Վիքիպեդիա

«Աֆղանստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Տող 108.
Որոշ մարդկանց կարծիքով [[Զրադաշտականություն|զրադաշտականությունը]] ծագել է մ․թ․ա․ 1800-800 թվականներին ներկայիս Աֆղանստանի տարածքում։ Այս տեսակետը առաջ է քաշվել այն պատճառով, որ կրոնի հիմնադիր [[Զրադաշտ|Զրադաշտը]] ապրել և մահացել է [[Բալխ|Բալխում]]։ Զրադաշտականության առաջացման շրջանում տարածաշրջանում հավանաբար օգտագործվել են արևելաիրանական հնագույն լեզուները։ Մ․թ․ա․600 թվականի կեսեին Աքեմենյանները կործանել են [[Մարաստան|Մարաստանը]] և իրենց արևելյան սահմանների մեջ են ներառել Արակոզիան, Արյան և [[Բակտրիա|Բակտրիան]]։ Պարսից [[Դարեհ I Մեծ|Դարեհ I-ի]] գերեզմանաքարի վրա արված գրությունը նշում է Քաբուլի հովիտը՝ որպես իր կողմից գրավված 29 երկրներից մեկը<ref>{{cite web|url=http://www.gandhara.com.au/afghan_table.html|title=Chronological History of Afghanistan&nbsp;– the cradle of Gandharan civilisation|date=15 February 1989|publisher=Gandhara.com.au|archive-url=https://archive.today/20120909000527/http://www.gandhara.com.au/afghan_table.html|archive-date=9 September 2012|dead-url=yes|accessdate=19 May 2012}}</ref>։
 
Մեկ տարի առաջ [[Գավգամելայի ճակատամարտ|Գավգամելայի ճակատամարտում]] պարսից [[Դարեհ III|Դարեհ III-ին]] պարտության մատնելուց հետո  մ․թ․ա․ 330 թվականին [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացին]] և իր մակեդոնական ուժերը մտել են Աֆղանստան։ Ալեքսանդրի կարճատև տիրապետությունից հետո տարածաշրջանն անցել է [[Սելևկյան տերություն|Սելևկյանների կայսրությանը]] մինչև մ․թ․ա․ 305 թվականին, երբ նրանք, ի կատարումն հաշտության դաշինքի կետերից մեկի, շրջանի մեծ մասը տվել են Մաուրյանների թագավորությանը։ Մաուրյանները իշխել են Հինդուքուշից հարավ ընկած շրջանում մինչև մ․թ․ա․185 թվականի թագավորության կործանումը։ Մաուրյանների թագավորության անկումը սկսվել է Աշոկայի իշխանության ավարտից 60 տարի հետո՝ հանգեցնելով Հունա-բակտրիական թագավորության կողմից [[Հելլենականության դարաշրջան|հելլենիստական]] վերանվաճման։ Սակայն տարածքի մեծ մասը շուտով անջատվել է նրանցից և դարձել Հնդ-հունական թագավորության մասը։ Մ․թ․ա․2-րդ դարի վերջերին [[Սկյութներ|սկյութները]] պարտության են մատնել նրանց և դուրս մղել տարածաշրջանից<ref name="LoC-pdf">{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|title=Country Profile: Afghanistan|date=August 2008|publisher=[[Library of Congress Country Studies]]
on Afghanistan|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140408085103/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|archivedate=8 April 2014|accessdate=10 October 2010}}</ref><ref>The History of Afghanistan by Meredith L. Runion, p.44</ref>։
 
Մ․թ․ա․առաջին դարի ընթացքում [[Պարթևական թագավորություն|Պարթևական կայսրությունը]] իր տիրապետության տակ է վերցրել տարածաշրջանը, սակայն շուտով կորցրել է այն՝ հօգուտ իր հնդ-պարթևական վասալների։ Մ․թ․առաջին դարի կեսերին և վերջին Քուշական հսկայածավալ կայսրությունը, որը կենտրոնացած էր Աֆղանստանում, դարձել է բուդդիստական մշակույթի խոշոր ներկայացուցիչ, որի շնորհիվ [[Բուդդայականություն|բուդդայականությունը]] լայն տարածում է գտել տարածաշրջանում։ 3-րդ դարում Սասանյանները տապալել են Քուշական թագավորությունը՝ չնայած Քուշ-սասանյան թագավորությունը շարունակել է պահպանել իր գերիշխանությունը տարածաշրջանի մի հատվածի նկատմամբ։ Նրանք հաջորդել են Քիդարիները, իսկ վերջիններիս էլ՝ [[Հեփթաղներ|հեփթաղները]]։ Մինչև 6-րդ դարը [[Քուշական թագավորություն|Քուշական]] և Հեփթաղական թագավորությունների հաջորդները ստեղծել են փոքր դինաստիա, որը կոչվել է Քաբուլ Շանի։ Տարածաշրջանի հյուսիսարևելյան և հարավային հատվածների մեծ մասում գերիշխել է բուդդայական մշակույթը<ref name="Habibi">{{cite web|url=http://www.alamahabibi.com/English%20Articles/Afghan_and_Afghanistan.htm|title=Afghan and Afghanistan|year=1969|work=[[Abdul Hai Habibi]]|publisher=alamahabibi.com|accessdate=17 November 2015}}</ref>։
Տող 163 ⟶ 164՝
Խորհրդային ուժերի կողմից ստեղծված վարչակարգը, որը ղեկավարում էր Փարչամի Բաբրաք Քարմալը, սակայն ներառում էր երկու խմբակցությունն էլ (Փարչամ և Խալք), լցրել է առաջացած վակուումը։ Խորհրդային զորքերը տեղակայվել են Աֆղանստանում երկրի վիճակը կայունացնելու նպատակով, և արդյունքում Խորհրդային Միությունը ներքաշվել է Աֆղանստանի ներքին պատերազմի մեջ (մոջահեդներն ընդդեմ ԱԺԺԿ-ի կառավարության)<ref>{{cite book|title=A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan|last=Kalinovsky|first=Artemy M.|publisher=Harvard University Press|year=2011|isbn=978-0-674-05866-8|pages=25–28}}</ref>։ Այս պատերազմը տևել է 1979 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1989 թվականը և հայտնի է նաև Խորհրդա-աֆղանական պատերազմ անունով: ԱՄՆ-ը, որը 1979 թվականի կեսերից ի վեր Պակիստանի Միջգերատեսչական հետախուզության միջոցով աջակցում էր աֆղան մոջահեդներին և օտարերկրյա «աֆղան արաբ» մարտիկներին<ref name="Meher" />, և Սաուդյան Արաբիան, որը միլիարդների գումար և զենք էր մատակարարում, այդ թվում նաև 2000 FIM-92 Stinger զենիթահրթիռային կայան, Պակիստանին հակախորհրդային մոջահեդներին աջակցելու նպատակով<ref name="The Brunei Times">{{cite web|url=http://www.bt.com.bn/analysis/2008/12/17/story_of_us_cia_and_taliban|title=Story of US, CIA and Taliban|year=2009|work=[[The Brunei Times]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131205090713/http://www.bt.com.bn/analysis/2008/12/17/story_of_us_cia_and_taliban|archivedate=5 December 2013|accessdate=16 December 2013}}</ref><ref name="The Nation">{{cite web|url=http://www.thenation.com/article/cost-afghan-victory?page=0,1|title=The Cost of an Afghan 'Victory'|year=1999|work=[[The Nation]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140302090727/http://www.thenation.com/article/cost-afghan-victory?page=0%2C1|archivedate=2 March 2014|accessdate=16 December 2013|deadurl=yes}}</ref>:
 
