Վիքիպեդիա

«Առյուծ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Տող 20.
Տարբեր պոպուլյացիաների առանձնյակները [[Ֆիզիոլոգիա|ֆիզիոլոգիական]] և [[Մորֆոլոգիական անալիզ|մորֆոլոգիական]] առանձնահատկություններից ելնելով հաճախ ունենում էին զանազան տարբերություններ՝ գենետիկորեն պատկանելով միևնույն [[Կենսաբանական տեսակ|ենթատեսակային խմբին]], ուստի այս հանգամանքից ելնելով առյուծների [[Կարգաբանություն|կարգաբանական դասակարգումը]] ժամանակակից գիտնականների կողմից փոքր-ինչ վերանայվել է։ Գենետիկորեն ամենաազնվացեղ առյուծները ''Panthera leo persica'' ենթատեսակի [[Ասիական առյուծ|ասիական առյուծներն]] են, իսկ Կապյան առյուծներն իրենց ֆիզիոմորֆոլոգիական հատկանիշներով շատ ավելի նման են ոչ թե [[Ենթասահարական Աֆրիկա|Ենթասահարական Աֆրիկայում]] ապրող առանձնյակներին, այլ ''Panthera leo persica''-ին։
 
Առյուծների ամենամոտ ազգակիցները [[Հովազներ|հովազների ցեղի մյուս խոշոր գիշատիչներն]] են՝ [[Վագր|վագրերը]], [[Ձյունահովազ|ձյունահովազները]], [[Յագուար|յագուարները]] և [[Ընձառյուծ|ընձառյուծները]]։ 2010 և 2011 թվականներին լույս տեսած [[Մոլեկուլային գենետիկա|մոլեկուլային ուսումնասիրությունների]] արդյունքները հավաստում են, որ ընձառյուծը և առյուծը պատկանում են միևնույն «քույրեղբայր խմբին» և ընդհանուր տաքսոնից բաժանվել են շուրջ 1.95-3.10 մլն տարի առաջ։ [[Ձյունահովազ|Ձյունահովազների]] և առյուծների միջև հիբրիդացման գործընթացն ամենայն հավանականությամբ տեղի է ունեցել ոչ ավելի, քան 2,1 մլն տարի առաջ։
 
=== Ենթատեսակներ ===
Տող 37.
* '''Մոսբախյան առյուծ''' (''Panthera leo fossilis)''<ref name="Marciszak2010">{{cite journal|first=Ադրիան|last2=Ստեֆանիակ|date=|year=2010|title=Two forms of cave lion: Middle Pleistocene ''Panthera spelaea fossilis'' Reichenau, 1906 and Upper Pleistocene ''Panthera spelaea spelaea'' Goldfuss, 1810 from the Bisnik Cave, Poland|url=|journal=Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen|issue=3|pages=339–51|pmid=|access-date=}}</ref>` [[Գերմանիա|Գերմանիայի]], [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիայի]], [[Իտալիա|Իտալիայի]] և [[Չեխիա|Չեխիայի]] տարածքում հայտնաբերված բրածոները հավաստում են, որ այս [[Գիշատիչներ|գիշատիչները]] նշյալ տարածքներում բնակվել են մեզանից 680 000-ից մինչև 600 000 տարի առաջ<ref name="Sabol2014">{{cite journal|last=Sabol|first=Martin|date=|year=2014|title=''Panthera fossilis'' (Reichenau, 1906) (Felidae, Carnivora) from Za Hájovnou Cave (Moravia, The Czech Republic): A Fossil Record from 1987-2007|url=|journal=Acta Musei Nationalis Pragae, Series B, Historia Naturalis|issue=1–2|pages=59–70|doi=10.14446/AMNP.2014.59|pmid=|access-date=}}</ref>։ Վերջիններս չափերով շատ ավելի մեծ են եղել, քան ժամանակակից առյուծները<ref name="BurgerJ-Molecular-phylogeny">{{Cite journal|date=|year=2004|title=Վերացած մոսբախյան քարանձավային առյուծի մոլեկուլային ֆիլոգենեզը|url=http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Burger%202004.pdf|journal=Մոլեկուլային ֆիլոգենիա և էվոլյուցիա|issue=30/3|pages=841–849|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070925204424/http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Burger%202004.pdf|archivedate=սեպտեմբերի 25, 2007|access-date=}}</ref><ref>{{Cite book|title=Deutschland in der Urzeit|last=Probst|first=E.|publisher=Orbis|year=1999|isbn=978-3-572-01057-8|location=|pages=|language=գերմաներեն}}</ref>։
