«Շիա իսլամ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Շիա''' ({{IPAc-en|ˈ|ʃ|iː|ə}}; {{lang-ar|شيعة}} ''Shīʿah'', from ''Shīʿatu ʿAlī'', «Ալիի համախոհներ»), իսլամի ճյուղ, որի համաձայն [[Մուհամմադ|Մուհամմադ մարգարեն]] Ղադիր Խումում տեղի ունեցած հավաքի ժամանակ իր իրավահաջորդ և [[Իմամաթ (շիա իսլամ)|իմամ]] (առաջնորդ) է նշանակել [[Ալի իբն Աբի Տալիբ|Ալի իբն Աբի Տալիբին]]ին<ref>{{cite book |url=https://www.al-islam.org/khilafah-ali-over-abu-bakr-toyib-olawuyi/preface |title=On the Khilafah of Ali over Abu Bakr |last=Olawuyi |first=Toyib |publisher= |year=2014 |isbn=978-1-4928-5884-3 |location= |pages=3 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160422181325/http://www.al-islam.org/khilafah-ali-over-abu-bakr-toyib-olawuyi/preface |archivedate=22 April 2016 |df=dmy-all }}</ref>։ Սակայն Մուհամմադի մահից հետո Սաքիֆայում տեղի ունեցած հավաքի արդյունքում [[խալիֆ]] է դարձել Աբու Բաքրը։ Հենց սրանով էլ սկսվել է [[Սուննիսուննի իսլամ|սուննի իսլամի]]ի հետ առաջին հակադրությունը․ սուննիները կարծում են, որ Մուհամմադը իրավահաջորդ չի նշանակել։ Նրանք նաև պնդում են, որ [[Աբու Բաքր|Աբու Բաքրը]]ը խալիֆ է նշանակվել շուրայի միջոցով (համայնքային համաձայնությամբ), և նրան համարում են մարգարեից հետո առաջին օրինական խալիֆը<ref>{{cite web|url=http://www.alhewar.com/SadekShura.htm|title=The Shura Principle in Islam – by Sadek Sulaiman|website=www.alhewar.com|access-date=2016-06-18|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160727210611/http://www.alhewar.com/SadekShura.htm|archivedate=27 July 2016|df=dmy-all}}</ref>։

Ի տարբերություն առաջին երեք Ռաշիդուն խալիֆների՝ Ալին Մուհամմադի տոհմից էր։ Իսկ Բանու Հաշիմը, ով նաև մարգարեի զարմիկն էր, համարվում է առաջին տղամարդը, ով ընդունել է իսլամն ու դարձել է մուսուլման<ref>{{cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=VC4lDwAAQBAJ&pg=PA159|title=Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective|last=Triana|first=María|date=2017|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-317-42368-3|location=|pages=159|language=en|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170908112857/https://books.google.co.uk/books?id=VC4lDwAAQBAJ&pg=PA159|archivedate=8 September 2017|df=dmy-all}}</ref>։