ԱԺԺԿ-ն արգելել է վաշխառությունը, սահմանել է սեռեր հավասարություն<ref name="autogenerated4">{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0028)|title=Afghanistan|publisher=[[Library of Congress Country Studies]]|accessdate=14 November 2010}}</ref> և կանանց ներկայացրել քաղաքական կյանքում<ref name="autogenerated4" />: 1979-1989 թվականների պատերազմի ընթացքում խորհրդային ուժերը [[Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետության]] հետ միասին սպանել են ավելի քան 562 000 ապստամբների<ref name="562k">{{cite journal|last1=Lacina|first1=Bethany|last2=Gleditsch|first2=Nils Petter|year=2005|title=Monitoring Trends in Global Combat: A New Dataset of Battle Deaths|url=http://www.bethanylacina.com/LacinaGleditsch_newdata.pdf|dead-url=yes|journal=European Journal of Population|volume=21|issue=2–3|doi=10.1007/s10680-005-6851-6|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006175909/http://www.bethanylacina.com/LacinaGleditsch_newdata.pdf|archive-date=6 October 2014|access-date=1 March 2017|p=154|df=dmy-all}}</ref>, 2 միլիոն աֆղանների<ref name="Kakar">{{Cite book|url=http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h;brand=ucpress|title=The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979–1982|last=Kakar|first=Mohammed|date=3 March 1997|publisher=University of California Press|isbn=9780520208933|location=|pages=|quote=The Afghans are among the latest victims of genocide by a superpower. Large numbers of Afghans were killed to suppress resistance to the army of the Soviet Union, which wished to vindicate its client regime and realize its goal in Afghanistan.|via=}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=I2chrSJCW54C&pg=PA129|title=The Widening Circle of Genocide|last=Klass|first=Rosanne|publisher=Transaction Publishers|year=1994|isbn=978-1-4128-3965-5|page=129|quote=During the intervening fourteen years of Communist rule, an estimated 1.5 to 2 million Afghan civilians were killed by Soviet forces and their proxies- the four Communist regimes in Kabul, and the East Germans, Bulgarians, Czechs, Cubans, Palestinians, Indians and others who assisted them. These were not battle casualties or the unavoidable civilian victims of warfare. Soviet and local Communist forces seldom attacked the scattered guerilla bands of the Afghan Resistance except, in a few strategic locales like the Panjsher valley. Instead they deliberately targeted the civilian population, primarily in the rural areas.|via=}}</ref><ref name="Reisman">{{cite web|url=http://www.paulbogdanor.com/left/afghan/genocide.pdf|title=Genocide and the Soviet Occupation of Afghanistan|last=Reisman|first=W. Michael|last2=Norchi|first2=Charles H.|date=|website=|publisher=|quote=According to widely reported accounts, substantial programmes of depopulation have been conducted in these Afghan provinces: Ghazni, Nagarhar, Lagham, Qandahar, Zabul, Badakhshan, Lowgar, Paktia, Paktika and Kunar...There is considerable evidence that genocide has been committed against the Afghan people by the combined forces of the Democratic Republic of Afghanistan and the Soviet Union.|access-date=7 January 2017}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=oFCfzdmnTwQC&pg=PA5|title=Afghanistan's Endless War: State Failure, Regional Politics, and the Rise of the Taliban|last=Goodson|first=Larry P.|publisher=University of Washington Press|year=2001|isbn=978-0-295-98050-8|page=5}}</ref><ref name="Soviet-war-video">{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vYUzL1qhltA|title=Soldiers of God: Cold War (Part 1/5)|year=1998|publisher=CNN|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130729082646/https://www.youtube.com/watch?v=vYUzL1qhltA|archivedate=29 July 2013|accessdate=11 October 2011}}</ref><ref name="landmines">[[UNICEF]], [http://www.unicef.org/graca/mines.htm Land-mines: A deadly inheritance] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130805102916/http://www.unicef.org/graca/mines.htm|date=5 August 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defenseindustrydaily.com/Landmines-in-Afghanistan-A-Decades-Old-Danger-06143/|title=Landmines in Afghanistan: A Decades Old Danger|date=1 February 2010|publisher=Defenseindustrydaily.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140111130437/http://www.defenseindustrydaily.com/Landmines-in-Afghanistan-A-Decades-Old-Danger-06143/|archivedate=11 January 2014|accessdate=6 May 2012}}</ref> և տեղահանել են ավելի քան 6 միլիոն մարդու, ովքեր աստիճանաբար հեռացել են Աֆղանստանից՝ բնակություն հաստատելով հիմնականում [[Պակիստան|Պակիստանում]] և [[Իրան|Իրանում]]<ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/j/prm/releases/onepagers/202635.htm|title=Refugee Admissions Program for Near East and South Asia|publisher=Bureau of Population, Refugees, and Migration|accessdate=29 December 2013}}</ref>: Որոշ ծայրամասային գյուղեր պարզապես ռմբակոծվել են, իսկ որոշ քաղաքներ, օրինակ՝ [[Հերաթ|Հերաթը]] և [[Քանդահար|Քանդահարը]], օդային ռմբակոծության են ենթարկվել: Պակիստանի հյուսիսարևմտյան ճակատային նահանգը օգտագործվել է հակախորհրդային աֆղանական դիմադրության կազմակերպչական և ցանցային բազային նպատակներով: Նահանգի ազդեցիկ Դիոբենդի ուլեման կարևոր դերակատարում է ունեցել «ջիհադի» տարածման գործում<ref>{{Cite journal|last=Haroon|first=Sana|year=2008|title=The Rise of Deobandi Islam in the North-West Frontier Province and Its Implications in Colonial India and Pakistan 1914–1996|journal=Journal of the Royal Asiatic Society|volume=18|issue=1|pages=66–67|doi=10.1017/S1356186307007778|jstor=27755911|via=}}</ref>: Այդ ընթացքում կենտրոնաաֆղանակ շրջան Հազարաջաթում, որը այս շրջանում ազատ էր Խորհրդային Միության և ԱԺԺԿ-ի ազդեցությունից, ևս տեղի է ունեցել նեքին քաղաքացիական պատերազմ 1980-1984 թվականներին: Առերեսվելով միջազգային աճող ներկայությանը և բազմահազար զոհերին՝ Խորհրդային Միությունը 1989 թվականին դուրս է եկել Աֆղանստանից, սակայն մինչև 1992 թվականը շարունակել է աջակցել աֆղան նախագահ Մուհամմադ Նաջիբուլլահին<ref name="Columbia:Afghanistan:History">{{cite web|url=http://www.infoplease.com/ce6/world/A0856490.html|title=Afghanistan: History&nbsp;– ''Columbia Encyclopedia''|date=11 September 2001|publisher=Infoplease.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120810051626/http://www.infoplease.com/ce6/world/A0856490.html|archivedate=10 August 2012|accessdate=19 May 2012}}</ref>:
 
