«Աֆղանստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
Տող 69.
'''Աֆղանստան''' (/æfˈɡænɪstæn, æfˈɡɑːnɪstɑːn/ (listen); Pashto/Dari: افغانستان, Pashto: ''Afġānistān'' [avɣɒnisˈtɒn, ab-]<ref>The phoneme {{IPA|/f/}} <span style="font-size:140%;">ف</span> occurs only in loanwords in Pashto, it tends to be replaced with {{IPA|/p/}} <span style="font-size:140%;">پ</span>. {{IPA|[b]}} is also an allophone of {{IPA|/p/}} before voiced consonants; {{IPA|[v]}} is an allophone of {{IPA|/f/}} before voiced consonants in loanwords.</ref>, Dari: ''Afġānestān'' [avɣɒnesˈtɒn]), պաշտոնական անվանումը '''Աֆղանստանի Իսլամական Հանրապետություն''', ցամաքային պետություն [[Հարավային Ասիա|Հարավային Ասիայում]]<ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/place/Afghanistan|title=Afghanistan {{!}} history – geography|work=Encyclopedia Britannica|access-date=19 October 2018|language=en}}</ref><ref name="Factbook" /><ref name="South Asia" />։ Աֆղանստանը հարավից և արևելքից սահմանակից է [[Պակիստան|Պակիստանին]], արևմուտքից՝ [[Իրան|Իրանին]], հյուսիսից՝ [[Թուրքմենստան|Թուրքմենստանին]], [[Ուզբեկստան|Ուզբեկստանին]] և [[Տաջիկստան|Տաջիկստանին]], հյուսիս-արևելքից՝ [[Չինաստան|Չինաստանին]]։ Տարածքը կազմում է մոտ 652 000 կմ<sup>2</sup>, որի մեծ մասը [[Հինդուկուշ|Հինդուքուշ]] լեռնաշղթան է<ref>''The History of Afghanistan, 2nd Edition'' by Meredith L. Runion</ref>։ [[Քաբուլ|Քաբուլը]] պետության ամենամեծ քաղաքն ու մայրաքաղաքն է։
 
Աֆղանստանում մարդկության բնակության փաստերը վերաբերումսկսվում են միջին [[Հին քարի դար|պալեոլիթի]] ժամանակաշրջանին․ժամանակաշրջանից․ այն գտնվել է [[Մետաքսի ճանապարհ|Մետաքսի ճանապարհի]] վրա, որով էլ կապ է հաստատել [[Միջին Արևելք|Միջին Արևելքի]] և Ասիայի մնացյալ մասերի հետ։ Այս տարածքում բնակվել են ամենատարբեր ժողովուրդներ, և այն եղել է բազմաթիվ ռազմական արշավանքների թատերաբեմ, այդ թվում [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]], [[Մաուրյաների պետություն|Մաուրյանների]], մուսուլման արաբների, [[Մոնղոլներ|մոնղոլների]], բրիտանացիների, [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միության]] և 2001 թվականից ի վեր [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ի]] և [[ՆԱՏՕ|ՆԱՏՕ-ի]] դաշնակից երկրների։ Այն կոչվել է «անհաղթելի»<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/magazine-26483320|title=Is Afghanistan really impossible to conquer?|first=William|last=Dalrymple|date=9 March 2014|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/south-asia/Afghanistan-Most-invaded-yet-unconquerable/articleshow/5542209.cms|title=Afghanistan: Most invaded, yet unconquerable|work=Times of India}}</ref> և համարվել է «կայսրությունների գերեզմանոց»<ref>{{cite web|url=https://thediplomat.com/2017/06/why-is-afghanistan-the-graveyard-of-empires/|title=Why Is Afghanistan the 'Graveyard of Empires'?|work=The Diplomat|author=Akhilesh Pillalamarri}}</ref>։ Այս տարածքում են ծագել և հսկայական կայսրություններ ստեղծել [[Քուշաններ|քուշաները]], [[Հեփթաղներ|հեփթաղները]], [[Սամանիների պետություն|սամանիները]], սաֆարիները, [[Ղազնևիների պետություն|ղազնևիները]], ղուրիները, խալաջիները, մուղալները, հոտաղները, դուրանիները և այլն<ref name="Galvin-PreIslamic">{{cite web|url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/PreIslamic.html|title=The Pre-Islamic Period|last=Griffin|first=Luke|date=14 January 2002|work=Afghanistan Country Study|publisher=Illinois Institute of Technology|archiveurl=https://web.archive.org/web/20011103002246/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/PreIslamic.html|archivedate=3 November 2001|accessdate=14 October 2010}}</ref>։
 
