«Տիգրան Մեծ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
ավելացվեց Կատեգորիա:Մեծ Հայքի պատմություն ՀոթՔաթ գործիքով |
|||
Տող 6.
'''Տիգրան Բ Արտաշեսյան''', առավել հայտնի է որպես '''Տիգրան Մեծ''' ({{lang-grc|Τιγράνης ὁ Μέγας}}, [[Մ.թ.ա. 140|մ․թ․ա․ մոտ 140]], [[Արտաշատ (մայրաքաղաք)|Արտաշատ]], [[Այրարատ]], [[Արտաշեսյանների թագավորություն]] — [[Մ.թ.ա. 55|մ․թ․ա․ 55]], [[Տիգրանակերտ (մայրաքաղաք)|Տիգրանակերտ]], [[Աղձնիք]], [[Մեծ Հայք]]), [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] [[Հայոց արքայատոհմերի և արքաների ցանկ|արքա]] [[Արտաշեսյաններ|Արտաշեսյանների հարստությունից]], ով կառավարել է [[Մ.թ.ա. 95|մ․թ․ա․ 95 թվականից]] մինչև իր մահը՝ [[Մ.թ.ա. 55|մ․թ․ա․ 55 թվականը]]։ Մ.թ.ա. 115 թվականին անժառանգ [[Արտավազդ Ա]]-ն, ով կարճատև պատերազմում պարտվել էր պարթևաց գահակալին, ստիպված է լինում եղբորորդուն՝ Տիգրանին, որպես պատանդ հանձնել հակառակորդի արքունիքին։ Վերջինս պատանդությունից վերադառնում է միայն մ․թ․ա․ 95 թվականին՝ հոր՝ [[Տիրան Ա|Տիրան կամ Տիգրան Ա]] արքայի մահվամբ պայմանավորված։ Պատանդությունից ազատվելու դիմաց [[Աշխարհաժողով|հայոց աշխարհաժողովը]] ստիպված է լինում [[Միհրդատ Բ Պարթև|Միհրդատ Բ-ին]] զիջել [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] հարավ-արևելքում գտնվող «Յոթանասուն հովիտներ» կոչված տարածքը։
Տիգրան Արտաշեսյանը՝ իր տոհմում այդ անվան երկրորդ կրողը, նախնիններից ժառանգում է կայացած պետություն և մարտունակ բանակ, որի միջոցով էլ կարողանում է իրականացնել հայրենիքի հզորացման և աշխարհակալ տիրակալության ստեղծման իր
Տիգրան Մեծի օրոք ստեղծվել է Հայոց աշխարհակալությունը․ ենթակա երկրներով հանդերձ այն
== Աշխարհաքաղաքական իրադրությունը Տիգրանից առաջ ==
[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքից]] և [[Գավգամելայի ճակատամարտ|Գավգամելայի ճակատամարտից]] հետո Հայաստանն իրեն հռչակել էր [[Երվանդունիների թագավորություն|անկախ թագավորություն]], որտեղ իշխում էին [[Երվանդունիներ|
▲[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքից]] և [[Գավգամելայի ճակատամարտ|Գավգամելայի ճակատամարտից]] հետո Հայաստանն իրեն հռչակել էր [[Երվանդունիների թագավորություն|անկախ թագավորություն]], որտեղ իշխում էին [[Երվանդունիներ|Երվանդունիները]]։ [[Մագնեսիայի ճակատամարտ|Մագնեսիայի ճակատամարտից]] (որտեղ [[Սելևկյան տերություն|Սելևկյան տերությունը]] ջախջախվում է [[Հռոմեական Հանրապետություն|Հռոմի հանրապետության]] կողմից) և Ապամեայի հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո, [[Արտաշես Ա|Արտաշեսն]] ու [[Զարեհ|Զարեհը]] իրենց վերջնականապես հայտարարում են անկախ թագավորներ, համապատասխանաբար՝ [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքում]] և [[Ծոփք|Ծոփքում]]։ Արտաշեսի ձեռնարկումների շնորհիվ [[Պատմական Հայաստան|պատմական Հայաստանի]] մեծ մասը միավորվում է մեկ ընդհանուր պետության՝ Մեծ Հայքի թագավորության կազմում։ Այդ պատճառով է, որ [[Պոլիբիոս|Պոլիբիոսը]] վերջինիս անվանում էր «Արմենիայի մեծագույն մասի տիրակալ»։