=== Պրոքսի և սառը պատերազմ և իսլամական ջիհադ 1989-1986 թվականներին ===
Տող 190 ⟶ 191՝
[[File:Hamid Karzai 2006-09-26.jpg|thumb|upright=0.9|Թալիբանի անկումից հետո աֆղանական քաղաքականության մեջ գերիշխել է Համիդ Քարզայը]]
[[File:Afghan history from 2008-2011.jpg|thumb|upright=1.15|Կանադական զորքերը Քանդահարում, ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման հանդիպում է աֆղան առաջնորդ Համիդ Քարզայի հետ 2010 թվականի մարտին, [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]] պետքարտուղար [[Հիլարի Քլինթոն|Հիլարի Քլինթոնը]] կին քաղաքական գործիչների հետ [[Քաբուլ|Քաբուլում]] 2011 թվականի հոկտեմբերին, Թագավորական օդային ուժերի սպան «Կայծակնային լաբորատորիայի» ուսանողներին է ներկայացնում աֆղանական օդային ուժերի C-27 զինատեսակը, 2011 թվականի հուլիս (վերին ձախ անկյունից սկսած ժամսլաքի ուղղությամբ)։ ]]
2001 թվականի դեկտեմբերին այն բանից հետո, երբ Թալիբանի կառավարությունը Թորա Բորայի ճակատամարտում տապալվել է, Համիդ Քարզայի գլխավորությամբ ստեղծվել է Աֆղանստանի ժամանակավոր վարչակազմը, որից Թալիբանը դուրս է թողնվել՝ ներկայացվելով որպես վատը։ [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդ|ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի]] կողմից ստեղծվել է [[Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժեր|Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժերը]], որը պետք է աջակցեր Քարզայի վարչակազմին և ապահովեր անվտանգությունը<ref>{{UN document|docid=S-RES-1386(2001)|type=Resolution|body=Security Council|year=2001|resolution_number=1386|accessdate=21 September 2007|date=31 May 2001}}&nbsp;– ([[s:United Nations Security Council Resolution 1386|UNSCR 1386]])</ref><ref>{{cite web|url=http://nato.usmission.gov/|title=United States Mission to Afghanistan|date=|publisher=Nato.usmission.gov|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101021065112/http://nato.usmission.gov/|archivedate=21 October 2010|accessdate=14 November 2010|deadurl=no}}</ref>։ Մինչ Աֆղանստան են մտել կոալիցիոն ուժերը և սկսել են վերակառուցել պատերազմի պատճառով կեղեքված երկիրը, Թալիբանի ուժերը սկսել են համախմբվել Պակիստանում<ref>{{cite web|url=http://afghanistan.usaid.gov/en/index.aspx|title=USAID Afghanistan|last=Fossler|first=Julie|publisher=Afghanistan.usaid.gov|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101017104214/http://afghanistan.usaid.gov/en/Index.aspx|archivedate=17 October 2010|accessdate=14 November 2010|deadurl=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.afghanistan.gc.ca/canada-afghanistan/news-nouvelles/2010/2010_07_09.aspx?lang=eng|title=Canada's Engagement in Afghanistan: Backgrounder|date=9 July 2010|publisher=Afghanistan.gc.ca|archiveurl=https://www.webcitation.org/5uLgfkxeF?url=http://www.afghanistan.gc.ca/canada-afghanistan/news-nouvelles/2010/2010_07_09.aspx?lang=eng|archivedate=19 November 2010|accessdate=14 November 2010|deadurl=yes}}</ref>։
 
Իրենց իշխանության կորստից կարճ ժամանակ անց Թալիբանը սկսել է ապստամբություն, որպեսզի վերականգնի վերահսկողությունն Աֆղանստանում։ Հաջորդ տասնամյակի ընթացքում Միջազգային անվտանգության աջակցության ուժերը և աֆղանական զորքերը մի քանի հարձակումներ են կատարել Թալիբանի դեմ, սակայն չեն կարողացել ամբողջությամբ պարտության մատնել նրանց։ Աֆղանստանը մնում է աշխարհի ամենաաղքատ երկրներից մեկ օտարերկրյա ներդրումների բացակայության, կառավարության կոռումպացվածության և Թալիբանի ապստամբության պատճառով<ref>{{cite news|url=http://abcnews.go.com/Video/video?id=5484891&tab=9482931&section=8865284&page=1|publisher=[[ABC News (US)|ABC News]]|accessdate=28 September 2010|title=Pakistan Accused of Helping Taliban|date=31 July 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131221050959/http://abcnews.go.com/Video/video?id=5484891&tab=9482931&section=8865284&page=1|archivedate=21 December 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/7910687/Wikileaks-Pakistan-accused-of-helping-Taliban-in-Afghanistan-attacks.html|work=The Telegraph|accessdate=28 September 2010|title=Wikileaks: Pakistan accused of helping Taliban in Afghanistan attacks|date=26 July 2010|location=London|first1=Rob|last1=Crilly|first2=Alex|last2=Spillius|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140129073942/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/7910687/Wikileaks-Pakistan-accused-of-helping-Taliban-in-Afghanistan-attacks.html|archivedate=29 January 2014}}</ref>։
Տող 237 ⟶ 238՝
|}
 
2019 թվականի տվյալներով Աֆղանստանի բնակչությունը կազմել է 32․2 մլն, որից 16.4 մլն տղամարդ է, իսկ 15.8 մլն՝ կին։ Բկաչության մոտավորապես 23.9% քաղաքաբնակ է, 71.4% բնակվում է գյուղական շրջաններում, իսկ մնացյալ 4.7% քոչվոր է<ref name="official population" />։ Մոտավորապես 3 մլն կամ ավելի աֆղաններ ժամանակավորապես բնակվում են հարևան [[Պակիստան|Պակիստանում]] և [[Իրան|Իրանում]]․ նրանց մեծ մասը ծնվել և մեծացել է այս երկու երկրներում։ Բնակչության աճը 2.37% է<ref name="Factbook" />, որն աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշն է՝ չհաշված [[Աֆրիկա|Աֆրիկան]]։ Եթե բկաչության աճի այս ցուցանիշը պահպանվի, ապա 2050 թվականին կանխատեսվում է, որ Աֆղանստանում կլինի 82 մլն բնակչություն<ref>{{cite web|url=http://www.prb.org/Countries/Afghanistan.aspx|title=Afghanistan&nbsp;– Population Reference Bureau|date=|publisher=[[Population Reference Bureau]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131202224051/http://www.prb.org/Countries/Afghanistan.aspx|archivedate=2 December 2013|accessdate=29 December 2009}}</ref>։
 