* '''Քարանձավային առյուծ''' (''Panthera leo spelaea)''` նախակենդանու ոսկրային բեկորները պեղվել են [[Եվրոպա|Եվրոպայում]], [[Հյուսիսային Ասիա|Հյուսիսային Ասիայում]], [[Կանադա|Կանադայում]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|Ալյասկա թերակղզում]]։ Համարվում է մոսբախյան առյուծի առավել տարածված տեսակը<ref name="Marciszak2010" />։ Քարանձավաբնակ այս առյուծների ոսկրերի ուսումնասիրության արդյունքում պարզ դարձավ, որ վերջիններս ունեն մինչև 109 հազար տարվա վաղեմություն<ref name="Marciszak2010" />։ Գիշատիչները նախամարդկանց կողմից պատկերվել են [[Պալեոլիթ|պալեոլիթյան]] [[Քարանձավ|քարանձավերի]] պատերին, փղոսկրե կտորների վրա և պատրաստել կավե արձանիկներ։ Քարանձավային առյուծներն արտաքին հատկանիշներով բավականին նմանություն են ունեցել վագրերի հետ՝ մաշկի վրա ունենալով որոշ բծեր<ref name="Packer00">{{Cite journal|last=Packer|first=C.|last2=Clottes|first2=J.|date=2000|title=When Lions Ruled France|journal=Natural History|pages=52–57}}</ref>։
* '''Ամերիկյան առյուծ''' (''Panthera leo atrox)''՝ հայտնի է նաև որպես ամերիկյան քարանձավային առյուծ։ Գլխավորապես բնակվել են [[Հյուսիսային Ամերիկա]] մայրցամաքում, իսկ [[Պլեյստոցեն|Պլեյստոցենի դարաշրջանում]]՝ նաև [[Պատագոնիա|Պատագոնիայում]]։ Սա երբևիցե գոյություն ունեցած խոշորագույն առյուծի ենթատեսակն է, որի մարմնի միջին ընդհանուր երկարությունը կազմելկարող է 1,6-2,5հասնել մինչև 4―5 մ<ref name="Quaternary extinctions">{{Cite book|url=https://books.google.am/?id=O8SgPwAACAAJ|title=Quaternary Extinctions|last=Մարտին|first=Պաուլ Ս․|publisher=Արիզոնայի համալսարանի հրատարակչություն|year=1984|isbn=978-0-8165-1100-6|location=Թաքսոն, Արիզոնա, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|page=59|pages=}}</ref>, պոչով, իսկ քաշը՝ արուների պարագայում մինչև 523450―600 կգ<ref name="DeSantisetal.,2012">{{cite journal|author1=ԴեՍանթիս|first=|author2=Շուբերտ Բ․Վ․|author3=Սքոթ Ռ․|author4=Ունգար|date=|year=2012|title=Ամերիկյան առյուծների ոչնչացման պատճառները|url=|journal=«Փլոս ուան» ամսագիր|issue=12|pages=|access-date=}}</ref>։ Ամերիկյան առյուծի ոսկրի ամենանոր բրածոն գտնվել է [[Կանադա|Կանադայի]] [[Էդմոնտոն]] քաղաքի տարածքից և ունի շուրջ 11 հազար տարվա հնություն։
* '''Ցեյլոնյան առյուծ''' (''Panthera leo sinhaleyus)''` բնակվել է [[Շրի Լանկա|Շրի Լանկա կղզում]] և վերացել շուրջ 39 հազար տարի առաջ։ Այս ենթատեսակն ուսումնասիրվել է Բատատոլենա քարանձավից հայտնաբերված ժանիքատամի շնորհիվ<ref>{{Cite journal|last1=Արաչչի|first1=Կ,|last2=Պետիյագոդա|first2=Ռ․|last3=Դիսանայակե|first3=Ռ,|date=|year=2005|title=Շրի Լանկայի տարածքում բնակված մեծ կատոիների վերացումը|url=http://rmbr.nus.edu.sg/rbz/biblio/s12/s12rbz423-434.pdf|deadurl=yes|journal=|issue=|pages=423–434|doi=|pmid=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070807215533/http://rmbr.nus.edu.sg/rbz/biblio/s12/s12rbz423-434.pdf|archivedate=2007-08-07|access-date=}}</ref>։
 
Տող 85.
