«Ռուս-պարսկական պատերազմ (1804-1813)»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Տող 30.
'''Ռուս-պարսկական պատերազմ''', 1804-1813 թվականներին տեղի ունեցած ռազմական գործողություն [[Անդրկովկաս]]ում՝ գլխավորապես ժամանակակից [[Ադրբեջան]]ի, [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Արցախի]] ու մասամբ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] տարածքում՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] և [[Ղաջարական Իրան]]ի միջև<ref>[[Մկրտիչ Ներսիսյան]], [http://hpj.asj-oa.am/1774/1/1972-1(3).pdf Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին]</ref>։
Պատերազմի պատճառը եղել է Ռուսաստանի ընդլայնումը դեպի «տաք ծովեր» ([[Սև ծով|Սև]], [[Կասպից ծով|Կասպից]])՝ ինչպես Պարսկաստանի, այնպես էլ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] հաշվին: Ռուսներին աջակցում էին հայերը և վրացիները, ովքեր ցանկանում էին թոթափել պարսկա-թուրքական լուծը և ազատվել դարավոր պատերազմներից: Իր հերթին Իրանում նոր հիմնադրված հարստության՝ [[Ղաջարիներ]]ի երկրորդ շահ [[Ֆաթհ Ալի]]ն (1797-1834), ցանկանում էր ամրապնդել իր թագավորության հյուսիսային սահմանները` ի դեմս [[Քարթլի-Կախեթի թագավորություն|Քարթլի-Կախեթի]] արևելավրացական թագավորության<ref>[http://www.hamneshinbahar.net/indexm2.php?id=391 عهدنامههای ایران در عصر قاجار (۵) معاهده صلح ترکمانچای ... - همنشین بهار]</ref>: Վերջինս [[Գեորգիևյան դաշնագիր|Գեորգիևյան դաշնագրից]] (1783) և [[Պարսկական արշավանք (1796)|պարսկական արշավանք]]ից (1796) մի քանի տարի անց կցվել էր Ռուսական կայսրությանը<ref>Galina Yemelyanova, [https://web.archive.org/web/20150415070826/http://www.caucasus-survey.org/vol1-no2/yemelianova-islam-nationalism-state-muslim-caucasus.php Islam, nationalism and state in the
Պատերազմի առիթը 1801 թվականի հունվարի 18-ին Արևելյան Վրաստանի միացումն էր Ռուսաստանին<ref>Էդուարդ Հովհաննիսյան, [http://www.matenadaran.am/ftp/data/Banber26/6.E.Hovhannisyan.pdf Ղարաբաղի խանության միացումը Ռուսաստանին` ըստ Կովկասի հնագրական հանձնաժողովի վավերագրերի]</ref>։ Նույն թվականի սեպտեմբերի 12-ին Ալեքսանդր I-ը ստորագրեց հռչակագիր՝ Վրաստանում նոր կառավարություն ստեղծելու մասին: Դրանով Քարթլի-Կախեթի թագավորությունը մտնում էր Ռուսաստանի կազմի մեջ և դառնում կայսրության վրացական նահանգ։ [[Բագրատիոնիներ]]ի արքայատոհմը, որը ղեկավարում էր Վրաստանը հազար տարուց ավելի, հեռացվեց իշխանությունից, և Թբիլիսիում ստեղծվեց գերագույն իշխանություն՝ ռուսական զինվորականության գլխավորությամբ: Վրաստանի ղեկավար նշանակվեց գեներալ [[Պավել Ցիցիանով]]ը<ref>P. Longworth, Russia's Empires, John Murray, 2005, p.191.</ref>:
Տող 40.
