|
Ազգը ունի խառը պատմություն, որը պահպանվել է ներկայիս մշակույթների մեջ կամ արտահայտվել է տարբեր լեզուների և հուշարձանների տեսքով: Սակայն պատմական բազմաթիվ հուշարձաններ մեր օրերում վնասվել են<ref>G.V. Brandolini. ''Afghanistan [[cultural heritage]]''. Orizzonte terra, [[Bergamo]]. 2007. p. 64.</ref>: Թալիբանի կողմից ոչնչացվել են երկու Բամիան բուդդաները՝ կռապաշտության պատճառաբանությամբ: Չնայած դրան՝ հնէաբանները կարողացել են գտնել բուդդայական հետքեր երկրի տարբեր մասերում, որոնցից շատերը թվագրվում են 2-րդ դարով<ref>{{cite web|url=http://www.newsdaily.com/stories/tre67g1cn-us-afghanistan-buddhist-relics/|title=Afghan archaeologists find Buddhist site as war rages|date=17 August 2010|work=Sayed Salahuddin|publisher=News Daily|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100818151642/http://www.newsdaily.com/stories/tre67g1cn-us-afghanistan-buddhist-relics/|archivedate=18 August 2010|accessdate=16 August 2010|deadurl=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.presstv.ir/detail/139117.html|title=Buddhist remains found in Afghanistan|date=17 August 2010|website=|publisher=Press TV|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100820081616/http://www.presstv.ir/detail/139117.html|archivedate=20 August 2010|accessdate=16 August 2010|deadurl=no}}</ref>: Սա ապացուցում է, որ բուդդիզմը տարածված է եղել Աֆղանստանում: Այլ պատմական վայրերից են Հերաթ, Քանդահար, Ղազնի, Մազարի Շարիֆ և Զարանջ քաղաքները: Հարի գետի վրա Ջամի մինարեթը համարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի [[Համաշխարհային ժառանգություն]]: [[Մուհամմադ]] մարգարեի կրած ժամացույցը պահպանվում է Ժամացույցի մզկիթում՝ Քանդահարում, որը ստեղծվել է [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] կողմից և եղել է Աֆղանստանի առաջին մայրաքաղաքը: Վերջին տարիներին վերանորոգվել է Հերաթի արևմտյան մասում գտնվող Ալեքսանդրի միջնաբերդը: Այն շատ հայտնի վայր է զբոսաշրջիկների շրջանում: Երկրի հյուսիսային մասում է գտնվում Ալիի սրբավայրը, որը, ըստ որոշ մարդկանց, այն վայրն է, որտեղ թաղված է Ալին: [[Աֆղանստանի ազգային թանգարան|Աֆղանստանի ազգային թանգարանը]] գտնվում է Քաբուլում:
=== Կանայք ===
Համաշխարհային իրավունքի համաձայն Աֆղանստանի կանանց 90%-ը ենթարկվում է ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական բռնության և հարկադրված ամուսնության։ Այս հանցագործությունները կատարվում են զոհի ընտանիքի կողմից<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.aljazeera.com/programmes/101east/2015/06/afghanistan-country-women-150630115111987.html|title=Afghanistan: No Country for Women {{!}} International Women's Day {{!}} Al Jazeera|website=www.aljazeera.com|access-date=5 January 2019}}</ref>։
2009 թվականին կանանց նկատմամբ բռնության դեմ օրենքի առաջարկը անցկացվել է միմիայն թագավորական հրամանագրի միջոցով<ref name=":0" />։
2018 թվականին Ամնեսթի ինթերնեշնլը հայտարարել է, որ կանանց դեմ բռնությունը կազմակերպվում է ինչպես պետական, այնպես էլ ոչ պետական դերակատարների կողմից<ref>{{Cite web|url=https://www.amnesty.org/en/countries/asia-and-the-pacific/afghanistan/report-afghanistan/|title=Afghanistan 2017/2018|website=www.amnesty.org|language=en|access-date=5 January 2019}}</ref>։
Աֆղան կանայք կարող են կրթություն ստանալ Ղազախստանում Եվրամիության և Ղազախստանի կողմից համատեղ ներդրված կրթական ծրագրի շրջանակներում։ Սա Ղազախստանի կողմից նախաձեռնված բազմաթիվ ծրագրերից մեկն է, որի նպատակն է պաշտպանել կանանց իրավունքները Աֆղանստանում։ 2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Ղազախստանի մայրաքաղաքում տեղի է ունեցել «Կանանց հզորացումը Աֆղանստանում» վերնագրով տարածաշրջանային համաժողովը, որը միավորել է համաշխարհային առաջնորդների՝ գտնելու ճանապարհներ աֆղան կանանց իրավունքների պաշտպանության համար<ref>{{cite web|url=https://astanatimes.com/2018/09/kazakhstans-assistance-to-afghanistan-helps-strengthen-regional-and-global-security-diplomat-says/|title=Kazakhstan's assistance to Afghanistan helps strengthen regional and global security, diplomat says}}</ref>։