Ստրաբոնը Արտաշեսի մասին գրել է հետևյալը․ ''«Հայաստանն աճել է Արտաշեսի ջանքերով, ուստի այստեղ բոլորը միալեզու են»''<ref name=":0" />։ Հայկական հողերի մեծ մասի միավորումով Մեծ Հայքի թագավորությունը վերածվում է [[Առաջավոր Ասիա|Առաջավոր Ասիայում]] տարածաշրջանային ազդեցություն ունեցող զորեղ պետության։
Մ․թ․ա․ 185 թվականին [[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա-ն]], որին ժողովորդը տվել էր «Բարեպաշտ» պատվանունը<ref>{{Cite web|url=http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_Arashes_1-in|title=Արտաշես Բարեպաշտ // historyofarmenia.am.am|last=|first=|date=|website=www.historyofarmenia.am|publisher=|accessdate=2019-06-05}}</ref>, հիմնադրում է [[Արտաշատ (մայրաքաղաք)|Արտաշատ]] քաղաքը, որը դառնում է հայոց նշանավոր մայրաքաղաքներից մեկը։{{քաղվածք|Արտաշեսը գնում է այն տեղը, որտեղ Մեծամորը և Երասխը խառնվում են, և այնտեղ, բլուրը հավանելով, քաղաք է շինում։ Կառուցվեց մեծ և շատ գեղեցիկ մի քաղաք, որին թագավորը տվեց իր անունը և այն հռչակեց Հայաստանի քաղաքամայր:|Արտաշատի հիմնադրման մասին}}
Արտաշեսը ստեղծում է զարգացած և հզոր պետություն։ Վերջինիս բարենորոգումների վրա հիմնվելով էր Տիգրանը կարողանում է իրագործել իր աշխարհակալական նկրտումները և ստեղծել [[Ծովից ծով Հայաստան|«ծովից ծով Հայաստան»- == Վաղ տարիներ ==
Տիգրան Արտաշեսյանը՝ Տիգրանի որդին, ծնվել է [[Մ.թ.ա. 140|մ․թ․ա․ մոտ 140 թվականին]]<ref>{{Cite web|url=https://armenpress.am/arm/print/605839/|title=Տիգրան Մեծի 2150-ամյակը կնշվի մի շարք միջոցառումներով {{!}} ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ Հայկական լրատվական գործակալություն|website=armenpress.am|language=hy|accessdate=2019-05-15}}</ref>՝ [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] [[Արտաշատ (մայրաքաղաք)|մայրաքաղաք Արտաշատում]]<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Tigranes-II-the-Great|title=Տիգրան II Մեծ՝ Հայաստանի թագավոր|last=|first=|date=|website=«Բրիտանիկա» հանրագիտարան|publisher=|language=անգլալեզու հանդես|accessdate=2019-05-15}}</ref>։ Տիգրանը սերում էր [[Արտաշեսյաններ|ազնվականական ընտանիքից]], ով այդ ժամանակահատվածում իշխում էր [[Պատմական Հայաստան|Հայաստանում]]։ Նրա հայրը՝ [[Տիրան Ա|Տիգրան կամ Տիրան Ա-ն]], [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] արքան էր, ում մասին սակայն պահպանվել են բավականին սակավ և կցկտուր տեղեկություններ։ Նա եղել է [[Արտաշես Բարեպաշտ]] արքայի կրտսեր որդին և հոր կառավարման ժամանակահատվածում ղեկավարել է արևմտյան զորավարությունը<ref>{{Cite web|url=http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_Arashes_1-in|title=Հովհաննիսյան Պ. {{!}} historyofarmenia.am.am|website=www.historyofarmenia.am|accessdate=2019-05-15}}</ref>։
Ավագ եղբոր՝ [[Արտավազդ Ա|Արտավազդի]] անժառանգ մահվանից հետո, Տիրանը դարձել էր Մեծ Հայքի գահակալը և
=== Արքայազն Տիգրանի պատանդություն ===
[[Պատկեր:Mithridatesiiyoung.jpg|մինի|269x269փքս|Պարթների [[Միհրդատ Բ Պարթև|Միհրդատ Բ Մեծ]] արքայի դիմապատկերով և [[հունարեն]] մակագրության մետաղադրամներ։ Տիգրանը պարթևական արքունիք պատանդության է տեղափոխվել [[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա-ի]] նկատմամբ [[Միհրդատ Բ Պարթև|Միհրդատ Բ-ի]] վարած [[Հայ-պարթևական պատերազմ|հաղթական պատերազմից]] հետո։]]
Արտաշեսի նզովյալ որդի [[Արտավազդ Ա|Արտավազդ Ա-ի]] կառավարման ընթացքում՝ [[Մ.թ.ա. 120|մ․թ․ա․ 120]]-[[Մ.թ.ա. 115|115 թվականներին]], պատերազմ է բռնկվում [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] և [[Պարթևստան|Պարթևստանի]] միջև, որն ավարտվում է հայերի պարտությամբ։ Այնուամենայնիվ, այդ իրադարձությունը ռազմավարական որևէ էական նշանակություն չի ունենում կողմերի համար, թեպետ պարթևները պատանդ են պահանջում հայերից։ Անժառանգ Արտավազդը ստիպված է լինում պարթևաց արքունիք գերության տալ 20-25-ամյա Տիգրանին՝ եղբորորդուն<ref name=":1">{{Cite web|url=https://suna.e-sim.org/|title=Տիգրան Մեծ (վաղ տարիներ)|last=|first=|date=|website=e-Sim.org|publisher=|accessdate=2019-06-05}}</ref>, ով այդ տարիքում արդեն բավականին հմտորեն տիրապետում էր զենքի արվեստին։ Տիգրանին պատանդ վերցնելով, կրակապաշտներն ունեին հեռահար նպատակներ․ նախ և առաջ այդ քայլով նրանք բացառում էին հայերի կողմից [[Պատերազմական գործողություններ|պատերազմական գործողությունների]] սանձազերծման հնարավոր ռիսկերը և երկրորդ՝ ապագա գահակալին փորձում էին դարձնել իրենց պետությանը համակիր քաղաքական
Այնուամենայնիվ, Տիրանի որդի Տիգրանը պարթևական արքունիքում ուներ հատուկ կարգավիճակ, որն ուսումնասիրողները շատ հաճախ անվանում են «պատվո պատանդություն»<ref name=":1" />։ Դրա մասին վկայում է այն փաստը, որ նրա բաստարդուհի-դուստր Արիազատա-Աուտոման ամուսնացել էր [[Միհրդատ Բ Պարթև|Միհրդատ Բ Մեծի]] հետ և դարձել պարթևաց թագուհին։
=== Վերադարձ պատանդությունից և թագադրում ===
{{Rquote|right|Եվ վերադարձավ Տիգրան արքան պատվո պատանդությունից՝ ոտքի կանգնեցնելով ամեհի Աղձնյաց աշխարհի մեջ։ Տիրեց նա աշխարհին հայոց՝ մաքրարյուն Արտաշեսյանի իրավունքով|Տիգրանի վերադարձը պատանդությունից}}Մ․թ․ա․ 115 թվականին հայոց գահն անցել էր Տիգրանի հորը՝ [[Տիրան Ա|Տիրանին (Տիգրանին)]]՝ [[Արտաշեսյաններ|Արտաշեսյան հարստության]] հիմնադիր [[Արտաշես Ա Բարեպաշտ]] արքայի կրտսեր որդուն։
== Կառավարման սկիզբ ==
Տող 36.
