«Զաքարե Բ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Զաքարե Բ Զաքարյան''' (ծննդյան թվականն անհայտ – [[1212]] թվական, թաղված է [[Սանահինի վանք|Սանահին]]ի վանքի տոհմական դամբարանում), [[Հայաստան]]ի ինքնակալ կառավարիչ ([[1200]]-[[1212]] թվականներին), պետական, ռազմական, դիվանագիտական գործիչ, Հայհայ-վրացական բանակի ամիրսպասալարառաջին հայ ամիրսպասալարի՝ [[Սարգիս Զաքարյան]]ի որդին։

Հոր՝ [[ամիրսպասալար]] [[Սարգիս Զաքարյան|Սարգիս Զաքարյանի]] մահից մի քանի տարի անց՝ 1191 թվականին, [[Թամար (վրաց թագուհի)|վրաց թագուհու]] կողմից նշանակվել է Հայ-վրացական բանակի գլխավոր հրամանատար՝ ամիրսպասալար<ref>[https://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1156 Զաքարեի վրաց բանակի գլխավոր հրամանատար դառնալը]</ref>: 1203 թվականին, [[Թամար (վրաց թագուհի)|Թամար թագուհուց]] ստացել է նաև [[Վրաստան]]ի պետության մանդատորթուխուցեսի պաշտոնը (արքունի կնքապահ և [[Թամար (վրաց թագուհի)|թագուհու]] թիկնազորի պետ)՝ դառնալով վրաց [[Վրաց Բագրատունիներ|Բագրատունիների]] պետության ազդեցիկ դեմք: Գլխավորելով վրաց-հայկական բանակը՝ եղբոր՝ [[Իվանե Ա|Իվանե Զաքարյանի]] (1191 թվականից՝ մսախուրթուխցես. արքունի մեծ վեզիր) հետ ավելի քան 20 տարի ազատագրական կռիվներ է մղել [[Սելջուկյան սուլթանություն|սելջուկյան]] ամիրությունների դեմ Հայաստանի կենտրոնական և հարավային շրջանները ազատագրելու համար: Նրանց հաղթական պատերազմների շնորհիվ ազատագրված հայկական տարածքները՝ Արագածոտնը, [[Շիրակ (գավառ)|Շիրակը]], [[Այրարատ|Այրարատը]], [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքը]], [[Արցախ նահանգ|Արցախը]], [[Կարս|Կարսը]], [[Բասեն (Շիրակի մարզ)|Բասենը]] և այլն, մտել են [[Զաքարյան իշխանապետություն|Զաքարյան իշխանապետության]] մեջ: [[Անիի ազատագրում|1199 թվականի]]՝ Անիի վերջնական ազատագրումից հետո, Հայաստանի դարավոր այս մայրաքաղաքը դարձել է ամրապնդված և հզոր Զաքարյան իշխանապետության կենտրոն<ref>[Անին՝ որպես Զաքարյանների իշխանապետության կենտրոն]</ref>: Զարքարե Բ-ն մեծ հեղինակություն է ունեցել նաև [[Կիլիկիայի հայկական թագավորություն|Կիլիկիայի հայկական պետությունում]]: Դավանաբանական հարցերի շուրջ բանակցություններ է վարել [[Լևոն Բ]] թագավորի հետ, նախաձեռնել ու հրավիրել Լոռու (1205 թվական) և Անիի (1207 թվական) եկեղեցական ժողովները: Զաքարե Բ-ին այդ ձեռնարկումներում օգնել է նրա հոգևոր հայրը՝ օրենսդիր, առակագիր [[Մխիթար Գոշ|Մխիթար Գոշը]]<ref>[https://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1156 Զաքարե Բ-ի եկեղեցական ժողովները]</ref>:

[[Սարգիս Զաքարյան|Հոր]] մահից մի քանի տարի անց՝ 1191 թվականին, նշանակվել է վրաց զորքերի գլխավոր հրամանատար, և հենց նույն թվականից սկսել անընդմեջ թվացող պայքարը սելջուկ-թուրքերի դեմ։ Հայ-վրացական ուժերի առաջխաղացումը խափանելու և իր դիրքերը ամրապնդելու նպատակով 1195 թվականին [[Ատրպատական|Ատրպատականի]] և [[Գանձակ|Գանձակի]] էմիր Աբուբաքրը խոշոր ուժերով ներխուժել է Հայաստան: [[Շամքոր (քաղաք)|Շամքորի]] մոտ տեղի ունեցած վճռական ճակատամարտն ավարտվել է հայ-վրացական բանակի լիակատար հաղթա­նակով: Այս հաղթանակը նպաստեցնպաստել է [[Շիրակ (գավառ)|Շիրակի]] և [[Արարատյան դաշտ|Արարատյան դաշտի]] ազատագրմանը, նաև [[Միջնադարյան Հայաստան|Հայաստանի]] ազատագրության համար մեծ հույսեր անթանցրեցէ արթնացրել: Նույն թվականին մարտական գործողություններ են ընթացել նաև ԿարոԿարնո գավաթիգավառի ազատագրման համար: Ժամանակի հիշատակագիրներից մեկը հարկ է համարել արձանագրել հետևյալ փաստը. ''«գերեալ ի Վրաց գաւառն Կարնոյ, եւ վանաւրայն յաւերումի, յառ եւ ի գերութիւն մատնեցան»<ref>{{Cite book|title=Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=Երևան|pages=287}}</ref>:'' [[Կիրակոս Գանձակեցի|Կիրակոս Գանձակեցու]] գնահատմամաբ՝ {{Քաղվածք|«հպարտացեալ էին վիրք յաղթութեամբն, զոր յաղթեցին տաճկաց՝ յինքեանս կորզելով զբազում գաւառս Հայոց ի նոցանէ»<ref>{{Cite book|title=Կիրակոս Գանձակեցի. «Պատմություն Հայոց»|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=201}}</ref>|Կիրակոս Գանձակեցի. «Պատմություն Հայոց»}}

Նույն թվականին, երբ Զաքարե Զաքարյանը դարձել է [[ամիրսպասալար]], բոլորովին այլ իրադրություն էր ստեղծվել: [[Վրաց թագավորություն|Վրաց թագավորությունը]] վերջնականապես հաղթահարել էր ներքին ճգնաժամը և պատրաստ էր մասնակցել աշխարհում կատարվող տեղաշարժերին: Նույն՝ 1191 թվականին, հաղթելով Ռուքն ադ-Դին Տուղրիլ III-ին՝ Խզիլ Արսլանը իրեն հռչակել է [[սուլթան]], բայց քիչ անց սպանվել է և սկսվել է [[Ելտկուզյանների պատություն|Ելտկուզյանների պատության]] սրընթաց անկումը: Անժառանք [[Խզիլ Արսլան|Խզիլ Արսլանի]] մահից հետո սկսվել է գահակալական կռիվները, որոնք ընթացել են Մուհամեդ Փահլավանի չորս որդիների միջը<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=223}}</ref>: Այս գահակալական պայքարը բացասաբար է ազդել պետության վրա, քանզի նվազել է Ելտկուզյանների դերը [[Մերձավոր Արևելք|Մերձավոր Արևելքի]] քաղաքական կյանքում, և զգալիորեն դյուրացրել է Հայաստանի կենտրոնական շրջանների՝ [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքի]], [[Ուտիք|Ուտիքի ]] և [[Արցախ նահանգ|Արցախի]] ազատագրման գործը<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=223}}</ref>: Շամքորի ճակատամարտի ջախջախիչ հաղթանակից հետո, սուլթանական պետության առաջնորդ Աբուբաքրը (1195-1210) հարկադրված անցել է պաշտպանողական քաղաքականության, որը շարունակվել է նաև նրա եղբոր՝ Ուզբեկի (1210-1225) գահակալման ժամանակաշրջանում<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=223}}</ref>:

[[Մերձավոր Արևելք|Մեձավոր Արևելքում]] ստեղծված իրավիճակը և [[Միջնադարյան Վրաստան|Վրաստանի]] համընթաց զարգացումը նպաստել են [[Միջնադարյան Հայաստան|Հայաստանի]] շուտափույթ ազատագրմանը<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=225}}</ref>: Զաքարե և [[Իվանե Ա|Իվանե]] եղբայրները, Զաքարեի գլխավորությամբ սկսել են ազատագրական կռիվները: 1196 թվականին ազատագրել են [[Ամբերդ (ամրոց)|Ամբերդ]] բերդաքաղաքը, որը ռազմավարական կարևոր նշանակություն ուներէ ունեցել Հայաստանի և Հայաստանում իշխանություն ստեղծելու համար: Դեռևս 1124 թվականից սկսած [[Անիի ազատագրում|Անիի ազատագրական կռիվները]] հաջողությամբ չէինչեն պսակվումպսակվել, մինչև Զաքարեի ամիրսպասալար դառնալը<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=225}}</ref>: Նա 1199 թվականին հայ-վրացական ուժերով չորրորդ անգամ մտել է հայոց հինավուրց մայրաքաղաք և չորրորդ անգամ՝ վերջանականորեն գրավել այն՝ քաղաքից վռնդելով բոլոր մահմեդականներին<ref>[https://library.anau.am/images/stories/grqer/Dasagrqer/Jamkochyan.pdf Զաքարե Զաքարյանի կողմից Անիի վերջնական ազատագրումը]</ref>: [[Անի|Անիի]] ազատագրումից հետո անմիջապես սկսել է [[Շիրակ (գավառ)|Շիրակի գավառի]] ազատագրման գործընթացը: ԱյնՀայաստանի հաջողվելհյուսիսարևմտյան հատվածի ազատագրական կռիվները հաջողությամբ է ավարտվել Զաքարե Բ-ինի համար, վերջինս գրավված շրջանները տվել է իր ստորականներին: Թշնամուց մաքրվել են Արցախը, Սյունիքը, Արարատյան դաշտը: Որոշ պատմական աղբյուրներ վկայում են, որ մինչև 1199 թվականը, Շիրակի ամբողջ գավաթը ազատագրվել էր Զաքարեի հմուտ հրամանատարության շնորհիվ<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=225}}</ref>: Մինչև 1200 թվականը թշնամուց ազատագրվել են Հայաստանի առավել հյուսիսում գտնվող տարածքները: 1200-1204 թվականներին ազատագրվել են [[Արագածոտն (գավառ)|Արագածոտնի գավառը]], [[Բջնի|Բջնին]], [[Դվին|Դվին քաղաքը]] և ամբողջ Արարատյան դաշտը: 1201 թվականին ազատագրվել է Բջնին, որին հաջորդել է ամբողջ Արարատյան դաշտի գրավում<ref>[https://library.anau.am/images/stories/grqer/Dasagrqer/Jamkochyan.pdf Զաքարե Զաքարյանի կողմից Հայաստանի հյուսիսային շրջանների ազատարգրում]</ref>: 1203 թվականին ազատագրվել է Զաքարյանների ապագա հիմնական կենտրոնը՝ Դվինը: Զաքարեն այս ազատագրած տարածքները հանձնել է եղբորը՝ [[Իվանե Ա|Իվանե Զաքարյանին]]<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=225}}</ref>:

Օգտնվելով նաև [[Շահ ԱրմեննեիԱրմեններ|Շահ Արմենների]] պետությունում երկար տարիներ շարունակվող ճգնաժամից՝ 1204-1205 թվականներին հայ-վրացական զորքերը երեք արշավանք են կազմակերպել դեպի [[Արաքս|Արաքսից]] հարավ ընկած շրջաններ: Այդ հարձակումները, ինչպես երևում է արաբական սկզբնաղբյուրների վկայություններից, հետախուզական և ավարառուական նպատակներ են հետապնդել<ref>{{Cite book|title=Իբն ալ-Ասիր|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=283-284, 286-287}}</ref>: Դրանք էական արդյունքներարդյունք չեն ունեցել, և թերևս սա է պատճառը, որ Արաքս կատարած արշավանքներիցարշավանքների մասին հայկական և վրացական աղբյուրներում ոչ մի կերպ չի հիշատակվում, սակայն պարզ է դառնում, որ կայացած արշավանքները լուրջ հետևանքներ չեն ունեցել, սակայն թուլացրել են առանց այդ էլ թույլ Շահ Արմեննեի դիրքերը, և զրկել Հյուսիսարևմտյան Հայաստանում ընթացող պայքարին միջամտելու հնարավորությունից<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=225}}</ref>:

Ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող [[Վանանդ (գավառ)|Վանանդին]] տիրապետելու համար հեռախուզական առաջին արշավանքը սկսել է 12-րդ դարի վերջի տարիներին<ref>{{Cite book|title=Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ|last=Թորոսյան|first=Խ|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=377}}</ref>: Հետախուզական հիմնական աշխատանքները կատարել են [[Ջավախք|Ջավախքում]] և [[Սամցխե-Ջավախքի մարզ|Սամցխեում]] տեղակայված ուժերը, քանի որ նրանք գործ ունեինեն ունեցել համեմատաբար ավելի թույլ հակառակորդի հետ: Շարունակելով հաղթարշավը՝ Զաքարյանները նպատակ են դրել ազատագրելու [[Կարս|Կարսը]], որը հայերի համար, պատմության բոլոր ժամանակներում, եղել է կարևորագույն նշանակության ստրատեգիական դիրք: 1206-1207 թվականներին. ձմռանը, իր կյանքի վերջի ամիսները ապրող Թամար թագուհին Կարսը մտցրել է արքայական տիրույթների կազմի մեջ<ref>{{Cite book|title=Զաքարյանների ազատամարտերի երկրորդ փուլ|last=Շահնազարյան|first=Ա|publisher=ԼՀԳ|year=2005|isbn=թիվ 3|location=|pages=35-36}}</ref>: Կարսի փայլուն հաղթանակից ոգևորված, հայ-վրացական ուժերը ազատագրել են նաև [[Բասենի գավառակ|Բասենի գավառը]], [[Սուրմառի (բերդաքաղաք)|Սուրմառին]], [[Բագրևանդ|Բագրևանդը]], [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևանը]]:

1207 թվականը բեկումնային եղավէ եղել Հարավային Հայաստանի ազատագրման համար մղվող պայքարի պատմության մեջ: Խլաթում ծագած հզոր ապստամբության շնորհիվ տեղի իշխանությունը կարճ ժամանակով լիովին տիրացել է բնակչությանը: Համալրում ստանալով Ջազիրայից[[Ջաղիրա|Ջաղիրայից]] և օգտվելով քաղաքում ծագած ներքին տարաձայնություններից՝ [[Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] սուլթան [[Սալահ ադ-Դին|Սալահ ադ-Դինի]] եղբայր Ադիլի որդի ալ-Աուհադը շուտով գրավել է [[Խլաթ|Խլաթը]] և դաժան դատաստան տեսել ապստամբերին նկատմամբ<ref>{{Cite book|title=Քաղաքական կացությունը Մերձավոր Արևելքում և Հայաստանի ազատագրման հեռանկարները:|last=Մարգարյան|first=Հ.|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=39-43}}</ref>: Խլաթում ապստամբական տրամադրությունը չէր սպառվել, ամեն վայրկյան նոր ապստամբության վախ կար իշխանության մեջ: Ի վերջո Խլաթի բոլոր մարտական գործողությունները, ապստամբությունները ավարտվում են, իշխանությունիսկ կազմածԽլաթում ևերկար Խլաթումժամանակ հաստատվածիշխանություն հաստատած Շահ Արմենները մտնելմտնում են[[Այյուբյան սուլթանություն|Այյուբյանների]] հսկայածավալ տիրույթների կազմի մեջ<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=226}}</ref>: Նույն թվականին, Խլաթի ազատագրման համար հայ-վրացական զորքրեը անցել են հարձակման: Զաքարե Բ-ի հրամանատարությամբ զորքերը փայլուն սկսել են իրենց ազատագրական կռիվը, սակայն մարտի բեկումնային պահին Իվանեն գերեվարվում է: Զաքարեն ստիպված է լինում դադարեցնել մարտական գործողությունները: Բանակցություններ են սկսվում կողմերի միջև, ի վերջո Իվանեն իր ազատության համար դստերը՝ [[Թամթա|Թամթային]], կնության է տալիս Այյուբյանների ամիրայի որդում՝ Էմիրին: Մի քանի տարի անց՝ 1210 թվականին հայ-վրացական զորքերը կրկին սկսել են Խլաթի ազատագրման մարտական գործողությունները: Այս անգամ, նույնպես, Իվանեն գերի է ընկնում, իսկ եղբայրը՝ Զաքարեն, Այյուբյանների հետ կնքում է 30 տարվա հաշտության պայմանագիր<ref>{{Cite book|title=Հայոց Պատմություն, երկրորդ հատոր|last=|first=|publisher=ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ|year=2014|isbn=|location=Երևան|pages=226}}</ref>:

[[1208]]-[[1209]] թվականներին ազատագրել է [[Մանազկերտ]]ը, [[Արճեշ]]ը։ Գրավել է Մարանդը, [[Թավրիզ]]ը, [[Ղազվին]]ը, [[Բասեն]]ի մոտ ջախջախել է Իկոնիայի սուլթանի զորքերին: Քսանամյա պատերազմներով, եղբոր՝ [[Իվանե Ա]]-ի հետ ազատագրել է [[Բագրատունյաց Հայաստան]]ից ավելի մեծ տարածք և դրա վրա ստեղծել բացարձակ ինքնուրույն, անկախ պետություն։ Երկրի մայրաքաղաք է դարձրել [[Բագրատունյաց Հայաստան]]ի մայրաքաղաք [[Անի]]ն։ Պետությունը բաժանել է վարչական տարածքների, հաստատել է կողմնակալություններ՝ [[Վաչուտյաններ]]ի, [[Օրբելյաններ]]ի, [[Պռոշյաններ]]ի, [[Վահրամյաններ]]ի, [[Խաչեն]]ի տերերի գլխավորությամբ։ Որպես պետության գլուխ՝ տիրակալ, զինվորական ու ազնվական տիտղոսներ է շնորհել, հողային տիրույթներ պարգևել։ Կրել է [[Բագրատունիներ]]ի '''շահնշահ''' տիտղոսը, անվանվել '''թագավոր Հայոց''', '''կեսար''', '''ինքնակալ'''։ [[Վրաստան]]ի պետության հետ հաստատել է հավասարազոր ռազմական ունիա-միություն՝ պահպանելով իրեն ենթակա տարածքի անկախ գործունեությունը, բացի ռազմական ոլորտից մյուս բոլոր հարցերում վարել է անկախ քաղաքականություն։ Դիվանագիտական կապ է հաստատել Կիլիկյան Հայաստանի [[Լևոն Բ]] թագավորի հետ, բանակցել դավանաբանական հարցերով։ Կազմակերպել է Լոռու (1205 թ) և [[Անիի եկեղեցական ժողով|Անիի]] (1207 թ) եկեղեցական ժողովները։ [[Հայաստան]]ի անկախ պետականության գոյությունը հարատև դարձնելու նպատակով ապահովել է շինարարության և մշակույթի ծաղկումը. կառուցապատվել են քաղաքները, կառուցվել են բերդեր ու ամրոցներ, ճանապարհներ, կամուրջներ, ջրանցքներ։ Այդ շրջանում են կառուցվել միջնադարի հայկական գրեթե բոլոր նշանավոր եկեղեցական համալիրները։ Հովանավորել է գիտությունն ու մշակույթը։ Պատմագրությունը Զաքարե Բ Զաքարյանի ստեղծած անկախ պետականությանը սխալ գնահատական է տվել և անգամ դիտել Վրաստանի պետության մաս։