==== Պատվի սպանություն ====
2012 թվականին Աֆղանստանում գրանցվել է պատվի սպանության 240 դեպք, սակայն կարծիքներ կան, որ ընդհանուր թվաքանակը շատ ավելին է։ Կատարված պատվի սպանությունների 21%-ը իրականացվել է զոհերի ամուսինների կողմից, 7%-ը՝ եղբայրների, 4%-ը՝ հայրերի, իսկ մնացածը՝ բարեկամների<ref>{{cite web|url=http://www.khaama.com/240-cases-of-honor-killing-recorded-in-afghanistan-aihrc-2177|title=240 cases of honor killing recorded in Afghanistan|date=9 June 2013|publisher=khaama.com|accessdate=23 December 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://latinbusinesstoday.com/2013/06/aihrc-400-rape-honor-killings-registered-in-afghanistan-in-2-years/|title=AIHRC: 400 rape, honor killings registered in Afghanistan in 2 years|date=10 June 2013|publisher=latinbusinesstoday.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150214224858/http://latinbusinesstoday.com/2013/06/aihrc-400-rape-honor-killings-registered-in-afghanistan-in-2-years/|archivedate=14 February 2015|accessdate=23 December 2013|deadurl=yes}}</ref>։
2017 թվականի մայիսին Աֆղանստանում ՄԱԿ-ի աջակցության առաքելությունը հանգել է եզրակացության, որ պատվի սպանությունների և կանանց սպանությունների դեպքերի մեծագույն մասի դեպքում իրականացնողները չեն պատժվել<ref>{{Cite book|title=Injustice and Impunity Mediation of Criminal Offences of Violence against Women|last=|first=|publisher=[[United Nations Assistance Mission in Afghanistan]]|year=May 2018|isbn=|location=Kabul|pages=8}}</ref>։
=== Media and entertainment ===
{{Main|Media of Afghanistan}}
[[File:TOLOnews Studio .jpg|thumb|Studio of [[TOLOnews]] in Kabul]]
Afghanistan has around 150 [[List of radio stations in Afghanistan|radio stations]] and over 50 television stations, which includes the state-owned [[RTA TV]] and various private channels such as [[TOLO (TV channel)|TOLO]] and [[Shamshad TV]]. The first Afghan newspaper was published in 1906, and there are hundreds of print outlets today. By the 1920s, [[Radio Kabul]] was broadcasting local radio services. Television programs began airing in the early 1970s. [[Voice of America]], [[BBC World Service|BBC]], and [[Radio Free Europe/Radio Liberty]] (RFE/RL) broadcast in both of Afghanistan's official languages.
Since 2002, press restrictions have been gradually relaxed and private media diversified. [[Freedom of expression]] and the press is promoted in the 2004 constitution, and censorship is banned, although [[defamation|defaming]] individuals or producing material contrary to the principles of Islam is prohibited. The Afghan government cited the growth in the media sector as one of its achievements.<ref>{{cite web|url=https://www.voanews.com/a/report-21-journalists-killed-in-afghanistan-2017/4191693.html|title=Report: 21 Journalists Killed in Afghanistan in 2017|first=Hasib Danish|last=Alikozai}}</ref> In 2017, [[Reporters Without Borders]] ranked Afghanistan 120th in the [[Press Freedom Index]] out of 180 countries, a better rating than all its neighbors.<ref>{{cite web|url=https://rsf.org/en/ranking|title=2017 World Press Freedom Index – Reporters Without Borders}}</ref> According to ''[[Freedom of the Press (report)|Freedom of the Press]]'' as of 2015, Afghanistan is "partly free," whereas most countries in Asia are "not free."