Մեկ միլիոնից ավելի բնակիչ ունեցող միակ քաղաքը մայրաքաղաք [[Քաբուլ|Քաբուլն]] է։ Քաբուլից հետո մյուս 5 խոշոր քաղաքներն են [[Քանդահար|Քանդահարը]], [[Հերաթ|Հերաթը]], [[Մազարի Շարիֆ|Մազար-ի Շարիֆը]], Քունդուզը և Ջալալաբադը<ref name="official population" />։
 
{| style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:84%"
|+<p><big>'''Աֆղանստանի խոշոր քաղաքները'''</big><p><small>2019 թվականի տվյալներ<ref>{{cite web|url=http://cso.gov.af/Content/files/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%20%D8%AF%DB%8C%D9%85%D9%88%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C/population/%D8%A8%D8%B1%20%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C%20%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%2098.pdf|title=Afghan Population Estimates 1398|publisher=[[Central Statistics Organization]]|date=2019|accessdate=4 July 2019}}</ref></small>
! rowspan=23 width։150 |
 
Տող 352 ⟶ 353՝
Ըստ հաշվարկների աֆղան բնակչության 99․7%-ը մուսուլման է<ref name="Factbook"/>։
 
Խոշոր քաղաքակներում կան նաև աֆղան սիքհներ և [[Հինդուիզմ|հինդուիզմի]] հետևորդներ<ref>{{cite web|url=http://www.hinduismtoday.com/archives/1994/4/1994-4-02.shtml|title=Hindus Abandon Afghanistan|date=|work=Hinduism Today|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070111080626/http://www.hinduismtoday.com/archives/1994/4/1994-4-02.shtml|archivedate=11 January 2007|accessdate=19 May 2012|author=Lavina Melwani}}</ref><ref>{{cite news|last=Majumder|first=Sanjoy|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/3138282.stm|title=Sikhs struggle in Afghanistan|work=BBC News|date=25 September 2003|accessdate=19 May 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090222132753/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/3138282.stm|archivedate=22 February 2009}}</ref>։ Աֆղանստանում եղել է նաև հրեական փոքր համայնք, որը 20-րդ դարի վերջին արտագաղթել է [[Իսրայել]] և [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]․ մնացել է մեկ հրեա Զաբլոն Սիմինթովը<ref>{{cite news|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A39702-2005Jan26.html|title=Afghan Jew Becomes Country's One and Only|author=N.C. Aizenman|publisher=Washingtonpost.com|date=27 January 2005|accessdate=19 May 2012}}</ref>։ Աֆղան քրիստոնյաները, որոնց թիվը կազմում է 500-8000, իրենց կրոնը գաղտնի են դավանում՝ պայմանավորված հասարակական դիմադրությամբ<ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2009/127362.htm|title=International Religious Freedom Report 2009|year=2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091130031916/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2009/127362.htm|archive-date=2009-11-30|dead-url=yes|accessdate=2010-03-06|author=USSD Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.spiegel.de/international/0,1518,408781,00.html|title=Christians in Afghanistan: A Community of Faith and Fear|date=20 March 2006|publisher=[[Spiegel.de]]|accessdate=25 April 2019}}</ref>։
 
{| class="wikitable"
Տող 364 ⟶ 365՝
!| Չգիտեն, պատասխան չունեն
|-
|| Փյու հետազոտական կենտրոն<ref name="Pew">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/2012/08/09/the-worlds-muslims-unity-and-diversity-1-religious-affiliation/#identity|title=Chapter 1: Religious Affiliation| date=9 August 2012|work=The World’s Muslims: Unity and Diversity|publisher=[[Pew Research Center]]'s Religion & Public Life Project|accessdate=22 August 2018}}</ref>
|align="right"| 90%
|align="right" colspan=2| 7%
Տող 401 ⟶ 402՝
Աֆղանստանը [[իսլամական հանրապետություն]] է, որտեղ իշխանությունը բաժանված է երեք ճյուղերի՝ գործադիր, օրենսդիր և դատական։ Հանրապետության նախագահն է Աշրաֆ Ղանին, իսկ փոխնախագահներն են Աբդուլ Ռաշիդ Դոսթումը և Սարվար Դանիշը։ Գործադիր իշխանության ղեկավարն է Աբդուլլահ Աբդուլլահը։ Ազգային ժողովը օրենսդիր մարմինն է, որը երկպալատ է՝ Ներկայացուցիչների պալատ և Սենատ։ Գերագույն դատարանը ղեկավարում է Սաիդ Յուսուֆ Հալեմը՝ իրավական հարցերով Արդարադատության նախկին փոխնախարարը<ref>{{cite web|url=http://supremecourt.gov.af/en/page/614/the-supreme-court-chief-justice-biography|title=The Supreme Court Chief Justice Biography|work=supremecourt.gov.af|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151003084704/http://supremecourt.gov.af/en/page/614/the-supreme-court-chief-justice-biography|archivedate=3 October 2015|deadurl=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.afghan-bios.info/index.php?option=com_afghanbios&id=3158&task=view&total=3197&start=1041&Itemid=2|title=Database|work=afghan-bios.info}}</ref>։
 
Համաձայն Թրանսփերենսի ինթերնեշընըլի Աֆղանստանը շարունակում է մնալ աշխարհի ամենակոռումպացված երկրների ցուցակում<ref name="TI">{{cite web|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016|title=Corruption Perceptions Index 2016 Results|publisher=[[Transparency International]]|accessdate=30 November 2017}}</ref>։ 2010 թվականի հունվարին [[ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակ|ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի]] կողմից հրատարակած զեկույցում նշվում է, որ Աֆղանստանում կաշառակերությունը հասել  մեծ չափերի և գրեթե հավասար է [[Համախառն ներքին արդյունք|ՀՆԱ-ի]] 23%-ին<ref>{{cite web|url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/January/corruption-widespread-in-afghanistan-unodc-survey-says.html|title=Corruption widespread in Afghanistan, UNODC survey says|date=19 January 2010|publisher=UNODC.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140416023007/http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/January/corruption-widespread-in-afghanistan-unodc-survey-says.html|archivedate=16 April 2014|accessdate=14 November 2010}}</ref>։
 