Ժամանակակից Աֆղանստանի քաղաքական պատմությունը սկսվել է 18-րդ դարում Հոտաղ և [[Դուրանի կայսրություն|Դուրանի]] դինաստիաների օրոք։ 19-րդ դարի վերջերին Աֆղանստանը դարձել է բուֆերային պետություն՝ հայտնվելով [[Բրիտանական Հնդկաստան|Բրիտանական Հնդկաստանի]] և [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] «[[Մեծ խաղ|Մեծ Խաղի]]» միջև։ Բրիտանական Հնդկաստանի հետ Աֆղանստանի սահմանը Դուրանդի գիծն էր, որը սահմանվել էր 1893 թվականին բրիտանացի դիվանագետ Դուրանդի կողմից։ Այս սահմանը չի ընդունվում աֆղանական կառավարության կողմից և 1947 թվականին Պակիստանի անկախության հռչակումից հետո բազմաթիվ հակամարտությունների պատճառ է դարձել։ 1919 թվականի [[Անգլո-աֆղանական պատերազմներ (այլ կիրառումներ)|Անգլո-աֆղանական երրորդ պատերազմից]] հետո պետությունն ազատվել է արտաքին ազդեցությունից և [[Ամանուելլահ-Խան|Ամանուլլահ]] թագավորի գլխավորությամբ դարձել միապետություն, մինչև որ 50 տարի անց Զահիր շահը գահընկեց է արվել և ստեղծվել է հանրապետությունը։ 1978 թվականին Աֆղանստանում տեղի ունեցած երկրորդ հեղաշրջումից հետո այն դարձել է սոցիալիստական պետություն, այնուհետև՝ Խորհրդային Միության պրոտեկտորատ։ Սրա պատճառով 1980-ական թվականներին սկսվել է [[Աֆղանական պատերազմ (1979-1989)|Խորհրդա-աֆղանական պատերազմը]] մոջահեդ ապստամբների դեմ։ Մինչև 1996 թվականը Աֆղանստանի տարածքի մեծ մասը գրավված է եղել իսլամական ֆունդամենտալիստական Թալիբան խմբավորման կողմից, որի ամբողջատիրական վարչակարգը տևել էշուրջ 5 տարի։ ՆԱՏՕ-ի գլխավորությամբ կոալիցիային հաջողվել է դուրս մղել Թալիբանին, և երկրում ստեղծվել է ժողովրդավարական սկզբունքով ընտրված կառավարություն։ Չնայած դրան՝ Թալիբանը շարունակում է իր ձեռքի տակ պահել երկրի կարևոր հատվածներ<ref>{{Cite web|url=https://www.aljazeera.com/indepth/interactive/2016/08/afghanistan-controls-160823083528213.html|title=Afghanistan: Who controls what|website=www.aljazeera.com|access-date=2019-04-10}}</ref>։
 
Աֆղանստանը [[Ունիտար պետություն|ունիտար]] նախագահական իսլամական հանրապետություն է 31 միլիոն բնակչությամբ, որի մեծ մասը էթնիկ [[աֆղաններ]] են, [[տաջիկներ]], հազարներ և [[ուզբեկներ]]։ Աֆղանստանը [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|ՄԱԿ-ի]], [[Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպություն|Իսլամական համագործակցության կազմակերպության]], 77-ի խմբի, Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության և [[Չմիացած երկրների շարժում|Չմիացած երկրների շարժման]] անդամ է։ Աֆղանստանի տնտեսությունը աշխարհում 108-րդն է իր 64,08 միլիարդ դոլար [[Համախառն ներքին արդյունք|ՀՆԱ-ով]]։ Պետությունը մեկ շնչին հասնող ՀՆԱ-ով աշխարհում 186 պետությունների ցանկում 167-րդն է՝ ըստ [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|Արժույթի միջազգային հիմնադրամի]] 2016 թվականի զեկույցի<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=5&sy=2016&ey=2016&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,672,914,946,612,137,614,546,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,836,918,558,748,138,618,196,624,278,522,692,622,694,156,142,626,449,628,564,228,565,924,283,233,853,632,288,636,293,634,566,238,964,662,182,960,359,423,453,935,968,128,922,611,714,321,862,243,135,248,716,469,456,253,722,642,942,643,718,939,724,644,576,819,936,172,961,132,813,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698&s=PPPPC&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=www.imf.org}}</ref>։