Շիա իսլամի կողմնակիցները կոչվում են Ալիի շիաներ կամ շիա (հավաքական), շիի կամ շիիթ (անհատապես)<ref>''Shi'a'' is an alternative spelling of ''Shia'', and ''Shi'ite'' of ''Shiite''. In subsequent sections, the spellings ''Shia'' and ''Shiite'' are adopted for consistency, except where the alternative spelling is in the title of a reference.</ref>։ Շիականությունը իսլամի երկրորդ խոշոր ճյուղն է․ 2000-ական թվականների տվյալներով շիա մուսուլմանները կազմել են աշխարհի բնակչության 10-15%<ref name=PEW2009>{{cite web|title=Mapping the Global Muslim Population|url=http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/|accessdate=10 December 2014|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151214172939/http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/|archivedate=14 December 2015|df=dmy-all|date=2009-10-07|quote=The Pew Forum’s estimate of the Shia population (10-13%) is in keeping with previous estimates, which generally have been in the range of 10-15%.}}</ref>։ Շիա իսլամի ամենամեծ ճյուղը տասներկուականներն են (իսնաշարիներ)<ref name="Newman2013">{{cite book|last=Newman|first=Andrew J.|title=Twelver Shiism: Unity and Diversity in the Life of Islam, 632 to 1722|url=https://books.google.am/books?id=-_M8BQAAQBAJ|year=2013|publisher=Edinburgh University Press|isbn=978-0-7486-7833-4|chapter=Introduction|chapterurl=https://books.google.am/books?id=-_M8BQAAQBAJ&pg=PP18|page=2}}</ref>․ 2012 թվականի տվյալներով կազմում են շիա մուսուլմանների 85%-ը<ref>{{cite book|last=Guidère|first=Mathieu|title=Historical Dictionary of Islamic Fundamentalism|url=https://books.google.am/books?id=tCvhzGiDMYsC&pg=PA319|year=2012|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-7965-2|page=319}}</ref>։

Շիա իսլամը հիմնված է Ղուրանի և հադիսներում Մուհամմադի թողած հաղորդումների վրա, ինչպես նաև հիմնված է իմամների ուսուցանած հադիսների վրա<ref name="Esposito, John 2002. p. 40">Esposito, John. "What Everyone Needs to Know about Islam". Oxford University Press, 2002 | {{ISBN|978-0-19-515713-0}}. p. 40</ref><ref>{{cite web |url=http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2189?_hi=26&_pos=238 |title=From the article on Shii Islam in Oxford Islamic Studies Online |publisher=Oxfordislamicstudies.com |accessdate=2011-05-04 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120528231159/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2189?_hi=26&_pos=238 |archivedate=28 May 2012 |df=dmy-all }}</ref>։ Շիաները համարում են, որ Ալին Մուհամմադի իրավահաջորդ է նշանակվել աստվածային կամքով և նա նաև առաջին իմամն է։ Շիաները [[Իմամաթ (շիա իսլամ)|իմամաթի]] դոկտրինան տարածում են Մուհամմադի ընտանիքի անդամների վրա՝ Ահլ ալ-Բայթ (Տան մարդիկ)<ref>{{Cite encyclopedia|authors=Goldziher, I., Arendonk, C. van and Tritton, A.S. | year= 2012 | title=Ahl al- Bayt |encyclopedia=Encyclopaedia of Islam| edition=2nd|publisher=Brill |editors=P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs| doi= 10.1163/1573-3912_islam_SIM_0378 }}</ref>։ Նրանց կարծիքով Մուհամմադի ժառանգորդների մեջ որոշ մարդիկ, ովքեր հայտնի են իբրև իմամներ, ունեն որոշակի հոգևոր և քաղաքական իշխանություն համայնքի նկատմամբ, անսխալական են և օժտված են այլ աստվածային հատկանիշներով<ref name="franc46">{{cite web|url=http://www.al-islam.org/principles-shiite-creed-ayatullah-ibrahim-amini/lesson-13-imams-traits|title=Lesson 13: Imam's Traits|work=Al-Islam.org|deadurl=no|archiveurl=https://archive.is/20150209161456/http://www.al-islam.org/principles-shiite-creed-ayatullah-ibrahim-amini/lesson-13-imams-traits|archivedate=9 February 2015|df=dmy-all|date=2015-01-13}}</ref>։ Չնայած կան բավականին շատ շիական դպրոցներ և ճյուղեր՝ ժամանակակից շիա իսլամը բաժանվում է երեք հիմնական խմբի՝ տասներկուականներ, [[Իսմայիլականություն|իսմայիլականներ]] և զեյդիականներ, որոնցից ամենամեծ խումբը և ամենաազդեցիկը տասներկուականներն են<ref>Tabataba'i (1979), p. 76</ref><ref>''God's rule: the politics of world religions'', p. 146, Jacob Neusner, 2003</ref><ref>Esposito, John. ''What Everyone Needs to Know about Islam'', Oxford University Press, 2002. {{ISBN|978-0-19-515713-0}}. p. 40</ref>։