=== Ընտրություններ և կուսակցություններ ===
Տող 469 ⟶ 470՝
Աֆղանստանում իրավապահպանության հարցերով զբաղվում է Աֆղանստանի ազգային ոստիկանությունը (ԱԱՈ), որը Ներքին գործերի նախարարության մասն է կազմում։ ԱԱՈ-ն կազմված է երկու ճյուղից՝ աֆղանական Համազգեստավորված ոստիկանությունը և Սահմանային ոստիկանությունը։ Առաջինի առաքելություն է ապահովել անվտանգությունը երկրի ներսում, կանխել հանցագործությունները և պաշտպանել սեփականությունը։ Սահմանային ոստիկանությունը պատասխանատու է հարևան պետությունների հետ ազգային սահմանների անվտանգության և պահպանման համար, ինչպես նաև երկրում եղած բոլոր միջազգային օդանավակայանների համար<ref>{{cite web|url=https://www.longwarjournal.org/multimedia/ANSF%20OOBpage%206-ANP.pdf|title=Afghan National Security Forces Order of Battle|date=November 2008|website=The Long War Journal|accessdate=25 May 2019|author=CJ Radin}}</ref>։ Աֆղանստանի հետախուզության գործակալությունը՝ Ազգային անվտանգության վարչությունը, անվտանգության հարցերով աջակցում է ԱԱՈ-ին<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-14379194|title=Afghanistan's dysfunctional security agencies|date=14 August 2011|publisher=British Broadcasting Corporation|accessdate=25 May 2019}}</ref>։
 
Աֆղանստանի բոլոր շրջանները համարվում են վտանգավոր՝ պայմանավորված ռազմական գործողություններով և ահաբեկչության հետ կապված պատահարներով։ Փրկագնի դիմաց առևանգումը և գողությունները սովորական երևույթ են խոշոր քաղաքներում։ Ամեն տարի հարյուրավոր աֆղան ոստիկաններ են սպանվում իրենց պարտականությունները կատարելիս<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-47005558|title=Staggering Afghan death toll revealed|date=2019-01-25|access-date=2019-01-25|language=en-GB|archive-url=https://web.archive.org/web/20190125190922/https://www.bbc.com/news/world-asia-47005558|archive-date=25 January 2019|dead-url=no|df=dmy-all}}</ref>։ Աֆղանստանը նաև աշխարհում ափիոն արտադրող առաջատար պետություն է<ref>{{cite web|url=http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2010/World_Drug_Report_2010_lo-res.pdf|title=UNODC 2010 world drug report, page 43|accessdate=November 30, 2011}}</ref>։ Աֆղանստանի [[Քնաբեր խաշխաշ|ափիոնի խոտաբույսից]] ստացվում է աշխարհում անօրինական ձևով տարածվող [[Հերոին|հերոինի]] ավելի քան 90%-ը, իսկ Եվրոպա մատակարարվող հերոինի ավելի քան 95%-ը<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=5N95OLwIcUYC|title=Shooting Up: Counterinsurgency and the War on Drugs|author=Vanda Felbab-Brown|date=1 December 2009|publisher=[[Brookings Institution Press]]|isbn=978-0-8157-0450-8|page=113|author-link=Vanda Felbab-Brown}}</ref><ref>{{cite AV media|people=David Greene (host, Morning Edition), Hayatullah Hayat (Governor of Helmand Province, Afghanistan), Tom Bowman (reporter), Dianne Feinstein (U.S. Senator, Chair of the Caucus on International Narcotics Control)|date=6 July 2016|title=Afghan Governor Wants Government To Control Poppy Crop|medium=Radio broadcast|url=https://www.npr.org/2016/07/06/484894669/afghan-governor-wants-government-to-control-poppy-crop|access-date=6 July 2016|time=0:10|publisher=NPR|quote=Afghanistan's poppy production… accounts for more than 91 percent of the world's heroin.}}</ref>։ Աֆղանստանի Թմրանյութերի դեմ պայքարի նախարարությունը պատասխանատու է թմրաբիզնեսի մշտադիտարկման և վերացման համար։
 
=== Մարդու իրավունքներ ===
Տող 512 ⟶ 513՝
=== Օդային ===
[[File:Ariana Afghan A310-300 F-GEMO.jpg|thumb|Աֆղանական Արիանա ավիաընկերություն, Airbus A310, 2006 թվական:]]
Օդային տրանսպորտը Աֆղանստանում ապահովում է ազգային Արիանա ավիաընկերությունը<ref name="EU To Impose Ban On Afghan Planes">{{cite news|title=EU To Impose Ban On Afghan Planes|url=http://news.airwise.com/story/view/1290466447.html|publisher=Airwise News|date={{date|2010-11-22}}|accessdate=28 May 2019|quote=Kabul-based [[Safi Airways|Safi]] is the country's No. 2 airline after national carrier Ariana Afghan Airlines|df=dmy}}</ref>, ինչպես նաև մասնավոր Քամ Էյր ընկերությունը։ Այլ երկրների ավիաընկերություններ ևս չվերթներ են ապահովում են դեպի Աֆղանստան և հակառակը։ Դրանցից են՝ Air Inida, [[Emirates Airline]], Gulf Air, Iran Aseman Airlines, Pakistan International Airlines, [[Turkish Airlines]]:
 
Աֆղանստանում կան 4 միջազգային օդանավակայաններ՝ Համիդ Քարզայի միջազգային օդանավակայան (նախկինում Քաբուլի միջազգային օդանավակայան), Քանդահարի միջազգային օդանավակայան, Հերաթի միջազգային օդանավակայան և Մազարի Շարիֆի միջազգային օդանավակայան։ Կան նաև տեղական օդանավակայաններ, որոնց թիվը 43 է<ref name="Factbook"/>։
Տող 525 ⟶ 526՝
== Առողջապահություն ==
[[File:Kabul Military Hospital - panoramio.jpg|thumb|Հիվանդանոց Քաբուլում]]
Համաձայն Մարդկանց զարգացման ինդեքսի Աֆղանստանը աշխարհի ամենաքիչ զարգացած երկրների ցանկում 15-րդն է: Կյանքի միջին տևողությունը 60 տարի է<ref name="WHO">{{cite web|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/136852/1/ccsbrief_afg_en.pdf|title=Afghanistan|publisher=[[World Health Organization]] (WHO)|accessdate=17 May 2017}}</ref><ref name="uis.unesco.org">UNESCO, Country profile, http://uis.unesco.org/en/country/af</ref>: [[Մայրական մահացություն|Մայրական մահացության]] ցուցանիշը յուրաքանչյուր 100 000 ծնունդից 396 է, իսկ [[Մանկական մահացություն|մանկական մահացությունը]] 1000 ծնունդից 66-ից<ref name="uis.unesco.org" /> 112,8 է<ref name="Factbook"/>: Առողջապահության նախարարությունը նախատեսում է մինչև 2020 թվականը մանկական մահացության ցուցանիշը 100 000-ի մեջ հասցնել 400-ի: Երկրում կա ավելի քան 3000 [[Մանկաբարձություն|մանկաբարձ]], միևնույն ժամանակ տարեկան 300-400 մանկաբարձ է վերապատրաստվում<ref name="csm">{{cite news|url=https://news.yahoo.com/childbirth-maternal-health-improve-afghanistan-160657704.html|title=Childbirth and maternal health improve in Afghanistan|first=Tom A.|last=Peter|newspaper=Christian Science Monitor|date=17 December 2011|accessdate=12 January 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131231002243/http://news.yahoo.com/childbirth-maternal-health-improve-afghanistan-160657704.html|archivedate=31 December 2013}}</ref>:
 
