«Շուն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ընտանի շունը''' կամ '''շունը''' (հոգնակի՝ շներ) [[շնազգի]]ների ընտանիքի կաթնասուն է։ Շունը [[գորշ գայլ]]ի ենթատեսակներից է, աշխարհում ընտելացված ամենատարածված կենդանիներից։ Առաջին ընտելացված կենդանին է։ Առաջին մասամբ ընտելացված շները գոյություն են ունեցել ավելի քան 33 000 տարի առաջ։ Դրանց նախորդները չեն գոյատևել [[սառցե դարաշրջան]]ում, դրանից հետո ընտելացված շների հնագույն մնացորդներ հայտնաբերվել են Ելիսեևիչի (Բրյանսկի շրջանում) վերին[[պալեոլիթ]]յան բնակավայրից և վերագրում են մինչև 19 000 տարի։տարի<ref>{{cite web|url=http://www.livescience.com/8405-dogs-dogs.html|author=Ռեմի Մելինա|title=Ինչպե՞ս են շները դարձել շուն (անգլ)}}</ref>։

Ընտելացումից ի վեր շները պատմական դեր ունեն մարդու կյանքում։ Ապրելով մարդու հետ՝ մասնակցել են որսորդությանը, հսկել են տիրոջն ու բնակատեղին։ Աշխարհում շունը լայնորեն ընկալվում է որպես մարդու լավագույն ընկեր, մարդու բարեկամ։ [[Հին Եգիպտոս]]ում շունը տարբեր դասակարգերի սիրելի ու գրեթե սրբազան կենդանին էր, այն նաև թաղվում էր ու [[մումիա|մումիֆիկացվում]]։<ref>{{cite web|url=http://www.emory.edu/EMORY_REPORT/stories/2011/11/soundbites_dwarves_dogs_ancient_egypt.html|title=Դվարֆները և շները հին Եգիպտոսում (անգլ)|author=Լեսլի Քինգ}}</ref>։

Շներն օգտագործվում են տարբեր ոլորտներում։ Հնուց ի վեր գոյություն են ունեցել մարտական շներ, դրանք նշանավոր են նաև [[համաշխարհային պատերազմ]]ներում։ Ներկայում կան ոստիկանական, ծառայողական՝ մարդկանց հետ գործակցելու և հաշմանդամներին օգնելու համար, և այլ աշխատանք կատարող շներ։ Երկրագնդի տարբեր հատվածներում շների հանդեպ վերաբերմունքը տարբեր է։ Դրանք նաև սննդի աղբյուր են՝ օգտագործվող ճաշատեսակներ մեջ, ինչը հատուկ է արևելյան խոհանոցին։ Օտարերկրացիների համար՝ 2008 թ. [[Պեկինի օլիմպիական խաղեր]]ի ժամանակ պաշտոնապես սպասարկող 112 ռեստորաններում արգելվեց շան մսի մատուցումը։մատուցումը<ref>{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7501768.stm|publisher=[http://www.bbc.co.uk/news/ BBC]|title=Չինաստանն արգելում է շունը օլիմպական ճաշացանկում (անգլ)}}</ref>։

Աշխարհում կա շուրջ 500 միլիոն շուն, որոնց 75%-ը թափառող շներն են։ Դրանց հետ կապված խնդիրներն ավելի ընդգծված են զարգացող երկրներում։ Շները հանդիսանում են տարբեր հիվանդությունների կրողներ ու փոխանցողներ։փոխանցողներ<ref>{{cite web|url=http://www.wspa-international.org/wspaswork/dogs/strayanimals/|title=Թափառող կենդանիներ (անգլ)|publisher=ԿՊՀԸ (WSPA)|accessdate=07.06.12}}</ref>։ Այժմ կա շների մի քանի հարյուր տեսակ, նրանց միջին չափերը հիմնականում տատանվում են 15-84 սմ միջև, քաշը՝ 1-79 կգ միջև։միջև<ref>{{cite web|url=http://animals.nationalgeographic.com/animals/mammals/domestic-dog.html|publisher=National Geographic|title=Ընտանի շուն (անգլ)|accessdate=07.06.12}}</ref>։