== Նախադրյալներ ==
Ռուսաստանում հաստատված [[Ռոմանովներ]]ի դինաստիան (1613-1917), ունենալով ծավալապաշտական ձգտումներ, դեռ 17-րդ դարի վերջին դուրս եկավ [[Ռուսական թագավորություն|Ռուսական թագավորության]] սահմաններից և հասավ [[Ռուսական կայսրություն|կայսրության]]: Մի քանի տասնամյակների ընթացքում նվաճելով հսկայական տարածքներ [[Հյուսիսային Ասիա]]յում ([[Սիբիր]])՝ ցարերը նվաճումների անցան արևմուտքում՝ [[Եվրոպա]]յում: 18-դարում պատերազմելով [[Շվեդական կայսրություն|Շվեդիայի]], [[Ռեչ Պոսպոլիտա]]յի, [[Ավստրիական կայսրություն|Ավստրիայի]] դեմ՝ Ռուսաստանը նվաճեց Արևելյան Եվրոպայի մեծ մասը: Առաջին կայսր [[Պետրոս Մեծ]]ը և իր հետնորդները նպատակ ունեին ընդլայնել տերության սահմանները դեպի հարավ՝ նվաճելու [[Մերձավոր Արևելք]]ը<ref>Lee, Stephen J. (2013). [https://books.google.am/books?id=CXl-02q1YwsC&pg=PA31&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Peter the Great]. Routledge. ISBN 978-1136453250.</ref>: Այդ հարցում նրանք հենվում էին քրիստոնյա ժողովուրդների, առաջին հերթին՝ հայերի և վրացիների վրա<ref>[[Վարդան Ոսկանյան]], [http://hpj.asj-oa.am/321/1/61-3-4(297).pdf Իսրայել Օրու կողմից Պետրոս I-ին ներկայացված նորահայտ քարտեզը.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1961, № 3-4, էջ 297-306:]</ref>: Այդ ժամանակ տարածաշրջանը բաժանված էր երկու տերությունների՝ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] և [[Սեֆյան Իրան]]ի միջև:
[[Պատկեր:Devils Valley.jpg|մինի|Ռուս և վրացի ժողովուրդների բարեկամությանն ուղղված հուշարձան [[ռազմավիրական ճանապարհ]]ի վրա՝ դեպի [[Կազբեկ]] լեռան ճանապարհին]]
Կազմավորումից ի վեր՝ երեք դար շարունակ, իսլամադավան երկու տերությունները վարել են բազմաթիվ պատերազմներ: Նրանց միջև բաժանված էին ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ Վրաստանը: Պարսկաստանի կազմում Արևելյան Վրաստանը ներկայացված էր երկու թագավորությունների՝ [[Քարթլիի թագավորություն|Քարթլիի]] և [[Կախեթի թագավորություն|Կախեթի]] տեսքով: Արևելյան Հայաստանում առկա մելիքությունները գլխավորապես [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի խանության]] տարածքում էին, բնիկ հայկական բնակչությունը շարունակում էր ապրել [[Երևանի խանություն|Երևանում]], [[Գանձակի խանություն|Գանձակում]], [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանում]], [[Ղարադաղի խանություն|Ղարադաղում]], [[Խոյի խանություն|Խոյում]] և [[Մակուի խանություն|Մակուում]]: Թուլացած երկրներում սկսել էին գահակալական կռիվներ և ներքին պատերազմներ: 1722 թվականին աֆղանների զորահրամանատար [[Միր Մահմուդ]]ը գրավում է Պարսկաստանի մայրաքաղաք [[Սպահան]]ը<ref> Mikaberidze, Alexander (2011). "Isfahan, siege of". In Mikaberidze, Alexander (ed.). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. pp. 426–427. ISBN 1598843370.