Աֆղանստանում կան շուրջ 100 հիվանդանոցներ<ref>{{Cite news|url=http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/pnaea825.pdf|title=Afghanistan National Hospital Survey|last=|first=|date=August 2004|work=|access-date=28 March 2017|publisher=Afghan Ministry of Health}}</ref>, սակայն լավագույն բժշկական պայմանները հասանելի են միայն Քաբուլում: Քաբուլում գտնվող Երեխաների համար ֆրանսիական բժշկական ինստիտուտը և Ինդիրա Գանդիի անվան մանկական հիվանդանոցը երկրի ամենաառաջատար մանկական հիվանդանոցներն են: Քաբուլի այլ առաջատար հիվանդանոցներից են Ջամհուրիյաթ հիվանդանոցը և Ջիննահ հիվանդանոցը<ref>{{cite news|url=https://www.voanews.com/a/pakistan-funded-afghan-hospital-begins-operations/4884454.html|title=Pakistan-funded Afghan Hospital Begins Operations|work=VOA News|first=Ayaz|last=Gul|date=20 April 2019|accessdate=28 May 2019|quote=It opens a new chapter in the friendship of the two countries... This is the second-largest hospital [in Afghanistan] built with your support that will serve the needy," Feroz told the gathering.}}</ref>: Չնայած այս ամենին՝ շատ աֆղաններ մեկնում են Պակիստան և Հնդկաստան՝ ստանալու առաջատար բժշկական օգնություն:
 
2006 թվականին հայտարարվել է, որ աֆղան բնակչության գրեթե 60%-ը ապրում է մոտակա բժշկական հաստատությունից 2 ժամ հեռավորության վրա<ref name="USAID-Health">{{cite web|url=http://afghanistan.usaid.gov/en/programs/health|title=Health|website=|publisher=[[United States Agency for International Development]] (USAID)|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130929082306/http://afghanistan.usaid.gov/en/programs/health|archivedate=29 September 2013|accessdate=20 October 2010}}</ref>: [[Հաշմանդամություն|Հաշմանդամության]] ցուցանիշն Աֆղանստանում ևս շատ բարձր է՝ պայմանավորված տասնամյակներ տևող պատերազմով<ref>{{cite web|url=http://www.usaid.gov/stories/afghanistan/fp_afghan_disabled.html|title=Empowering Afghanistan's Disabled Population&nbsp;– 31 March 2006|date=31 March 2006|publisher=Usaid.gov|archiveurl=https://web.archive.org/web/20040508140406/http://www.usaid.gov/stories/afghanistan/fp_afghan_disabled.html|archivedate=8 May 2004|accessdate=19 May 2012|author=Anne-Marie DiNardo, LPA/PIPOS}}</ref>: Վերջերս տարածված զեկույցի համաձայն շուրջ 80 000 մարդ չունի վերջույթներ<ref>{{cite news|author=Richard Norton-Taylor|url=https://www.theguardian.com/world/2008/feb/13/afghanistan|title=Afghanistan's refugee crisis 'ignored'|work=Guardian|date=13 February 2008|accessdate=19 May 2012|location=London|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101215150225/http://www.guardian.co.uk/world/2008/feb/13/afghanistan|archivedate=15 December 2010}}</ref><ref>"[http://www.irinnews.org/report.aspx?reportid=26520 Afghanistan: People living with disabilities call for integration] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110920142752/http://www.irinnews.org/report.aspx?reportid=26520|date=20 September 2011}}</ref>: Կառավարության ենթակառուցվածքների հետ համագործակցելով՝ հասարակական բարեգործական այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Save the Children և Mahboba's Promise-ը, օգնում են որբերին<ref>Virginia Haussegger ''Mahooba's Promise'' ABC TV 7.30 Report. 2009. [http://www.abc.net.au/7.30/content/2009/s2615472.htm ABC.net.au]. Retrieved 15 July 2009. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130726123857/http://www.abc.net.au/7.30/content/2009/s2615472.htm|date=26 July 2013}}</ref>: Ժողովրդագրական և առողջապահական հետազոտությունները աշխատում է Առողջապահության կառավարման հնդկական ինստիտուտի հետ և Աֆղանստանում իրականացնում է հետազոտություն՝ կենտրոնանալով մայրական մահացությունների վրա<ref name="MEASUREDHS">{{cite web|url=http://www.measuredhs.com/Where-We-Work/Country-Main.cfm?ctry_id=71|title=Afghanistan|publisher=Measuredhs.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131230233502/http://www.measuredhs.com/Where-We-Work/Country-Main.cfm?ctry_id=71|archivedate=30 December 2013|accessdate=14 November 2010}}</ref>:
 
== Կրթություն ==
[[File:UNESCO Institute of Statistics Afghanistan Literacy Rate population plus15 1980-2015.png|thumb|[[ՅՈՒՆԵՍԿՕ|ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի]] Վիճակագրության ինստիտուտի տվյալները Աֆղանստանում գրագիտության մակարդակի վերաբերյալ 1980-2015 թվականներին]]
Աֆղանստանում կրթական համակարգը ներառում է 12-ամյա կրթություն և բարձրագույն կրթություն, որը վերահսկվում է Կրթության նախարարության և Բարձրագույն կրթության նախարարության կողմից: Երկրում կան ավելի քան 16 000 դպրոցներ և 9 մլն ուսանողներ: Ուսանողների 60%-ը տղամարդիկ են, իսկ 40%-ը՝ կանայք: Ավելի քան 174 000 ուսանողներ սովորում են երկրի տարբեր համալսարաններում: Նրանց 21%-ը կանայք են<ref name="USAID-Education">{{cite web|url=https://www.usaid.gov/afghanistan/education|title=Education|website=|publisher=[[United States Agency for International Development|USAID]]|accessdate=26 May 2017}}</ref>: Կրթության նախկ%ին նախարար Ղուլամ Ֆարուք Վարդակը հայտարարել է, որ 8000 դպրոցների կառուցումը անհրաժեշտություն է, որի շնորհիվ մյուս երեխաներն էլ հնարավորություն կունենան [[ֆորմալ կրթություն]] ստանալ<ref name="Wardak seeks $3b in aid for school buildings">{{cite web|url=http://www.pajhwok.com/en/2013/05/18/wardak-seeks-3b-aid-school-buildings|title=Wardak seeks $3b in aid for school buildings|date=18 May 2013|publisher=Pajhwok Afghan News|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131230234222/http://www.pajhwok.com/en/2013/05/18/wardak-seeks-3b-aid-school-buildings|archivedate=30 December 2013|accessdate=13 August 2013}}</ref>:
 
