«Արխեյան դարաշրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
վիքիֆիկացում
Տող 1.
'''Արքեյան դարաշրջան''', '''արքեյ''' ({{lang-grc|ἀρχαῖος}} – «հին»), [[Երկիր|Երկրի]] պատմության հնագույն [[դարաշրջան]]ը, որ ընդգրկում է 4-ի մինչև 2,5 մլրդ տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածը<ref name=ISC_2019_05>{{cite web |url =http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2019-05.pdf |title =International Chronostratigraphic Chart v. 2019-05 |publisher =International Commission on Stratigraphy |date =2019 |archiveurl =https://web.archive.org/web/20190813072728/http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2019-05.pdf |archivedate=2019-08-13 }}</ref>։
'''Արխեյան դարաշրջան''', [[Երկիր|Երկրի]] պատմության հնագույն [[դարաշրջան]]ը։ Արխեյան հասակի գոյացումները ներկայացված են խիստ ծալքավորված, մետամորֆացած [[ապար]]ներով ([[գնեյս]]ներ, [[բյուրեղ]]ային և [[գրաֆիտ]]ային [[թերթաքար]]եր, [[քվարցիտ]]ներ)։ Նախկինում արխեյան դարաշրջանին էին վերագրում [[բյուրեղային ապար]]ների բոլոր հին շերտախմբերը, իսկ այժմ 4 2500 միլիոն տարուց ավելի հասակ ունեցող կուտակումները, անկախ մետամորֆացման աստիճանից։ [[Ռուսաստան]]ի տարածքում արխեյան դարաշրջանի ապարներ կան [[Կոլա թերակղզի|Կոլա թերակղզում]]։ Արխեյան դարաշրջան անվանումը առաջարկել է ամերիկացի երկրաբան Ջ․Դանան [[1872]] թվականին։
 
ԱյնԱրխեյան կազմավորվելհասակի էգոյացումները մոտավորապեսներկայացված 35.000են մլն.խիստ տարիծալքավորված, առաջմետամորֆացած [[ապար]]ներով ([[գնեյս]]ներ, [[բյուրեղ]]ային և տևել[[գրաֆիտ]]ային է[[թերթաքար]]եր, մոտ[[քվարցիտ]]ներ)։ 900Նախկինում մլն.արքեյան տարի։դարաշրջանին էին վերագրում [[բյուրեղային ապար]]ների բոլոր հին շերտախմբերը, իսկ այժմ 42500 միլիոն տարուց ավելի հասակ ունեցող կուտակումները՝ անկախ մետամորֆացման աստիճանից։ Այս դարաշրջանում ի հայտ եկանեն եկել առաջին կենդանի օրգանիզմները։ Դրանք հետերոտրոֆ օրգանիզմներ էին և որպես սնունդ օգտագործում էին պատրաստի օրգանական միացությունները։ Արքեյան և [[պրոտերոզոյան դարաշրջան]]ների սահմանում կենդանի օրգանիզմների զարգացման մեջ տեղի ունեցան երեք խոշոր արոմորֆոզներ՝ ֆոտոսինթեզի, սեռական գործընթացի և բազմաբջջայնության առաջացում։
 
''Արքեյ'' անվանումն առաջարկել է ամերիկացի երկրաբան [[Ջեյմս Դանա]]ն [[1872]] թվականին<ref>[http://www.rae.ru/monographs/47-1539 Архейская эра (архей)].</ref>։
Երկրի բրիոտան արճեյան ժամանակաշրջանում անաէրոբ պրոկարիոտների համայնքն է։ Արխեյան նստվածքային ժայռերի երկրաբանական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ երկրի վրա զարգացած պրոկարիոտիկ կյանքը ավելի շատ գոյություն ուներ 3,7-3,8 միլիարդ տարի առաջ։ Բայց հարցն այն է , թե երբ են տեղի ունեցել թթվածնային ֆոտոսինթեզ, որոնք կարծում են, որ, տպազերծված թմրամիջոցների ֆոտոսինթեզացնող օրգանիզմներ , թվագրված 3,4միլիարդ տարի։ Նույն ժամանակահատվածում ակտիվորեն ձևավորվում են ծծմբի, գրաֆիտի,երկաթի և նիկելիշատ հանքավայրեր։
 
== Պատմություն ==
Արքեյան դարաշրջանը բաժանվում է չորս էրաների<ref name=ISC_2019_05/>.
* [[Նեոարքեյ]] (2,8-2,5 մլրդ տարի առաջ),
* [[Մեզոարքեյ]] (3,2-2,8 մլրդ տարի առաջ),
* [[Պալեոարքեյ]] (3,6-3,2 մլրդ տարի առաջ),
* [[Էոարքեյ]] (4,0-3,6 մլրդ տարի առաջ)։
 