=== Ծոփքի միացումը Մեծ Հայքին ===
{{հիմնական|Ծոփքի միացումը Մեծ Հայքին}}
Բազմելով հայոց գահին՝ Տիգրանը նախ և առաջ իր առջև խնդիր է դնում ամրացնել երկրի արտաքին սահմանները։ [[Մեծ Հայքի վարչական բաժանում|Մեծ Հայքի նահանգների]] մեծ մասը [[Մեծ Հայքի թագավորություն|հայկական թագավորության]] կազմի մեջ էր մտցրել դեռևս Տիգրանի պապը՝ [[Արտաշես Բարեպաշտ|Արտաշես Բարեպաշտը]], որի ստեղծած կենտրոցված պետությունն էլ ժառանգել էր ապագա աշխարհակալ արքան։ Այնուամենայնիվ, [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] սահմաններից դուրս էր մնում [[Ծոփք|Ծոփքը]], որը թեպետ հայոց հնագույն նահանգներից էր, սակայն [[Զարեհ]] արքայի շնորհիվ [[Մագնեսիայի ճակատամարտ|Մագնեսիայի ճակատամարտից]] հետո ձեռք էր բերել [[Ծոփքի թագավորություն|անկախ թագավորության]]
Զարեհի հետ ունեցած սերտ հարաբերությունների պատճառով Արտաշեսը չէր կարողանում նվաճել [[Պատմական Հայաստան|պատմական Հայաստանի]] այդ նահանգը և այդ գործը ստանձնում է Տիգրանը։ Մ․թ․ա․ 150 թվականից ի վեր այստեղ իշում էր [[Երվանդունիներ|Երվանդունիների արքայական]] շառավղից սերվող [[Ծոփքի թագավորություն|Արտանես I-ը]]՝ Մորֆիլիգի որդին և Զարեհի թոռը։ [[Ծոփքի միացումը Մեծ Հայքին|Մ․թ․ա․ 94 թվականին հայկական զորքերը շարժվում են Ծոփք]] և գրեթե առանց լուրջ ռազմական գործողություններ իրականացնելու պարտության մատնում Արտանես Երվանդունի արքային․ [[Ծոփք|Ծոփք աշխարհը («Չորրորդ Հայք»)]] միացվում է Հայոց
=== Միհրդատ Եվպատորի հետ դաշինքի կնքում ===
Տող 44.
[[Պատկեր:Tigranes_the_Great_of_Armenia_and_Mithridates_IV_of_Pontus.jpg|մինի|263x263px|Տիգրան Մեծն ու [[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Եվպատորը]] [[Արտաշատ (մայրաքաղաք)|Արտաշատում]], [[Մ.թ.ա. 94|մ․թ․ա․ 94 թվական]]։ |alt=]][[Ծոփքի միացումը Մեծ Հայքին|Չորրորդ Հայքից միացումից հետո]] [[Մեծ Հայք|Հայոց թագավորության]] կազմից դուրս էին մնում միայն [[Պատմական Հայաստան|պատմական Հայաստանի]] անքակտելի մաս կազմող երկու կենսատարածքներ՝ [[Փոքր Հայք|Փոքր Հայքն]] ու [[Կոմմագենե|Կոմմագենեն]]։ Դեռևս [[Մ.թ.ա. 112|մ․թ․ա․ 112 թվականին]] Փոքր Հայքի անժառանգ արքա [[Անտիպատրոս|Անտիպատրոս Երվանդունին]] այդ տիրույթները կտակել էր [[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Եվպատորին]], որը կտակը ստանձնելուց հետո սկսել էր կրել ''«թագավոր Պոնտոսի և Փոքր Հայքի»'' տիտղոսը։ Այսպիսով, մ․թ․ա․ 111 թվականին Միհրդատը ստանձնել է նաև [[Փոքր Հայք|Փոքր Հայքի]] («Արմենիա Մինոր») ղեկավարումը, իսկ աշխարհաքաղաքական նման պայմաններում Տիգրանի համար ձեռնտու չէր պատերազմական գործողություններ հրահրել գրեթե նույնանման սփռվածության հետաքրքրություններ ունեցող և օրօրի զարթոնք ապրող հարևան պետության հետ։