Շների նախնիներն առաջացել են [[գայլեր]]ի ցեղից, որի բոլոր տեսակներն էլ կարող էին խաչասերվել՝ սկիզբ տալով շներին։ Սակայն շների անմիջական նախնին համարվում է հենց գորշ գայլը, որը գենետիկ ինֆորմացիայով ավելի մոտ է շանը։ Ընտելացված շների առաջացման տարբեր վայրեր են առաջարկվել հնագիտական հայտնագործություններով, դրանք հերքել կամ լրացրել են միմյանց։ [[Յութա]]յում՝ Վտանգի քարանձավում (Danger Cave) 9000-10 000 տարվա մնացորդների, [[Պերու]]ում և [[Կոլումբիա]]յում մնացորդների հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային]] և [[Լատինական Ամերիկա|Լատինական]] [[Ամերիկա]]ների շների նախնին ևս գորշ գայլն է [[Եվրասիա]]յում<ref>{{cite paper|url=http://www.sciencemag.org/content/298/5598/1613.full|title=Նոր Աշխարհի շների Հին ԱԱշխարհից ԴՆԹ-ի վկայություն|date=22 նոյեմբերի, 2002|publisher=[http://www.sciencemag.org AAAS Science]}}</ref>։ Այդուամենայնիվ ընդհանրապես շների ծագումն ու ընտելացումը հաստատապես պարզել դժվար է, քանի որ ներկա կենդանիները ֆիլոգենետիկորեն տարբերվում են վերջին 150 տարում։տարում<ref>{{cite web|url=http://www.livescience.com/20480-dog-domestication-mystery.html|title=Ինչու՞ է շների ծագումը դեռ առեղծվածային|author=Վայն Փերրի|date=21 մայիս, 2012}}</ref>։

Գայլերի և մարդկային միմյանց առնչվող առաջին ոսկորներին վերագրում են մինչև 400 000 տարի, [[Գենետիկա|գենետիկ հետազոտությունները]] ցույց են տալիս, որ շունը կարող է առաջացած լինել 135 000 տարի սրանից առաջ։առաջ<ref>{{cite paper|publisher=[http://www.sciencemag.org AAAS Science]|url=http://www.sciencemag.org/content/276/5319/1687.full|title=Ընտանի շան բազմազան ու հնագույն ծագումը|date=13 հուլիսի, 1997}}</ref>։ 2002-ին հրապարակված հետազոտությունն առաջարկում է նաև 40 000 տարի առաջ վարկածը։վարկածը<ref name=savolaynen>{{cite paper|url=http://www.sciencemag.org/content/298/5598/1610.full|title=Ընտանի շների արևելաասիական ծագման գենետիկ վկայություն|accesdate=09.07.2012|date=22 նոյեմբերի, 2002|publisher=[http://www.sciencemag.org AAAS Science]}}</ref>։ Հնագիտական աղբյուրներով ամենահին շները եղել են [[Բելգիա]]յում՝ Գոյեի քարանձավում (Goyet)՝ ''31 700 տարի առաջ'',<ref>{{cite paper|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308002380|title=Բրածո շներ ու գայլեր Բելգիայի, Ուկրաինայի, Ռուսաստանի պալեոլիթյան վայրերից|publisher=Journal of Archaeological Science|date=Փետրվար, 2009|accessdate=09.07.2012}}</ref>, [[Սիբիր]]ում՝ Ռազբոյնիչյա քարանձավում՝ ''33 000 տարի առաջ'',<ref>{{cite paper|url=http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0022821|title=33 000 տարեկան առաջին շունը Սիբիրում՝ Ալթայի լեռներում|date=28 հուլիսի, 2011|accessdate=09.07.2012|publisher=Public Library of Science}}</ref> [[Ֆրանսիա]]յում՝ Շովեյի քարայրում (Chauvet)՝ երեխայի ու շնազգիի հետքեր ''26 000 տարի առաջ''։<ref>{{cite web|url=http://www.msnbc.msn.com/id/27240370/ns/technology_and_science-science/t/worlds-first-dog-lived-years-ago-ate-big/|title=Աշխարհում առաջին շունն ապրել է 31.7 հազար տարի առաջ|accessdate=09.07.2012}}</ref>։