Աֆղանստանի առաջատար համալսարաններն են Աֆղանստանի ամերիկյան համալսարանը, Քաբուլի համալսարանը, որոնք երկուսն էլ գտնվում են Քաբուլում: Աֆղանստանի ազգային ռազմական ակադեմիան, որը ստեղծվել է [[ԱՄՆ Ռազմական ակադեմիա|ԱՄՆ Ռազմական ակադեմիայի]] նմանությամբ, քառամյա ռազմական ինստիտուտ է, որը ավարտողները դառնում են Աֆղանստանի Զինված ուժերի մասը: Աֆղանստանի պաշտպանության համալսարանը կառուցվել է Կարգայի մոտակայքում՝ Քաբուլում: Քաբուլից դուրս գտնվող այլ առաջատար համալսարաններից են Քանդահարի համալսարանը հարավում, Հերաթի համալսարանը հյուսիս արևմուտքում, Բալխի համալսարանը և Քունդուզի համալսարանը հյուսիսում, Նանգահարի համալսարանը և Խոսթի համալսարանը արևելքում: ԱՄՆ ստեղծում է 6 կրթական ֆակուլտետ, 5 քոլեջ գավառական ուսուցիչների վերապատրաստման համար, Քաբուլում երկու մեծ միջնակարգ դպրոց և մեկ դպրոց Ջալալաբադում<ref name="USAID-Education" />:
Տող 547 ⟶ 548՝
[[File:Afghan girls in traditional clothes-May 2011.jpg|thumb|left|upright=0.9|Էթնիկ տաջիկ աղջիկներ ավանդական հագուստով Մազարի Շարիֆում:]]
 
Աֆղանստանում հիմնականում տարածված է ցեղային հասարակությունը, որը տարբեր շրջաններում ունի իրեն հատուկ ենթամշակույթ: Նրանց պատմությունը հետ է գնում ընդհուպ մինչև [[Աքեմենյան պետություն|Աքեմենյան կայսրության]] շրջան մ.թ.ա. 500 թվական<ref name="LoC">{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|title=Country Profile: Afghanistan|date=August 2008|website=|publisher=[[Library of Congress Country Studies]] on Afghanistan|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140408085103/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|archivedate=8 April 2014|accessdate=16 August 2010}}</ref>: Հարավային և արևելյան շրջաններում մարդիկ ապրում են՝ հետևելով փաշթուն մշակույթին<ref>US Library of Congress: Afghanistan&nbsp;– [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0037) Ethnic Groups (''Pashtun'')]</ref>: Փաշթունները (և բալոխները) մեծապես կապված են Հարավային Ասիայի մշակույթին: Մնացյալ աֆղանները կրում են պարսկական և թյուրքական մշակութային տարրեր: Շատ ոչ փաշթուններ, ովքեր ապրում են փաշթունների մոտակայքում, սկսել են ընդունել աֆղանական մշակույթի տարրեր մի գործընթացքում, որը կոչվում է փաշթունացում, մինչդեռ որոշ փաշթուններ էլ պարսկացման միտումներ ունեն: Նրանք, ովքեր ամենաքիչը 30 տարի ապրել են [[Պակիստան|Պակիստանում]] և [[Իրան|Իրանում]], ավելի շատ են կրել իրենց վրա հարևան ազգերի մշակույթների ազդեցությունը:
 
Աֆղանցիներին բնորոշ հատկանիշներից են ներողամտությունն ու ըմբռնողականությունը, նրանց համար շատ կարևոր է պատիվը, ցեղին հավատարմությունը և պատրաստակամությունը օգտագործել ուժեր վեճերը լուծելու համար: Այն պատճառով, որ ցեղային պատերազմը և ներքին երկպառակտչությունը մշտապես եղել է նրանց գլխավոր զբաղմունքներից մեկը, օտարների համար դժվար է եղել նվաճել նրանց: Հետազոտողներից մեկը նշում է, որ ցեղային համակարգը լավագույն տարբերակն է բարդ աշխարհագրություն ունեցող երկրներում և նյութականին կարևորություն տվող հասարակությունում մեծ խմբերով մարդկանց կազմակերպման համար<ref name="Heathcote">Heathcote, Tony (1980, 2003) "The Afghan Wars 1839–1919", Sellmount Staplehurst.</ref>: Կան աֆղանական տարբեր ցեղեր, ըստ որոշ հաշվարկների շուրջ 2-3 մլն քոչվորներ<ref>"[http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=76794 Afghanistan: Kuchi nomads seek a better deal]". [[IRIN]] Asia. 18 February 2008. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110910205256/http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=76794|date=10 September 2011}}</ref>:
 
Ազգը ունի խառը պատմություն, որը պահպանվել է ներկայիս մշակույթների մեջ կամ արտահայտվել է տարբեր լեզուների և հուշարձանների տեսքով: Սակայն պատմական բազմաթիվ հուշարձաններ մեր օրերում վնասվել են<ref>G.V. Brandolini. ''Afghanistan [[cultural heritage]]''. Orizzonte terra, [[Bergamo]]. 2007. p. 64.</ref>: Թալիբանի կողմից ոչնչացվել են երկու Բամիան բուդդաները՝ կռապաշտության պատճառաբանությամբ: Չնայած դրան՝ հնէաբանները կարողացել են գտնել բուդդայական հետքեր երկրի տարբեր մասերում, որոնցից շատերը թվագրվում են 2-րդ դարով<ref>{{cite web|url=http://www.newsdaily.com/stories/tre67g1cn-us-afghanistan-buddhist-relics/|title=Afghan archaeologists find Buddhist site as war rages|date=17 August 2010|work=Sayed Salahuddin|publisher=News Daily|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100818151642/http://www.newsdaily.com/stories/tre67g1cn-us-afghanistan-buddhist-relics/|archivedate=18 August 2010|accessdate=16 August 2010|deadurl=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.presstv.ir/detail/139117.html|title=Buddhist remains found in Afghanistan|date=17 August 2010|website=|publisher=Press TV|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100820081616/http://www.presstv.ir/detail/139117.html|archivedate=20 August 2010|accessdate=16 August 2010|deadurl=no}}</ref>: Սա ապացուցում է, որ բուդդիզմը տարածված է եղել Աֆղանստանում: Այլ պատմական վայրերից են Հերաթ, Քանդահար, Ղազնի, Մազարի Շարիֆ և Զարանջ քաղաքները: Հարի գետի վրա Ջամի մինարեթը համարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի [[Համաշխարհային ժառանգություն]]: [[Մուհամմադ]] մարգարեի կրած ժամացույցը պահպանվում է Ժամացույցի մզկիթում՝ Քանդահարում, որը ստեղծվել է [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] կողմից և եղել է Աֆղանստանի առաջին մայրաքաղաքը: Վերջին տարիներին վերանորոգվել է Հերաթի արևմտյան մասում գտնվող Ալեքսանդրի միջնաբերդը: Այն շատ հայտնի վայր է զբոսաշրջիկների շրջանում: Երկրի հյուսիսային մասում է գտնվում Ալիի սրբավայրը, որը, ըստ որոշ մարդկանց, այն վայրն է, որտեղ թաղված է Ալին: [[Աֆղանստանի ազգային թանգարան|Աֆղանստանի ազգային թանգարանը]] գտնվում է Քաբուլում:
 