[[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Զ Եվպատորը]], նույնիսկ նախքան Տիգրանի գահակալումը, [[Սև ծով|Սև ծովի]] ափին ստեղծել էր [[Պոնտոսի թագավորություն|Պոնտոսի ընդարձակ թագավորությունը]] և նպատակ ուներ Հռոմին դուրս մղել [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայից]] և [[Հունաստան|Հունաստանից]]։ Այսինքն՝ նրա ծրագրերը կապված էին արևմուտքի հետ, որտեղ Տիգրանը անելիքներ չուներ։ [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորությունն]] առանձնակի հետաքրքրություն էր տածում արևելյան հողերի հանդեպ, որոնք չէին խանգարում Միհրդատ Եվպատորին ի կատար ածել սեփական աշխարհակալական նկրտումները։ Այնուամենայնիվ, երկու պետություններին էլ անհրաժեշտ էր հզոր դաշնակից տարածաշրջանում՝ [[Հռոմեական հանրապետություն|Հռոմեական]] և [[Պարթևական թագավորություն|Պարթևական գերտերությունների]] վերահաս վտանգներից ապահովագրվելու համար։ Այսպիսի պայմաններում մ․թ․ա․ 93 թվականին կնքվում է [[Հայ-պոնտական դաշինք|հայ-պոնտական դաշինքը]]<ref>{{Cite web|url=http://www.atb.am/en/armenia/history/state_section/|title=Հայոց պատմություն․ «Արմենիայի տիրակալը՝ Տիգրան Մեծ», դաշինք Պոնտոսի հույն արքայի՝ Միհրդատի հետ|last=|first=|date=|website=www.atb.am|publisher=|accessdate=2019-06-05}}</ref>, որն էլ ավելի է ամրապնդվում խնամիական հարաբերությունների հաստատմամբ։ Այսպիսով, հաջորդիվ տեղի է ունենում Տիգրան Արտաշեսյանի ամուսնությունը Միհրդատի տասնվեցամյա դստեր՝ Կլեոպատրայի հետ։ Տիգրան արքան և հայոց թագուհի [[Կլեոպատրա Պոնտացի|Կլեոպատրա Պոնտացին]] իրենց համատեղ կյանքի ընթացքում ունենում են երկու դուստր և երեք որդի՝ Զարեհը, [[Արտավազդ Բ|Արտավազդը]], [[Տիգրան Կրտսեր|Տիգրան Կրտսերը]]։
=== Կապադովկիական արշավանքներ ===
Մ․թ․ա․ 93 թվականին հայ-պոնտական զորքերը իրագործում են [[Հայ-պոնտական դաշինք|դաշնակցային պայմանագրի]] առաջին գործնական քայլը՝ համատեղ կերպով ներխուժելով [[Կապադովկիայի պատմություն|Կապադովկիայի թագավորություն]]։ Կապադովկիան [[Հելլենականություն|հելլենիստական թագավորություն]] էր, որը շարունակաբար կառավարվում էր Արիարաթես անունը կրող գահակալների կողմից։ Այսպիսով, հայ-պոնտական ներխուժման պահին երկրում իշխում էր Արիարաթես IX-ը, ով իր չափազանց արտահայտված արևմտամետ քաղաքականության շնորհիվ ստացել էր «Հռոմեասեր» (Ֆիլոպատոր) մականունը։ Ինքնին, Կապադովկիայի թագավորությունը գտնվում էր [[Հռոմեական հանրապետություն|հանրապետական Հռոմի]] ազդեցության ոլորտում, իսկ վերջինիս արքան [[Հռոմի կայսրերի ցանկ|Հռոմի գահակալի]] անմիջական կամակատարն էր։ Այպիսի պայմաններում Տիգրանին ձեռնտու էր Պոնտոսի միջոցով փակել Հռոմի հետ անմիջական սահմանը, քանզի նշյալ ժամանակամիջոցում աշխարհակալ կայսրության հետ առճակատումը բոլորովին չէր բխում [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] շահերից։ Ըստ պայմանավորվածության՝ Կապադովկիայի նվաճումից հետո ռազմավարական միջանցիկ նշանակության այս տարածքը պետք է անցներ [[Պոնտոսի թագավորություն|Միհրդատյան Պոնտոսին]], իսկ երկրի ամբողջ շարժական ու անշարժ գույքին պետք է տիրապետեին հայերը։ Այսպիսով, արշավանքը տեղի է ունենում պլանավորվածի պես․ կապադովկիական պաշտպանական ամրություններն ու զորախմբերը չկարողանալով դիմակայել պոնտական փաղանգի կայծակնային, սրընթաց հարձակումներին ու Մեծ Հայքի ծանր հետևակի ջախջախիչ հարվածներին անձնատուր են լինում, իսկ [[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Եվպատորը]] հայտարարում է Պոնտոսի կողմից Կապադովկիայի ռազմակալման փաստի
=== Վիրքի և Աղվանից թագավորության հպատակեցում ===
|