թվականին Ռուզվելտը վերընտրվել է նախագահի պաշտոնում։ Այդուհանդերձ, 1937-1938 թվականներին տնտեսությունը կրկին խորը անկում է ապրել։ 1936 թվականի ընտրություններում հաղթելով ընդդիմությանը՝ դատական համակարգի վերակազմավորման մասին օրինագիծ է մշակում, որի շնորհիվ ընդլայնվում է [[ԱՄՆ-ի Գերագույն դատարան]]ի լիազորությունները։ 1937 թվականին ձևավորված երկկուսակցական Պահպանողական կոալիցիան կարողացավ կանխել այդ օրինագծի ընդունումը։ Ռուզվելտի կողմից իրականացրած ծրագրերն ու օրենսդրական փոփոխությունները հիմնականում վերաբերվում էին [[Բորսաների և արժեթղթերի հանձնաժողով]]ին, Աշխատանքային հարաբերությունների մասին ազգային օրենքին, Ավանդների ապահովագրության դաշնային կորպորացիային և սոցիալական ապահովագրությանը։

 

 

== Վաղ տարիների կյանք և ամուսնություն ==

Կենսագիր [[Ջեյմս ՄաքԳրեգոր Բըրնսը]] պատմել է, որ երիտասարդ Ռուզվելտը բավական ինքնավստահ էր և անկաշկանդ{{Sfn|Burns|1956|pp=77–79}}։ Ի տարբերություն նրան, Էլեոնորը ամաչկոտ էր և չէր սիրում հասարակական կյանքը․ նա նախընտրում էր մնալ տանը և դաստիարակել երեխաներին։ Նրանք ունեցան վեց երեխա։ Աննան, Ջեյմսը և Էլիոտը ծնվել են համապատասխանաբար 1906, 1907, 1910 թվականներին։ Զույգի երկրորդ տղան՝ Ֆրանկլինը, 1909 թվականին մանուկ հասակում մահացավ։ Մյուս որդին՝ Ֆրանկլինը, ծնվեց 1914 թվականին, իսկ Ջոնը՝ 1916 թվականին<ref>{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=6xxYAgAAQBAJ&pg=PA329|title=The Oxford Desk Dictionary of People and Places|last=Abate|first=Frank R.|publisher=Oxford University Press|year=1999|isbn=978-0-19-513872-6|page=329}}</ref>։

 

 

Ֆրանկլինը դրժում է իր խոստումը և վերականգնում սիրավեպը Լյուսիի հետ<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/04/20/weekinreview/20mcgrath.html|title=No End of the Affair|last=McGrath|first=Charles|date=April 20, 2008|work=The New York Times}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.nps.gov/archive/elro/glossary/mercer-lucy.htm|title=Lucy Page Mercer Rutherfurd|publisher=Eleanor Roosevelt Papers|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100304022555/http://www.nps.gov/archive/elro/glossary/mercer-lucy.htm|archivedate=March 4, 2010|accessdate=February 7, 2010|deadurl=yes|df=}}</ref>: Հենց նա էլ լինում է Ռուզվելտի կողքին մահվան ժամանակ: Ռուզվելտի որդի Էլիոտը պնդում էր, որ իր հայրը քսանամյա սիրավեպ է ունեցել իր քարտուղարուհու` Մարգարիտ Լեհանդի հետ{{sfn|Tully|2005|p=340}}: Մյուս որդին` Ջեյմսը, հայտարարում է, որ իր հայրը սիրավեպ կարող էր ունենալ նաև Շվեդիայի արքայադուստր Մարթայի հետ, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ բնակվել է Սպիտակ տանը:

Զբաղեցնելով պաշտոնը` Ռուզվելտն առաջարկում է կառուցել մի շարք [[հիդրոէլեկտրակայան]]ներ և հաղթահարել 1920-ական թվականների ֆերմերային ճգնաժամը{{sfn|Smith|2007|pp=237–238}}: Ռուզվելտ և Էլեոնորը եկել էին քաղաքական համաձայնության, որը շարունակվելու էր մինչև նրա քաղաքական կարիերայի ավարտը. Էլեոնորը ուենալով նահանգապետի կնոջ պարտականություններ` ազատ էր իր սեփական օրակարգն ու հետաքրքրությունները մշակելու հարցում{{sfn|Smith|2007|pp=235–237}}: Նրա պաշտոնավարման ժամանակ տեղի ունեցավ [[Ուոլ Սթրիթ]]ի բախումը և երկիրն ընկավ [[Մեծ ճգնաժամ]]ի մեջ{{sfn|Smith|2007|pp=240–241}}: Մինչ նախագահ [[Հերբերտ Հուվեր|Հուվերը]] և շատ նահանգապետեր կարծում էին, որ տնտեսական ճգնաժամը գնալով թուլանում է, Ռուզվելտը հասկանում էր իրավիճակի լրջությունը և ստեղծում է Զբաղվածության պետական հանձնաժողով: Նա նաև դարձավ առաջին նահանգապետը, ով հրապարակայնորեն հաստատեց գործազրկության ապահովագրության գաղափարը{{sfn|Smith|2007|pp=242–243}}:

 

 

== Նախագահական ընտրություններ, 1932 ==

1932 թվականի ընտրություններին ընդառաջ Ռուզվելտը սկսեց ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել հասարակական քաղաքականությանը։ Հոուի և Ֆառլիի գլխավորությամբ ստեղծում է քարոզչական թիմ{{sfn|Smith|2007|pp=261–263}}։ Տնտեսական ծանր իրավիճակում շատ դեմոկրատներ հույս ունեին, որ 1932 թվականի ընտրությունների արդյունքում նրանք [[Վուդրո Վիլսոն]]ից հետո կտեսնեն առաջին դեմոկրատ նախագահին։ Ռուզվելտի վերընտրվելը նպաստեց նրան, որ 1932 թվականին դեմոկրատական ընտրական ցուցակներում լինի առաջատար։ Ռուզվելտը կարողացավ միավորել ոչ միայն Վիլսոնի վարչակազմի առաջատար ներկայացուցիչների, այլ նաև համոզել մի շարք պահպանողականների, որ նա առաջատար թեկնածու է հարավում և արևմուտքում։ Ռուզվելտի թեկնածության գլխավոր ընդդիմությունը հյուսիսարևմտյան պահպանողականներն էին, մասնավորապես 1928 թվականին նախագահական ընտրությունների ժամանակ դեմոկրատական թեկնածու [[Ալ Սմիթ]]ը։ Նա հույս ուներ, որ 1932 թվականին Չիկագոյում անցկացվող Դեմոկրատական ազգային կոնվենցիայում կկարողանար ձայների 2/3 պարտության մատնել Ռուզվելտին։ 1932 թվականին դեմոկրատական սկզբունքների նկատմամբ ունեցած հաջողությունների շնորհիվ Ռուզվելտը միացավ կոնվենցիային։ Կոնվենցիայի առաջին նախագահական ընտրությունների ժամանակ Ռուզվելտը ստանում է ձայների մեծամասնությունը, բայց ոչ 2/3-ը, իսկ Սմիթը զբաղեցնում է երկրորդ տեղը։ Սպիտակ տան խոսնակ [[Ջոն Նանսի Գարներ]]ը, ով վերահսկում էր [[Տեխաս]]ի և [[Կալիֆոռնիա]]յի ձայները, երրորդ ընտրությունից հետո աջակցություն ցույց տվեց Ռուզվելտին և վերջինս առաջադրեց իր թեկնածությունը չորրորդ ընտրության ժամանակ։ Ռուզվելտի փոքր աջակցության շնորհիվ Գարները ստանձնեց փոխնախագահի պաշտոնը։

 

 

Ռուզվելտը ձայների 57% հաղթանակ է տոնում բոլոր նահանգներում, բացառությամբ վեցի: Պատմաբաններն ու քաղաքագետները 1932-1936 թվականների ընտրությունները համարում են քաղաքական համակարգի կտրուկ փոփոխության պատճառ հանդիսացող ընտրություններ: Ռուզվելտի հաղթանակը պատճառ հանդիսացավ [[Նոր գործարք կոալիցիա]]յի ստեղծման համար, որի մեջ մտան փոքր ֆերմերներ, հարավի գիտնականներ, կաթոլիկներ, արհեստակցական միություններ, հյուսիսաֆրիկյան ամերիկացիներ (հարավայինները դեռ անտարբեր էին), հրեաներ, մտավորականներ, քաղաքական լիբերալներ{{sfn|Leuchtenburg|1963|pp=183–96}}: Նոր գործարք կոալիցիայի ստեղծումը վերափոխեց ամերիկյան քաղաքականությունը և սկսվեց այն, ինչ քաղաքագետներն անվանում են «<nowiki/>[[Նոր գործարք քաղաքական համակարգ]]<nowiki/>»{{sfn|Sternsher|1975|pp=127–49}}: 1932 թվականից մինչև 1979 թվականը դեմոկրատները տասներկու նախագահական ընտրություններից ութում հաղթանակ են ունենում{{sfn|Campbell|2006|pp=127–49}}:

 

 

== Նախագահություն, 1933-1945 ==

}}

Երբ 1933 թվականի մարտին տեղի ունեցավ Ռուզվելտի երդմնակալության արարողակարգը, [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ը]] գտնվում էր իր պատմության ամենածայրահեղ վատ վիճակում: Աշխատուժի մեկ քառորդը գործազուրկ էր: Ֆերմերները խորը մտահոգության մեջ էին, քանի որ գները նվազել էին 60%-ով: Սկսած 1929 թվականից արդյունաբերական արտադրանքի կեսից ավելին նվազել էր: Երկու միլիոն մարդ անօթևան էր: Մարտի 4-ի երեկոյան 48 նահանգներից 32-ը, ինչպես նաև [[Կոլումբիայի շրջան]]ը, փակեցին իրենց բանկերը{{sfn|Alter|2006|p=190}}:

 

Պատմաբանները Ռուզվելտի ծրագրերը դասակարգեցին որպես "Օգնություն, վերականգնում և բարեփոխումներ": Տասնյակ միլիոնավոր գործազուրկներ օգնության կարիք ունեին: Բարեփոխումների տակ հասկանում էին երկարաժամկետ փոփոխություններ, հատկապես ֆինանսական և բանկային համակարգերում: Ռուզվելտի, [[ռադիո]]յով հնչող անընդմեջ ելույթների ընթացքում, որոնք հայտնի են «[[Զրույցներ բուխարու մոտ]]», ուղղակիորեն ներկայացնում էր իր առաջարկները ամերիկյան հասարակությանը{{Sfn|Burns|1956|pp=157, 167-68}}: Ազգային ոգու նորացման համար նա ապավինում էր իր համառ լավատեսությանը և ակտիվությանը{{sfn|Tobin|2013|pp=4–7}}:

Չնայած 1932 թվականից ի վեր տնտեսական պայմանները բարելավվել էին, 1936 թվականին 8 միլիոն աշխատավոր մնաց գործազուրկ, իսկ Ռուզվելտը բավականին հայտնի էր։ [[Հյուի Լոնգի]] և մյուս անհատների կողմից [[Դեմոկրատական կուսակցություն|Դեմոկրատական կուսակցության]] ձախակողմյան այլընտրանքը կազմակերպելու փորձը ձախողվեց 1935 թվականին նրա մահից հետո{{Sfn|Smith|2007|pp=360–361}}։ 1936 թվականին Ռուզվելտը կրկին փոքր ընդդիմությամբ առաջադրվում է Դեմոկրատական ազգային կոնվենցիայում, այն ժամանակ, երբ նրա դաշնակիցները հաղթահարեցին Հարավի ընդդիմությանը՝ հաղթահարելով երկարատև գործող այն օրենքը, ըստ որի Դեմոկրատական կուսակցության նախագահական թեկնածուները պետք է ստանային պատվիրակների ձայների 2/3-ը, այլ ոչ թե պարզ մեծամասնությունը{{Sfn|Smith|2007|p=366}}։ Հանրապետականները թեկնածու առաջադրեցին [[Կանզաս]] նահանգի կառավարիչ [[Ալֆ Լանդոն]]ին, հստակ թեկնածուի, ում շանսերը բավական թուլացել էին դեռ ոչ այնքան հայտնի [[Հերբերտ Հուվեր]]ի պատճառով{{Sfn|Smith|2007|pp=364–366}}։ Մինչ Ռուզվելտը իրականացնում էր իր «Նոր Գործարք» ծրագրերը և հակազդում Հուվերին, Լանդոնը ձգտում էր հաղթել նրանց, ովքեր հավանություն էին տալիս «Նոր Գործարքի» նպատակներին, սակայն դեմ դրա իրականացման{{Sfn|Smith|2007|pp=371–372}}։

 

 

====Գերագույն դատարանի պայքարը և պաշտոնավարման երկրորդ շրջանը====

 

 