The city of Kabul has been home to many musicians who were masters of both traditional and modern [[Music of Afghanistan|Afghan music]]. Traditional music is especially popular during the [[Nowruz]] (New Year) and [[Afghan Independence Day|National Independence Day]] celebrations. [[Ahmad Zahir]], [[Nashenas]], [[Mohammad Hussain Sarahang|Ustad Sarahang]], [[Abdul Rahim Sarban|Sarban]], [[Ubaidullah Jan]], [[Farhad Darya]], and [[Naghma]] are some of the notable Afghan musicians, but there are many others.<ref>{{cite web |url=http://www.afghanland.com/entertainment/music/bio.html |title=Artist Biographies |publisher=Afghanland.com |accessdate=17 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130809214750/http://www.afghanland.com/entertainment/music/bio.html |archivedate=9 August 2013 }}</ref> Afghans have long been accustomed to watching Indian [[Bollywood]] films and listening to its [[filmi]] songs. Many Bollywood film stars have roots in Afghanistan, including [[Salman Khan]], [[Saif Ali Khan]], [[Shah Rukh Khan]] (SRK), [[Aamir Khan]], [[Feroz Khan (Indian actor)|Feroz Khan]], [[Kader Khan]], [[Naseeruddin Shah]], [[Zarine Khan]], [[Celina Jaitly]], and a number of others. Several Bollywood films have been shot inside Afghanistan, including ''[[Dharmatma]]'', ''[[Khuda Gawah]]'', ''[[Escape from Taliban]]'', and ''[[Kabul Express]]''.
=== Communication ===
{{Main|Communications in Afghanistan}}
Telecommunication services in Afghanistan are provided by [[Afghan Telecom]], [[Afghan Wireless]], [[Etisalat]], [[MTN Group]], and [[Roshan (telco)|Roshan]]. The country uses its own space [[satellite]] called [[Afghansat 1]], which provides services to millions of phone, internet, and television subscribers. By 2001 following years of civil war, telecommunications was virtually a non-existent sector, but by 2016 it had grown to a $2 billion industry, with 22 million mobile phone subscribers and 5 million internet users. The sector employs at least 120,000 people nationwide.<ref>{{cite web|url=http://afghanistanembassy.org.uk/english/3155/|title=Connecting Afghanistan: The rise of technology in governance and society – The Embassy of Afghanistan in London|website=afghanistanembassy.org.uk}}</ref>
=== Խոհանոց ===
[[File:Afghan cuisine.jpg|thumb|upright=1.15|right|Աֆղանական ամենահայտնի ուտելիքները։]]
Աֆղանական խոհանոցը հիմնականում կազմված է [[Ցորեն|ցորենից]], [[Գարի|գարուց]], [[Բրինձ|բրնձից]] և [[Եգիպտացորեն|եգիպտացորենից]]։ Բացի այդ շատ տարածված են մրգերն ու բանջարեղենը, ինչպես նաև կանթամթերքը՝ կաթ, մածուն և շիճուկ։ Քաբուլի փլավը Աֆղանստանի ազգային ուտելիքն է<ref name="foodrepublic">{{cite web|url=http://www.foodrepublic.com/2012/07/31/everything-you-need-know-about-afghan-food|title=Everything You Need To Know About Afghan Food|last=Ali|first=Tanveer|date=31 July 2012|publisher=foodrepublic|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130213232915/https://www.foodrepublic.com/2012/07/31/everything-you-need-know-about-afghan-food|archivedate=13 February 2013|accessdate=2014-02-19|deadurl=yes}}</ref>։ Ազգի խոհարարական յուրահատկություններն արտահայտում են նրա էթնիկ և