Արքեյան դարաշրջանում Երկրի [[բիոտա|բիոտան]] կազմել են [[Անաերոբներ|անաերոբ]] [[նախակորիզավորներ|նախակորիզավորները]]<ref>[http://lenta.ru/news/2014/09/03/archean/ Ученые воссоздали условия атмосферы древней Земли].</ref>։ Արքեյան նստվածքային ապարների երկրաբանական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Երկրի վրա զարգացած նախակորիզավորների կյանքը գոյություն է ունեցել ավելի քան 3,7-3,8 միլիարդ տարի առաջ<ref>{{Cite web|url=https://elementy.ru/novosti_nauki/432822/Naydeny_stromatolity_vozrastom_3_7_mlrd_let_drevneyshie_sledy_zhizni_na_Zemle|title=Найдены строматолиты возрастом 3,7 млрд лет — древнейшие следы жизни на Земле • Елена Наймарк • Новости науки на «Элементах» • Палеонтология, Геология|publisher=elementy.ru|lang=ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>։ Սակայն այն հարցը, թե երբ է սկսել կատարվել թթվածնային [[ֆոտոսինթեզ]], դեռևս մնում էառանց հստակ պատասխանի։ Առաջին քարացուկները, որոնց վրա, ինչպես ենթադրվում է, առկա են ֆոտոսինթեզող թելանման օրգանիզմների հետքեր, վերագրվում են 3,4 մլրդ տարի առաջ ընկա ժամանակահատվածին<ref>[http://www.newscientist.com/article/mg18424671.600-photosynthesis-got-a-really-early-start.html Photosynthesis got a really early start], New Scientist, 2 October 2004.</ref><ref>[http://www.newscientist.com/article/mg19125654.200-revealing-the-dawn-of-photosynthesis.html Revealing the dawn of photosynthesis], New Scientist, 19 August 2006.</ref>։ Այդ ժամանակաշրջանում էլ ակտիվորեն ձևավորվել են ներկայում գոյություն ունեցող [[Ծծումբ|ծծմբի]], [[գրաֆիտ|գրաֆիտի]], [[Երկաթ|երկաթի]] և [[Նիկել|նիկելի]] շատ հանքավայրեր։
 
Վաղ արխենաում մթնոլորտը և հիդրոֆերան ակնհայտորեն ներկայացնում էին խառը գոլորշի - գազի զանգված, որը պարուրեց ամբողյ մոլորակը հզոր և խիտ շերտով։ Դրա թափանցելիությունը արևի լույսի ներքո շատ թույլ էր, ուստի խավարը տիրում էր երկրի մակերեսին։
 
Գոլորշի-գազի կեղևը բաղկացած էր ջրային գոլորշիից և թթվային որոշակի ծխից։ Համարվում է, որ ուշ արխեանում մթնոլորտի ղտությունն ու ճնշումը զգալիորեն ավելի բարձր էին, քան ժամանակակից, այնուամենայնիվ, որոշ ուսումնասիրությունների արդյունքների համաձայն, դրանց արժեքները կրկնակի զիջում էին ժամանակակցին։ Արխեյան օվկիանոսը մակերեսային էր, և նրա ջրերը ներկայացնում էին ուժեղ և շատ թթվային աղի լուծույթ։
 
{{ՀՍՀ}}
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
 
== Գրականություն ==
* {{книга|автор=Иорданский Н. Н.|часть=|заглавие=Развитие жизни на земле|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Просвещение|год=1981|страницы=}}
* {{книга|автор=Короновский Н. В., Хаин В. Е., Ясаманов Н. А.|часть=|заглавие=Историческая геология : Учебник|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Академия|год=2006|страницы=}}
* {{книга|автор=Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|часть=|заглавие=Дрейф материков и климаты Земли|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Мысль|год=1984|страницы=}}
* {{книга|автор=Ясаманов Н. А.|часть=|заглавие=Древние климаты Земли|ссылка=|ответственный=|издание=|место=Л.|издательство=Гидрометеоиздат|год=1985|страницы=}}
* {{книга|автор=Ясаманов Н. А.|часть=|заглавие=Популярная палеогеография|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Мысль|год=1985|страницы=}}
 
== Արտաքին հղումներ ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Արքեյան դարաշրջան}}
* [http://medbiol.ru/medbiol/botanica/0010dab0.htm Արքեյան էոն (արքեյ)]
* [https://web.archive.org/web/20070622123525/http://www.fio.vrn.ru/2004/7/archey.htm Կյանքի զարգացումը Երկրի վրա – Արքեյան դարաշրջան]
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=66}}
{{Անավարտ}}