</ref>: Օգտվելով դրանից՝ ռուսները սկսում են [[Կասպիական արշավանք]]ը (1722-23)<ref>Axworthy, Michael (2010). The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. ISBN 978-0857721938.</ref>: Հակապարսկական պայքար է սկսում [[Սյունիքի ազատագրական պայքար (1722-1730)|Սյունիքում]] (1722-1730), ապա՝ [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|Արցախում]] (1724-1731), կազմակերպվում է [[Երևանի ինքնապաշտպանություն (1724)|Երևանի ինքնապաշտպանությունը]] (1724):
[[Պատկեր:Irakli II 1.jpg|մինի|ձախից|[[Հերակլ II-ի արձան (Թելավ)|Հերակլ II-ի արձան]]ը [[Թելավ]]ում]]
Օգտվելով Պարսկաստանի թուլացումից՝ ռուսները անցնում են Կովկասի նվաճմանը: [[Եկատերինա II]] կայսրուհու և իր որդու՝ [[Պավել I]]-ի օրոք, աստիճանաբար քայլեր են արվում Կովկասում հաստատվելու նպատակով: 1783 թվականին [[Գեորգիևսկ]] քաղաքում կնքվում է մի դաշնագիր, որով վրաց Հերակլ II թագավորը ճանաչել է Ռուսաստանի հովանավորությունը և հրաժարվել ինքնուրույն արտաքին քաղաքականությունից, իսկ Ռուսաստանը պարտավորվում էր պահպանել Վրաստանի տարածքային ամբողջականությունը<ref>George Anchabadze, History of Georgia,[https://web.archive.org/web/20070927030932/http://iberiana.iatp.ge/georgia.htm#Georgia%20in%20the%20Beginning%20of%20Feudal%20Decomposition. Georgia in the Beginning of Feudal Decomposition. (XVIII cen.) ]</ref>: 1795 թվականին պարսից նոր շահ, [[Ղաջարիներ]]ի դինաստիանյի հիմնադիր [[Աղա-Մահմեդ խան Ղաջար]]ը ասպատակում է Հարավային Կովկասը՝ արշավելով [[Թիֆլիս]], [[Երևան]], [[Շուշի]] և [[Գանձակ]]<ref>Daryaee, Touraj (2012). [https://books.google.dk/books?id=K-poAgAAQBAJ&pg The Oxford Handbook of Iranian History]. Oxford University Press. pp. 1–432. ISBN 0199875758.</ref>: Մայրաքաղաք Թիֆլիսի մատույցներում տեղի է ունենում [[Կրծանիսի ճակատամարտ]]ը: Վրացական ամբողջ բանակի թիվը, որում ներգրավվել էին զինվորներ արևմտյան Վրաստանից՝ [[Իմերեթի թագավորություն|Իմերեթ]]ից, հասնում էր 5000-ի: Պարսկական 40 հազարանոց զորքը ջախջախեց վրացական ջոկատները<ref>Donald Rayfield. [https://books.google.nl/books?id=PxQpmg_JIpwC&pg=PA255&dq=agha+mohammad+khan+conquer+georgia&hl=nl&sa=X&ei=uxRYVe67HaWQ7AbL_YOADw&ved=0CEYQ6AEwBA#v=onepage&q=agha%20mohammad%20khan%20conquer%20georgia&f=false Edge of Empires: A History of Georgia] Reaktion Books, 15 feb. 2013 ISBN 1780230702 p 255</ref>: Ի պատասխան դրա՝ 1796 թվականին ռուսները ևս մեկ անգամ [[Պարսկական արշավանք (1796)|արշավում են Պարսկաստան]], ամրապնդում իրենց իրավունքները: Երկու տարի անց վրաց արքան մահանում է, և նրա որդին՝ [[Գեորգի XII]]-ը, ձևականորեն պահպանում է իր իշխանությունը մինչև մահ (1800): Ունենալով քսանից ավելի որդիներ և դուստրեր՝ նա չի կարողանում ժառանգել թագավորությունը: [[Բագրատիոնիներ]]ի դինաստիան հեռացվում է իշխանությունից, և ռուսները Թիֆլիսում ստեղծում են գերագույն իշխանություն՝ ռուսական զինվորականության գլխավորությամբ:
== Գանձակի գրավում ==
[[Պատկեր:Взятии штурмом крепости Гянджи.jpg|մինի|Գրոհ [[Գանձակի բերդ]]ի վրա]]