աշխարհագրական բազմազանությունը<ref name="Brittin">{{cite book|title=The Food and Culture Around the World Handbook|last=Brittin|first=Helen|publisher=Prentice Hall|year=2011|location=Boston|pages=20–21}}</ref>։ Աֆղանստանը այժմ հայտնի է իր բարձրորակ [[Նռնենի|նռներով]], [[Խաղող|խաղողով]] և քաղցր [[Սեխ|սեխով]]<ref>{{cite web|url=http://www.rareseeds.com/afghan-honeydew-melon/|title=Rare Heirloom Seeds – Baker Creek Heirloom Seeds|website=Baker Creek Heirloom Seeds|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304063844/http://www.rareseeds.com/afghan-honeydew-melon/|archive-date=2016-03-04|dead-url=yes|access-date=2013-10-28|df=}}</ref>։
=== Պոեզիա ===
Աֆղանական մշակույթի ամենակարևոր մասն են կազմում դասական պարսկական և փաշթո պոեզիան։ Հինգշաբթի օրերը ավանդաբար «պոեզիայի երեկոյի» օրեր են [[Հերաթ]] քաղաքում, որտեղ տղամարդիկ, կանայք և երեխաները հավաքվում են և անգիր արտասանում հին և ժամանակակից բանաստեղծությունները<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-13931608|title=Afghanistan: 10 facts you may not know|date=6 July 2011|via=www.bbc.co.uk}}</ref>։ Պոեզիան մշտապես եղել է տարածաշրջանում կրթական հիմնական հենսյուներից մեկը այն աստիճան, որը ձուլվել է մշակույթին։ Հայտնի բանաստեղծներից են [[Ռումի|Ռումին]], Ռաբիա Բալխին, Սանային, [[Ջամի|Ջամին]], Խուշալ Խան Խաթաքին, [[Ռահման Բաբա|Ռահման Բաբան]], Խալիլուլահ Խալիլը և Փարվեն Փաժվաքը<ref>{{cite web|url=http://www.afghan-web.com/culture/poetry/cpoets.html|title=Classical Dari and Pashto Poets|date=|publisher=Afghan-web.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140412113451/http://www.afghan-web.com/culture/poetry/cpoets.html|archivedate=12 April 2014|accessdate=4 February 2012}}</ref>։
=== Sports ===
{{Main|Sport in Afghanistan}}
[[File:Zohib Islam Amiri (in red uniform) vs Jeje Lalpekhlua (in blue uniform).jpg|thumb|The [[Afghanistan national football team]] (in red uniforms) before its first win over [[India national football team|India]] (in blue) during the [[2011 SAFF Championship]].]]
[[File:Nowruz Buzkashi Match in Mazar (5778806122).jpg|thumb|upright=0.9|right|The traditional national sport of Afghanistan, [[Buzkashi]]]]
kajsgkjagfajfgfdg<ref name=":1" /><ref name=":2" />:
Sport in Afghanistan is managed by the [[Afghan Sports Federation]]. [[Cricket]] and [[association football]] are the two most popular sports in the country.<ref name=":1">{{cite web|url=http://www.thehindu.com/sport/cricket/%E2%80%98Cricket-is-now-the-biggest-sport-in-Afghanistan%E2%80%99/article13994180.ece|title=Cricket is now the biggest sport in Afghanistan|publisher=The Hindu|accessdate=4 July 2019|date=11 January 2016|author=Uthra Ganesan}}</ref><ref name=":2">{{cite web|url=https://www.topendsports.com/world/countries/afghanistan.htm|title=Sport in Afghanistan|accessdate=4 July 2019|publisher=Top End Sports}}</ref> The Afghan Sports Federation promotes cricket, association football, [[basketball]], [[volleyball]], [[golf]], [[team handball|handball]], [[boxing]], [[taekwondo]], [[Olympic weightlifting|weightlifting]], [[bodybuilding]], [[track and field]], [[ice skating|skating]], [[bowling]], [[snooker]], [[chess]], and other sports.