Շիա մուսուլմանները հավատում են, որ ինչպես միայն Ալլահը իրավունք ունի որոշելու իր մարգարեին, այնպես էլ միայն նա ունի բացառիկ իրավունք նշանակելու վերջինիս իրավահաջորդին։ Նրանք կարծում են, որ Ալլահն է ընտրել Ալիին՝ իբրև Մուհամմադի ժառանագորդ և իսլամի առաջին խալիֆ (''khalifah'', պետության ղեկավար)։ Շիաները կարծում են, որ Մուհամմադը Ալիին նշանակել է իր ժառանգորդ հենց Ալլահի հրամանով (Ղադիր Խումում)<ref>{{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/shiite-doctrine|editor=Ehsan Yarshater|title=Shi'ite Doctrine |publisher=Iranicaonline.org |accessdate=2019-01-22 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150517022711/http://www.iranicaonline.org/articles/shiite-doctrine |archivedate=17 May 2015 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{harvnb|Momen|1985|p=15}}</ref>։

Ալին Մուհամմադի առաջին զարմիկն էր և ամենամոտ բարեկամը, նա միևնույն ժամանակ նաև Մուհամմադի փեսան էր, քանզի ամուսնացել էր Մուհամմադի դստեր՝ Ֆաթիմայի հետ<ref name="Merriam-Webster 1999, p. 525">Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions, Wendy Doniger, Consulting Editor, Merriam-Webster, Incorporated, Springfield, MA 1999, {{ISBN|0-87779-044-2}}, LoC: BL31.M47 1999, p. 525</ref><ref name="Esposito, John 2002. p. 46">"Esposito, John. "What Everyone Needs to Know about Islam" Oxford University Press, 2002. {{ISBN|978-0-19-515713-0}}. p. 46</ref>։

Ղադիր Խումի իրադարձությունը տեղի է ունեցել 632 թվականի մարտին։ Հաջից վերադառնալուց հետո Մուհամմադ մարգարեն հավաքել է բոլոր մուսուլմաններին և երկար մի քարոզ կարդացել։ Այս քարոզում Մուհամմադը հայտարարել է․ «ում համար ես հովանավոր եմ, նրա համար Ալին էլ է հովանավոր»։ Քարոզից հետո Մուհամմադը հրամայել է բոլորին հավատարիմ լինել Ալիին։ Շիա մուսուլմանները համարում են, որ այս իրադարձությամբ Ալին պաշտոնապես նշանակվել է Մուհամմադի իրավահաջորդ<ref>{{cite book|last1=Razwy|first1=Sayed Ali Asgher|title=A Restatement of the History of Islam & Muslims|page=276}}</ref>։

Երբ 632 թվականին Մուհամմադը մահացել է, Ալիի և Մուհամմադի մոտ բարեկամները թաղման պատրաստություն են տեսել։ Մինչ նրանք զբաղված են եղել մարգարեի մարմինը պատրաստելով [[Աբու Բաքր|Աբու Բաքրը]]ը, [[Ումար իբն ալ-Խաթաբ|Ումարը]] և Աբու Ուբայդահ իբն ալ Ջարահը հանդիպել են Մադինայի առաջնորդներին և Աբու Բաքրին ընտրել խալիֆ։ Ալին չի ընդունել Աբու Բաքրի խալիֆայությունը և հրաժարվել է հավատարմության խոստում տալ նրան։ Սա նշվում է ինչպես սուննիների, այնպես էլ շիաների իսկական [[Հադիս|Հադիսում]]։ում։ [[File:Investiture of Ali Edinburgh codex.jpg|thumb|Ալիի նշանակումը Ղադիր Խումում (1308/1309 [[Իլխանություն|Իլխանության]] շրջանի ձեռագիր)]]