Ամրանալով Վրաստանի տարածքում և հետզհետե այստեղ տեղափոխելով նորանոր զորամասեր՝ գեներալ [[Պավել Ցիցիանով]]ը մշակեց [[Գանձակ]]ի գրավման ծրագիրը: Քաղաքն ուներ հին պատմություն. ըստ [[Կիրակոս Գանձակեցի|Կիրակոս Գանձակեցու]] և [[Մովսես Կաղանկատվացի|Մովսես Կաղանկատվացու]]՝ այն հիմնադրվել էր որպես բերդաքաղաք՝ 9-րդ դարի երկրորդ կեսին<ref>History of the Caucasian Albanians by Movses Daskhurantsi, C.J.F. Dowsett trans. (London 1961), chapter 21.</ref>: [[Հին Գանձակ]]ն ուներ ամուր բերդ, որը ռազմավարական կարևոր նշանակություն է ունեցել միջնադարում: Գանձակը դարձել է [[Ղարաբաղի կուսակալություն|Ղարաբաղի կուսակալության]] (1501-1726) կենտրոնը: Թուրք-պարսկական պատերազմների ժամանակ՝ 1588 թվականին, թուրքերը կառուցել են [[Երևանի բերդ|Երևանի]] ու [[Գանձակի բերդ|Գանձակի]] նոր բերդերը: Տեղակայված լինելով դաշտային տեղանքում՝ դրանք ամրություն էին հաղորդում լեռան ստորոտին: Գրավելով Գանձակը՝ ռուսներն առավելություն կունենային [[Կուր-Արաքսյան դաշտավայր]]ի նկատմամբ և հնարավորություն կստեղծվեր մոտենալ [[Փոքր Կովկաս]]ի լեռներին՝ [[Արցախ նահանգ|Արցախին]], [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքին]] ու [[Սևանի ավազան]]ին: Նադիր շահի մահից հետո ստեղծվում է [[Գանձակի խանություն]]ը (1747-1804), որն այլևս իշխանություն չուներ [[Արցախ նահանգ|Արցախում]]. այն առանձնացել էր իբրև [[Ղարաբաղի խանություն]]՝ իր մեջ ներառելով [[Խամսայի մելիքություններ]]ը, Զանգեզուրը և Բայլականը:
Գեներալն իր զորքերը բաժանեց երկու մասի. մեկը հանձնվեց գեներալ-մայոր Պորտնյագինին, իսկ մյուսը՝ գնդապետ Պավել Կարյագինին: Ջոկատները դասավորվեցին քաղաքի երկու՝ Ղարաբաղի ու Թիֆլիսի դարպասների մոտ: Նախահարձակ եղավ Պորտնյագինը, որը վաղ առավոտյան ժամը 5.00-ին մոտեցավ ղարաբաղյան դարպասին և անցավ գրոհի: Մի քանի այդպիսի գրոհներից հետո հարձակման անցավ երկրորդ զորամասը, բարձրացավ Թիֆլիսի դարպասից եւ տիրեց գլխավոր աշտարակին: Ջավադ խանը, հրացանը վերցրեց ձեռքը՝ ինքնապաշտպանվելու, սակայն ապարդյուն: Նրա, ապա և ավագ որդու՝ Հուսեյն Ղուլիի մահը խառնաշփոթ առաջացրեց պաշտպանների շարքերում<ref>Potto Vasily Alekseevich, Caucasian war from ancient times to Ermolova Book One ,Tsentrpoligraf (2008),ISBN 5952431518, section VII. (PRINCE Tsitsianov) ,(in Russian)</ref>: Տարբեր հաշվարկներով՝ Գանձակի գրավման ժամանակ կոտորվեց մինչև 3000 բնակիչ<ref>Etemad ol Saltane, Mohammad Hasan Khan (1984–1985). "III". Montazam-e Naseri. Tehran. p. 1469.</ref>: Գանձակի բերդի գրավման մասնակից ռուս զինվորները պարգևատրվել են արծաթե մեդալով: Քաղաքը վերանվանվում է «Ելիզավետպոլ»<ref>Swietochowski, Tadeusz. [https://books.google.nl/books?id=cozSOSsv7ZsC&pg=PA2&dq=ganja+khanate+persian&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjLprjttMDJAhVBHw8KHWTACJcQ6AEIVDAH#v=onepage&q=ganja%20khanate%20persian&f=false Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community] Cambridge University Press, 7 jun. 2004 ISBN 978-0521522458 page 4</ref>:
== Ռազմական գործողություններ ==
=== Պայքար Երևանի համար ===
{{Հիմնական|Երևանյան արշավանքներ (1804, 1808, 1827)}}