[[Իսրայել]]ի հյուսիսում հայտնաբերվել են [[Նաթուֆյան մշակույթ|Նաթուֆյան ժամանակներում]] միասին թաղված երեխայի և գայլի կամ շան ձագի ոսկերներ՝ ստորին ծնոտ ու կարնասիալ (գիշատիչ) ատամներ, դրանք վկայում են 12 000 տարի առաջ ընտելացման մասին։մասին<ref>{{cite paper|url=http://www.nature.com/nature/journal/v276/n5688/abs/276608a0.html|title=Իսրայելում 12 000 տարի առաջ շան ընտելացման վկայություն|date=07 դեկտեմբերի, 1978|publisher=[[Nature]]|accessdate=09.07.2012}}</ref>։ Դեռևս 1873-ին [[Շվեյցարիա]]յում՝ Կեսլերլոխի քարայրում (Kesslerloch Cave) գտնված վերին ծնոտի մնացորդները ''14 100- 14 600 տարվա'' են։ Սակայն շների և գայլերի ծնոտների նմանությունը միայն այն գայլերի հետ է, որոնք հանդիպում են Չինաստանում։<ref name=pang/>

Այսպես, ըստ արական [[Y քրոմոսոմ]]ի վերլուծության՝ ընտանի շունը ծագել է [[Չինաստան]]ի հարավ-արևելքում։արևելքում<ref name=savolaynen/> Նույն ուղղվածությամբ՝ միտոքոնդրիալ [[ԴՆԹ]]-ի այլ հետազոտություն կոնկրետացրեց ծագման վայրը՝ [[Յանցզի գետ]]ից հարավ, ժամանակը՝ մոտ 16 300 տարի սրանից առաջ։<ref name=pang>{{cite paper|url=http://mbe.oxfordjournals.org/content/26/12/2849.full|title=մԴՆԹ-ի տեղեկությունը նշում է շան ծագումը Յանցզի գետից հարավ՝ տարբեր գայլերից|date=1 սեպտեմբերի, 2009|accessdate=09.07.2012}}</ref>։ ՄԴՆԹ-ի վերլուծությանը հակադրվում է, դրան հաջորդած, այլ ուսումնասիրություն, ըստ որի ընտանի շան գենոմի առավելագույն համընկնումը [[նուկլեոտիդ]]ի մակարդակով [[Միջին Արևելք]]ի գորշ գայլին է համապատասխանում, և հենց միջինարևելյան գայլի գենոմն է հետագայում առավելագույնը տարբերակվում։տարբերակվում<ref>{{cite paper|url=http://www.nature.com/nature/journal/v464/n7290/full/nature08837.html|title=Գենոմային ՄՆՊ-երի և հապլոտիպերի վերլուծությունը բացահայտում է շան ընտելացման մեծ պատմություն|date=17 մարտի, 2010|accessdate=09.07.2012|publisher=[[Nature]]}}</ref>։ Այս երկու տեսություններն էլ ունեն իրենց քննադատությունը։

Ի տարբերություն մարդու՝ շունը քրտնագեղձեր չունի (բացի թաթերի բարձիկներից), այդ պատճառով էլ չի քրտնում։ Բոլոր շնազգիների՝ շան, աղվեսի, գայլի և մյուսների մարմնի հովացումը կատարվում և կարգավորվում է շնչառության հաճախականությամբ։ Երախները բաց, լեզուները դուրս գցած՝ դրանք շնչում են սառն օդը և արտաշնչում տաքը։ Քթի, բերանի խոռոչի և լեզվի լորձաթաղանթը, որոնց վրա շատ գեղձեր կան, խոնավության բավարար քանակ են ապահովում։ Սա անհրաժեշտ է նաև շան հոտառական հատկությունը պահպանելու համար և նպաստում է այն բանին, որ շան քիթը միշտ խոնավ է ու սառը։սառը<ref>«Ինչու և ինչպես» Շներ։ Պետեր Տայխման</ref>։