Afghanistan's sports teams are increasingly celebrating titles at international events. Its [[Afghanistan national basketball team|basketball team]] won the first team sports title at the [[2010 South Asian Games]].<ref>{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/sports/tournaments/South-Asian-Games-Shooters-swimmers-shine-as-India-consolidate-dominance/articleshow/5540143.cms|title=South Asian Games: Shooters, swimmers shine as India consolidate dominance|newspaper=Times Of India|date=5 February 2010|accessdate=28 May 2019}}</ref> Later that year, the country's [[Afghanistan national cricket team|cricket team]] followed as it won the [[2009–10 ICC Intercontinental Cup]].<ref name="ICUP2009-10">{{cite web |url=http://www.cricketeurope4.net/CRICKETEUROPE/DATABASE/2009/TOURNAMENTS/INTERCONTINENTAL/about.shtml |title=2009–10 Intercontinental Cup |website=CricketEurope |access-date=28 May 2019 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20130224153614/http://www.cricketeurope4.net/CRICKETEUROPE/DATABASE/2009/TOURNAMENTS/INTERCONTINENTAL/about.shtml |archive-date=24 February 2013}}</ref> In 2012, the country's [[Afghanistan national 3x3 team|3x3 basketball team]] won the gold medal at the [[3-on-3 basketball at the 2012 Asian Beach Games|2012 Asian Beach Games]]. In 2013, Afghanistan's [[Afghanistan national football team|football team]] followed as it won the [[SAFF Championship]].<ref name="SAFF2013">{{cite news|last=Lyse |first=Doucet |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-24074786 |title=Precious moments of unity touch Afghans after football triumph |work=BBC News |date=September 12, 2013 |accessdate=2013-09-13}}</ref>
The [[Afghanistan national cricket team|Afghan national cricket team]], which was formed in 2001, participated in the [[2009 ICC World Cup Qualifier]], [[2010 ICC World Cricket League Division One]] and the [[2010 ICC World Twenty20]]. It won the [[ACC Twenty20 Cup]] in 2007, 2009, 2011 and 2013. The team eventually made it and played in the [[2015 Cricket World Cup]].<ref>{{cite web|url=http://globalvoices.org/2015/02/20/afghanistan-makes-history-in-cricket-world-cup-despite-debut-loss-to-bangladesh/|title=Afghanistan Makes History in Cricket World Cup, Despite Debut Loss to Bangladesh|accessdate=28 May 2019}}</ref> The [[Afghanistan Cricket Board]] (ACB) is the official governing body of the sport and is headquartered in Kabul. The [[Alokozay Kabul International Cricket Ground]] serves as the nation's main cricket stadium. There are several other stadiums throughout the country, including the [[Ghazi Amanullah Khan International Cricket Stadium]] near [[Jalalabad]]. Domestically, cricket is played between teams from different provinces.
The [[Afghanistan national football team]] has been competing in international [[Association football|football]] since 1941.<ref>{{cite web|url=http://www.teammelli.com/matchdata/details/matchdetails.php?id=53|title=Statistics: Iran|accessdate=28 May 2019|publisher=Team Melli}}</ref> The national team plays its home games at the [[Ghazi Stadium]] in Kabul, while [[football in Afghanistan]] is governed by the [[Afghanistan Football Federation]]. The national team has never competed or qualified for the [[FIFA World Cup]] but has recently won an international football trophy in 2013.<ref name="SAFF2013"/> The country also has a national team in the sport of futsal, a 5-a-side variation of football.
The traditional and the national sport of Afghanistan is [[buzkashi]], mainly popular among the northern Afghans. It is similar to [[polo]], played by horsemen in two teams, each trying to grab and hold a goat carcass.<ref name=twsj>{{cite news|last1=Abi-Habib|first1=Maria|last2=Fazly|first2=Walid|title=In Afghanistan's National Pastime, It's Better to Be a Hero Than a Goat|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703841904576256632384932122|accessdate=13 April 2011|newspaper=The Wall Street Journal|date=13 April 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20150526095017/http://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703841904576256632384932122|archive-date=2015-05-26|dead-url=no|df=}}</ref> The [[Afghan Hound]] (a type of running dog) originated in Afghanistan and was formerly used in [[wolf hunting with dogs|wolf hunting]].
=== Կանայք ===
|