Առյուծները խոշոր չափերի մկանոտ բաշավոր կատուներ են, որոնց արտաքին բնութագրիչներն են կարճ, կլորավուն գլուխը, ցածր պարանոցը, շրջանաձև [[Ականջներ|ականջները]], ինչպես նաև երկար և մազոտ պոչը։ Մորթին ունի արտահայտիչ գունավորում․ որոշ առանձնյակների մոտ դա կարող է լինել արծաթափայլ երանգի, դեղնակարմրավուն և մուգ շագանակագույն<ref name=Haas2005>{{cite journal |author1=Haas, S. K. |author2=Hayssen, V. |author3=Krausman, P. R. |title=''Panthera leo'' |year=2005 |journal=Mammalian Species 762 |pages=1–11 |url=http://www.science.smith.edu/msi/pdf/762_Panthera_leo.pdf |doi=10.1644/1545-1410(2005)762[0001:PL]2.0.CO;2 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20170728131140/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/762_Panthera_leo.pdf |archive-date=28 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Ստորին վերջույթներն ունեն համեմատաբար ավելի վառ գունավորում։ Ի ծնե առյուծների մաշկի վրա լինում են վառ երանգի պուտեր, որոնք ժամանակի ընթացքում վերանում են չափահասությանը զուգընթաց։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում այդ պուտերը ([[Ընձառյուծ|ընձառյուծի]] նմանությամբ) մարմնի որոշ հատվածներում, մասնավորապես՝ ոտքերին և ծայրանդամներին, պարունակում են պահպանվել նույնիսկ սեռահասուն տարիքից հետո։ Առյուծները կատվազգիների ընտանիքի միակ ներկայացուցիչներն են, որոնք ցուցաբերում են բացահայտ սեռական դիմորֆիզմ։ Ի տարբերություն էգերի՝ արուները շատ ավելի ամրակազմ են, սակայն վերջիններիս գլխավոր տարբերությունը արուների մոտ մեջքի մի մասը և կուրծքը ծածկող բաշի առկայությունն է։ Բաշը տարբեր առանձնյակների մոտ ունի տարբեր գունավորում․ հիմնականում՝ բաց շագանակագույն, դեղին, իսկ եզակի դեպքերում՝ սև։ Ունեն յուրօրինակ և ինքնատիպ պոչ, որը նման չէ հովազների կենդանական խմբի որևէ այլ ներկայացուցչի։ Պոչի երկարությունը էգերի մոտ կազմում է 72-89.5 սմ, արուների շրջանում՝ շուրջ 1 մետր։ Առյուծների երկար, կատվային պոչն ավարտվում է եզրային մազափնջով։ Կորյունների մոտ պոչի եզրային մազափունջը բացակայում է մինչև {{frac|5|1|2}} ամսական և ամբողջովին ձևավորվում միայն յոթ լիարժեք ամիսների ընթացքում։ Մարմնի չափերով և զանգվածով կատվազգիների ընտանիքում առյուծները զիջում են միայն [[Վագր|վագրերին]]<ref name="Mitra2005">{{cite book |last1=Mitra |first1=S. |title=Gir Forest and the saga of the Asiatic lion |year=2005 |publisher=Indus |location=New Delhi |url=https://books.google.com/?id=J0rME6RjC1sC&lpg=PA5&pg=PP1 |isbn=978-8173871832}}</ref>։ Ե՛վ առյուծները, և՛ վագրերը ունեն միանման, ոչ հավասար գանգ, թեպետ առյուծների պարագայում ճակատային հատվածը շատ ավելի խորքային է և տափակ<ref name="nowak">{{Cite book |last=Nowak |first=R. M. |year=1999 |title=Walker's Mammals of the World |location=Baltimore |publisher=Johns Hopkins University Press |pages=832–834 |isbn=978-0-8018-5789-8}}</ref><ref name=CAP>{{Cite book |last=Nowell |first=K. |last2=Jackson |first2=P. |title=Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan|chapter-url=http://carnivoractionplans1.free.fr/wildcats.pdf |year=1996 |publisher=IUCN/SSC Cat Specialist Group |location=Gland, Switzerland |isbn=978-2-8317-0045-8 |pages=17–21; 37–41 |chapter=African lion, ''Panthera leo'' (Linnaeus, 1758); Asiatic lion, ''Panthera leo persica'' (Meyer, 1826)}}</ref><ref name="Smuts et al., 1982">{{cite book |author=Smuts, G. L. |year=1982 |title=Lion |location=Johannesburg, South Africa |publisher=MacMillan |isbn=}}</ref><ref name="Sinha1987">{{citation |author=Sinha, S. P. |year=1987 |title=''Ecology of wildlife with special reference to the lion (''Panthera leo persica'') in Gir Wildlife Sanctuary, Saurashtra, Gujurat,'' Ph.D. thesis |work=Saurashtra University |location=Rajkot|isbn=978-3844305456}}</ref> ։ Առյուծների մարմնի ընդհանուր երկարությունը բավականաչափ տարբերվում է արուի և էգի պարագայում․ միջին հաշվարկներով սեռահասուն արու առյուծի մարմնի երկարությունը կազմում է 180-250 սմ, իսկ էգինը՝ 160-200 սմ<ref name=West2013>{{cite book |last1=West |first1=P. M. |last2=Packer |first2=C. |chapter=''Panthera leo'' Lion |pages=150–159 |chapterurl=https://books.google.com/books?id=B_07noCPc4kC&lpg=PP1&pg=RA4-PA150#v=onepage&q&f=false |editor1=Kingdon, J. |editor2=Happold, D. |editor3=Butynski, T. |editor4=Hoffmann, M. |editor5=Happold, M. |editor6=Kalina, J. |title=Mammals of Africa |year=2013 |publisher=Bloomsbury Publishing |location=London |isbn=978-1-4081-8996-2}}</ref>։
 