1804 թվականի ամռանը գեներալ Ցիցիանովի զորքերը շարժվեցին [[Երևան]]ի ուղղությամբ: Քաղաքն այդ ժամանակ ուներ մոտ 10 հազարանոց բնակչություն, որոնց ավելի քան կեսը թյուրքալեզու կամ պարսիկ մուսուլմաններ էին: Նրանք բնակվում էին գերազանցապես [[Երևանի բերդ]]ում, որտեղ հայերի մուտքն արգելված էր: Երևանն ի սկզբանե [[Երևանի կուսակալություն|կուսակալության]] (1501-1722) կենտրոն էր: 17-րդ դարի սկզբին [[Արարատյան դաշտ]]ի, այդ թվում՝ Երևանի բնակչությունը շահ [[Աբբաս I Սեֆի|Աբբաս I]]-ի կողմից [[Հայերի բռնագաղթն Իրան (1603-1604)|բռնագաղթեցվեց]] Իրան: [[Նադիր շահ]]ի մահվանից հետո ստեղծվում է [[Երևանի խանություն]]ը<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1#ii The Persian khanate of Yerevan]</ref>: Իսլամադավան վերնախավը հայ բնակչությանը դրել էր ծանր դրության մեջ: Հայերը նպատակադրվել էր վերստեղծել հայոց պետականությունը, և այդ պատճառով օժանդակում էին ռուսներին: Հունիսի 10-ին [[Գյումրի|Գյումրու]] մատույցներում պարսկական զորքը պարտություն է կրում, իսկ հունիսի 19-ին ռուսները մոտենում են Երևանի մատույցներին: Ամռան ընթացքում արձանագրելով մեծ հաջողություններ՝ ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը: Պարսկական զորքերը փորձում են թիկունքից հարվածել ռուսներին. [[Վանաձոր]] հասած վրաց արքայազն Ալեքսանդր Բագրատիոնին պարտություն է կրում: Չկարողանալով շարունակել երկարաժամկետ պաշարումը՝ ռուսները հեռանում են Վրաստան: 1805 թվականին նրանք բավարարվում են միայն Շիրակի գրավմամբ<ref>Հայկական Հանրագիտարան, [http://www.encyclopedia.am/pages.php?hId=1361 Ռուս պարսկական պատերազմներ]</ref>:
[[Պատկեր:Erivan1796.jpg|մինի|ձախից|[[Երևանի բերդ]]]]
Ռուսները չկարողացան կուտակել իրենց զորքերը Կովկասում, քանի որ Ալեքսանդր I կայսեր ուշադրությունը սևեռվել էր Եվրոպա: [[Ֆրանսիական մեծ հեղափոխություն]]ից որոշ ժամանակ անց երկրում հաստատվել էին կայսերական կարգեր. գահ բարձրացած [[Նապոլեոն Բոնապարտ]]ը նպատակ ուներ գրավել նոր տարածքներ ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: Ռուսներին թուլացնելու նպատակով ֆրանսիացիները Օսմանյան կայսրությանը հրահրում են նրանց դեմ. 1806 թվականին սկսեց [[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1806-1812)|ռուս-թուրքական]] հերթական պատերազմը (1806-1812), որը մղվում էր ինչպես Կովկասում, այնպես էլ [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզում]]: Դրա առիթն էր հանդիսացել [[Մեգրելիայի իշխանություն|Մեգրելիայի]], ապա նաև՝ [[Իմերեթի թագավորություն|Իմերեթի թագավորության]] և [[Գուրիայի իշխանություն|Գուրիայի]] միացումը Ռուսաստանին: Այս իշխանությունները ենթարկվում էին Օսմանյան կայսրությանը: Մյուս կողմից, ֆրանսիացի փորձագետները օգնում են պարսից թագաժառանգ Աբբաս Միրզային՝ արդիականացնելու պարսկական բանակը: Երկու երկրների միջև կնքվում է դաշինք<ref>Amini, Iradj (2000). Napoleon and Persia: Franco-Persian relations under the First Empire. Washington, D.C.: Taylor & Francis. ISBN 0-934211-58-2.</ref>:
1808 թվականին, երբ ռուսական զորքերը լուրջ հաջողություններ էին արձանագրել Կուր-Արաքսյան միջագետքում, կատարվում է Երևանի գրավման ևս մեկ փորձ: Այս անգամ ռուսներն արշավում են աշնանը՝ գեներալ [[Իվան Գուդովիչ]]ի գլխավորությամբ: Ռուսները կարողանում են պարսիկներից խլել [[Էջմիածին]]ը, ապա շրջանցելով Արարատյան դաշտը՝ նաև [[Նախիջևան (ՆԻՀ)|Նախիջևան]]ը: Բերդն ամրացվել էր ֆրանսիական ռազմական մասնագետների ղեկավարությամբ և ամուր պաշտպանվում էր։ Մի քանի անհաջող գրոհներից հետո ռուսական զորքի հրամանատար Գուդովիչը դադարեցնում է պաշարումը և վերադառնում Վրաստան:
=== Ճակատամարտեր Արցախում և Շիրվանում ===
== Տես նաև ==
* [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1722-1723)]]
| |||