Սկսած 1937 թվականի [[Վեսթ Քոսթ Հոթել Քո]]ն ընդդեմ Փարիշի գործից դատարանը սկսեց առավել բարենպաստ դիրքորոշում ունենալ տնտեսական կանոնակարգերի վերաբերյալ։ Նույն տարում Ռուզվելտը նշանակում է Գերագույն դատարանի անդամներին և սկսած 1941 թվականից ինը դատավորներից յոթին նշանակում էր Ռուզվելտը{{Efn |The two Justices who Roosevelt did not originally appoint to the Court were [[Harlan Fiske Stone]] and [[Owen Roberts]] However, in 1941, Roosevelt elevated Stone to the position of Chief Justice.}}<ref name="leuch">{{cite news|last1=Leuchtenburg|first1=William E.|title=When Franklin Roosevelt Clashed with the Supreme Court – and Lost|url=http://www.smithsonianmag.com/history/when-franklin-roosevelt-clashed-with-the-supreme-court-and-lost-78497994/?all|accessdate=1 March 2016|publisher=Smithsonian Magazine|date=May 2005}}</ref>.։ Փարիշի գործից հետո դատարանը իր ուշադրությունը կենտրոնացրեց այն տնտեսական կանոնակարգերի վրա, որոնք ուղղված էին քաղաքացիական ազատությունների պաշտպանությանը<ref>Leuchtenburg, E. (1996). The Supreme Court Reborn: The Constitutional Revolution in the Age of Roosevelt. Oxford University Press. {{ISBN|0-19-511131-1}}</ref>։ Ռուզվելտի կողմից Գերագույն դատարանում նշանակված դատավորներից չորսը՝ [[Ֆելիքս Ֆրենկֆուրտ]]ը, [[Ռոբերտ Հ. Ջեքսոն]]ը, [[Ուգո Բլեք]]ը, [[Ուիլյամ Օ.Դուգլաս]]ը պետք է մեծ ազդեցություն ունենային դատական իրավասության վերակազմակերպման մեջ<ref name="jblake1">{{cite news|last1=Blake|first1=John|title=How FDR unleashed his Supreme Court 'scorpions'|url=http://www.cnn.com/2010/POLITICS/12/14/FDR.supremecourt/index.html|accessdate=10 October 2017|publisher=CNN|date=14 December 2010}}</ref><ref name="belknap">{{cite book|last1=Belknap|first1=Michal|title=The Vinson Court: Justices, Rulings, and Legacy|date=2004|publisher=ABC-CLIO|pages=162–163|url=https://books.google.am/books?id=oeFRJj8dVAUC&dq=vinson+court&source=gbs_navlinks_s|accessdate=3 March 2016}}</ref>։

Ռուզվելտի պաշտոնավարման առաջին շրջանի արտաքին քաղաքականության հիմնական նախաձեռնությունը Լավ հարևանության քաղաքականությունն էր, ըստ որի [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ը]] վերանայում էր իր քաղաքականությունը [[Լատինական Ամերիկա]]յի նկատմամբ։ 1923 թվականին [[Մոնրոյի դոկտրին]]ի ընդունումից հետո ԱՄՆ-ը հաճախ էր միջամտում Լատինական Ամերիկայի ներքին գործերին, իսկ 1898 թվականին [[Իսպանա-ամերիկյան պատերազմ (1898)|Իսպանա-ամերիկյան պատերազմի]] ավարտից հետո սկսված [[«Բանանային պատերազմ»|«Բանանային պատերազմի»]] ընթացքում ԱՄՆ-ն շրջափակում է Լատինական Ամերիկայի մի շարք երկրներ։ Այն բանից հետո, երբ Ռուզվելտը զբաղեցնում է պաշտոնը, նա դուրս է բերում ամերիկյան զորքերը [[Հայիթի|Հաիթիից]], իսկ [[Կուբա]]յի և [[Պանամա]]յի հետ կնքում նոր պայմանագրեր։ 1933 թվականի դեկտեմբերին Ռուզվելտը ստորագրում է պետությունների իրավունքների և պարտականությունների մասին [[Մոնտեվիդեոյի կոնվենցիա]]ն՝ հրաժարվելով Լատինական Ամերիկայի երկրների ներքին գործերին միակողմանիորեն միջամտելու իրավունքից{{Sfn|Leuchtenburg|1963|pp=203–10}}։ Ռուզվելտը նաև կարգավորեց հարաբերությունները Խորհրդային Միության հետ, որին Նահանգները հրաժարվել էր ճանաչել 1920 թվականին{{sfn|Smith|2007|pp=341–343}}։ Ռուզվելտը հույս է հայտնում վերանայել [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի արդյունքում ձևավորված [[Ռուսաստան]]ի ռազմական պարտքը և հաստատում է առևտրային հարաբերություններ, սակայն որևէ առաջընթաց չի գրանցվում և «շուտով երկու ժողովուրդները հիասթափվում են այդ համաձայնությունից»{{sfn|Doenecke|Stoler|2005|p=18}}։

 

[[File:FDR-George-VI-Potomac-June-9-1939-2-detail-crop.jpg|thumb|Ռուզվելտը Թագավոր Ջորջ VI-i և թագուհի Ելիզավետի հետ (1939 թվականի հունիսի 9)]]