Առյուծների չափն ու արտաքին կառուցվածքը մեծապես կախված է նաև գլոբալ շրջանից և բնակության արեալից<ref name=Carnivores/><ref name=shi/><ref name="USSR">{{Cite book |last=Heptner |first=V. G. |last2=Sludskii |first2=A. A. |orig-year=1972 |year=1992 |title=Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola |trans-title=Mammals of the Soviet Union, Volume II, Part 2 |publisher=Smithsonian Institution and the National Science Foundation |location=Washington DC |chapter=Lion |chapterurl=https://archive.org/stream/mammalsofsov221992gept#page/82/mode/2up |pages=83–95 |isbn=978-90-04-08876-4}}</ref>։ Գիտականորեն ապացուցված է այն հանգամանքը, որ նախկինում գոյություն ունեցած առյուծի տեսակները չափերով շատ ավելի մեծ են եղել, քան ներկայիս [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]] և [[Աֆրիկա|Աֆրիկայում]] ապրող առնաձնյակները<ref name=Smuts_etal_1980>{{Cite journal |last=Smuts|first=G. L. |author2=Robinson, G. A. |author3=Whyte, I. J. |title=Comparative growth of wild male and female lions (''Panthera leo'') |journal=Journal of Zoology |year=1980 190 |issue=3 |pages=365–373 |doi=10.1111/j.1469-7998.1980.tb01433.x|bibcode=2010JZoo..281..263G }}</ref><ref name=Chellam1993>{{cite book |author=Chellam, R. and A. J. T. Johnsingh |year=1993 |chapter=Management of Asiatic lions in the Gir Forest, India |chapterurl= |pages=409–23 |title=Mammals as predators: the proceedings of a symposium held by the Zoological Society of London and the Mammal Society, London. Volume 65 of Symposia of the Zoological Society of London |editor1-last=Dunstone |editor1-first=N. |editor2-last=Gorman |editor2-first=M. L. |publisher=Zoological Society of London |location=London}}</ref><ref name="BCKM1993">{{cite book |author=Brakefield, T. |chapter=Lion: Sociable Simba |chapterurl=https://books.google.com/books?id=szBm5kPeC-cC&lpg=PP1&pg=PA50#v=onepage&f=false |pages=50–67 |title=Big Cats: Kingdom of Might |publisher=Voyageur Press |location=London |year=1993 |isbn=978-0-89658-329-0}}</ref>։ Նույն տվյալներով չափահաս արուն կշռում է 150-250180―260 կգ, իսկ էգը՝ 100-160100―160 կգ<ref name=West2013/>։ Քաշի առումով տարբեր շրջանների առանձնյակներ ունեն անհատական տվյալներ․ օրինակ՝ [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայում]] արու առյուծը կշռում է 190-260200―260 կգ, էգը՝ 120-150120―170 կգ<ref name=West2013/>, [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան Աֆրիկայում]] արուն՝ 180-250200―260 կգ<ref name=West2013/>, էգը՝ 120150 կգ։ Հնդկաստանում տարածված առանձնյակները համեմատականորեն շատ ավելի փոքր են․ [[Ասիական առյուծ|ասիական արու առյուծը]] կշռում է 160–200160―200 կգ, իսկ էգը՝ 110-150110―150 կգ<ref name=West2013/>։ Բայց 1936 թվականներին վայրի բնության մեջ հանդիպած Ամենամեծ Առավելագույն չափերի խոշորագույն Արու առյուծների Ամենամեծ առավելագույն Ռեկորդային քաշը կազմել ուղիղ 320―380 կիլոգրամ, 1936 թվականներին բնություն միակ բաձարձակ ամենամեծ Ռեկորդակիր գնդակահարված մարդակեր Արու առյուծի զանգվածը կազմել էր 420 կիլոգրամի, 1973 թվականին Մեծ Բրիտանիայում բայց անազատության մեջ միակ Բաձարձակ Առավելագույն Ամենամեծ Ռեկորդակիր Սիմբա անունով արու առյուծի Ռեկորդային Զանգվածը ուղիղ հասնում էր 480―500 կիլոգրամ:
 
=== Պարանոցային մազածածկույթ ===
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Առյուծ» էջից