=== Կանայք ===
Տող 565 ⟶ 566՝
2012 թվականին Աֆղանստանում գրանցվել է պատվի սպանության 240 դեպք, սակայն կարծիքներ կան, որ ընդհանուր թվաքանակը շատ ավելին է։ Կատարված պատվի սպանությունների 21%-ը իրականացվել է զոհերի ամուսինների կողմից, 7%-ը՝ եղբայրների, 4%-ը՝ հայրերի, իսկ մնացածը՝ բարեկամների<ref>{{cite web|url=http://www.khaama.com/240-cases-of-honor-killing-recorded-in-afghanistan-aihrc-2177|title=240 cases of honor killing recorded in Afghanistan|date=9 June 2013|publisher=khaama.com|accessdate=23 December 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://latinbusinesstoday.com/2013/06/aihrc-400-rape-honor-killings-registered-in-afghanistan-in-2-years/|title=AIHRC: 400 rape, honor killings registered in Afghanistan in 2 years|date=10 June 2013|publisher=latinbusinesstoday.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150214224858/http://latinbusinesstoday.com/2013/06/aihrc-400-rape-honor-killings-registered-in-afghanistan-in-2-years/|archivedate=14 February 2015|accessdate=23 December 2013|deadurl=yes}}</ref>։ 
 
2017 թվականի մայիսին Աֆղանստանում ՄԱԿ-ի աջակցության առաքելությունը հանգել է եզրակացության, որ պատվի սպանությունների և կանանց սպանությունների դեպքերի մեծագույն մասի դեպքում իրականացնողները չեն պատժվել<ref>{{Cite book|title=Injustice and Impunity Mediation of Criminal Offences of Violence against Women|last=|first=|publisher=[[United Nations Assistance Mission in Afghanistan]]|year=May 2018|isbn=|location=Kabul|pages=8}}</ref>։
 
=== Լրատվամիջոցներ ===
Տող 571 ⟶ 572՝
Աֆղանստանն ունի շուրջ 150 ռադիոալիքներ և 50 հեռուստաալիք, որի մեջ է մտնում նաև պետական RTA TV և բազմաթիվ մասնավոր ալիքներ, ինչպես օրինակ ՏՕԼՕ-ն և Շամշադ TV: Աֆղանական առաջին թերթը հրատարակվել է 1906 թվականին: Մինչև 1920-ական թվականները ռադիո Քաբուլը հեռարձակել է տեղական ռադիոհաղորդումները: Հեռուստահաղորդումները սկսել են հեռարձակվել 1970-ականների սկզբից: [[Ամերիկայի ձայն|Ամերիկայի ձայնը]], BBC-ը և Ազատ Եվրոպա ռադիոն/Ազատություն ռադիոն հեռարձակվել են Աֆղանստանի 2 պաշտոնական լեզուներով:
 
2002 թվականից ի վեր մամուլի սահմանափակումները աստիճանաբար վերացվել են, և մասնավոր լրատվամիջոցները սկսել են ավելանալ: Մամուլի և խոսքի ազատությունը ամրագրվել է 2004 թվականի սահմանդրության մեջ, գրաքննությունն արգելվել է: Չնայած դրան՝ անհատների անվանարկումը կամ իսլամի սկզբունքներին հակառակ նյութերի ստեղծումն արգելված է: Աֆղանական կառավարությունը նշում է լրատվամիջոցների ոլորտում գրանցված աճը՝ իբրև իր նվաճումներից մեկը<ref>{{cite web|url=https://www.voanews.com/a/report-21-journalists-killed-in-afghanistan-2017/4191693.html|title=Report: 21 Journalists Killed in Afghanistan in 2017|last=Alikozai|first=Hasib Danish}}</ref>: 2019 թվականին ''[[Լրագրողներ առանց սահմանների|Լրագրողների առանց սահմաններին]]'', հիմնվելով ''Մամուլի ազատության ինդեքսի'' վրա, 179 երկրների շարքում Աֆղանստանին տվել է 121-րդ տեղը<ref>{{cite news|url=https://rsf.org/en/afghanistan|title=Afghanistan|accessdate=2019-04-16|publisher=[[Reporters Without Borders]]}}</ref><ref>{{cite news|title=Afghanistan Descends 3 Points On Press Freedom Index|url=https://www.tolonews.com/index.php/afghanistan/afghanistan-descends-3-points-press-freedom-index|publisher=TOLOnews|date=April 19, 2019|accessdate=2019-04-19}}</ref>:
 
Քաբուլ քաղաքտ բազմաթիվ երաժիշտների՝ ինչպես ավանդական, այնպես էլ ժամանակակից աֆղանական երաժշտության գիտակների տունն է եղել: Ավանդական երաժշտությունը հատկապես տարածված է [[Նոռուզ|Նովրուզի]] (Նոր տարի), ինչպես նաև Ազգային անկախության օրերին: Աֆղան հայտնի երաժիշտներից են Ահմադ Զահիրը, Նաշենասը, Ուսթադ Սարահանգը, Սարբանը, Ուբայդուլլահ Ջանը, Ֆարհադ Դարյան և Նաղման<ref>{{cite web|url=http://www.afghanland.com/entertainment/music/bio.html|title=Artist Biographies|publisher=Afghanland.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130809214750/http://www.afghanland.com/entertainment/music/bio.html|archivedate=9 August 2013|accessdate=17 October 2011}}</ref>: Աֆղանները տարիներ շարունակ դիտել են հնդկական Բոլիվուդի ֆիլմերը և լսել դրանց երգերը: Բոլիվուդի շատ աստղեր արմատներով Աֆղանստանից են, այդ թվում Սալման խանը, Սայիֆ Ալի խանը, շահ Ռուխ խանը, Աամիր խանը, Ֆերոզ խանը, Քադեր խանը, Նասերուդդին շահը, Զարինե խանը, Սելինա Ջայթլին և շատ ուրիշներ: Մի շարք բոլիվուդյան ֆիլմեր նկարահանվել են Աֆղանստանում, այդ թվում Դարմաթմա, Խուդա Գավահ, Փախուստ Թալիբանից և Քաբուլի ճեպընթաց:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Աֆղանստան» էջից