9-րդ դարի սուննի մուսուլման գիտնական Իբն Քութայբահը Ալիի մասին պատմում է՝ <blockquote>Ես Ալլահի ծառան եմ և նրա մարգարեի եղբայրը։ Ուստի ես ավելի արժանավոր եմ այս պաշտոնում, քան դու։ Ես հավատարմության երդում չեմ տալու ձեզ [Աբու Բաքր և Ումար], քանզի շատ ավելի ճիշտ կլինի, որ դուք բայա (հավատարմության երդում) տաք ինձ։ Դու խլել ես այս պաշտոնը անսարներից՝ իբրև փաստարկ օգտագործելով մարգարեի հետ ունեցած ցեղային կապդ։ Դու ուժով խլելու± ես այդ պաշտոնը մեր՝ ահլ ալ-բայթի ձեռքից։ Մի±թե դու չես հայտարարել անսարների առջև, որ դու ավելի արժանավոր ես խալիֆի պաշտոնի համար, քանի որ Մուհամմադը ձեր միջից է եղել (սակայն Մուհամմադը երբեք Աբու Բաքրի ընտանիքից չի եղել), այդպիսով էլ նրանք քեզ են տվել առաջնորդությունը և ենթարկվել հրամանիդ։ Այժմ ես դեմ եմ հանդես գալիս քեզ՝ օգտագործելով նույն փաստարկը․․․ Հենց մենք ենք ավելի արժանավոր Ալլահի մարգարեն լինելուն՝ ողջ, թե մեռած։ Տվեք մեր իրավունքը մեզ, եթե իսկապես հավատում եք Ալլահին, հակառակ դեպքում պատասխան կտաք սխալ գործելու համար․․․ Ումա՛ր, ես չեմ ենթարկվելու քո հրամաններին․ ես հավատարմության երդում չեմ տալու նրան։ Ի վերջո Աբու Բաքրը ասել է․ «Օ՜ Ալի։ Եթե դու չես ցանկանում քո բայան տալ ինձ, ապա ես չեմ պատրաստվում քեզ ստիպել»։</blockquote>Ալիի կինը՝ Մուհամմադի դուստր Ֆաթիման, հրաժարվել է հավատարամության երդում տալ Աբու Բաքրին և շարունակել է անհաշտ մնալ նրա հետ մինչև իր մահը․ նա մահացել է Ֆադաքի և հոր կողմից թողված ժառանգության հարցերի, ինչպես նաև իր տանը տեղի ունեցած հավաքի հետևանքների պատճառով։ Սա հիշատակված է սահիհ սուննի Հադիսում, Սահիհ Բուխարիում և Սահիհ Մուսուլմանում։ Ֆաթիման հավատարմության երդում չի տվել Աբու Բաքրի խալիֆայությանը<ref>{{cite web|url=https://sunnah.com/search/?q=After+the+death+of+Allah+%27s+Apostle+Fatima+the+daughter+of+Allah%27s+Apostle+asked+Abu+Bakr+As-Siddiq+to+give+her,+her+share+of+inheritance+from+what+Allah%27s+Apostle+had+|title=After the death of Allah 's Apostle Fatima the daughter of Allah's Apostle asked Abu Bakr As-Siddiq to give her, her share of inheritance from what Allah's Apostle had (p. 1) – Sunnah.com – Sayings and Teachings of Prophet Muhammad (صلى الله عليه و سلم)|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171010055547/https://sunnah.com/search/?q=After+the+death+of+Allah+%27s+Apostle+Fatima+the+daughter+of+Allah%27s+Apostle+asked+Abu+Bakr+As-Siddiq+to+give+her%2C+her+share+of+inheritance+from+what+Allah%27s+Apostle+had+|archivedate=10 October 2017|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Բանու հաշիմ ցեղի գրեթե բոլոր անդամները, Մուհամմադի տոհմը և սահամայի մեծամասնությունը աջակցել են Ալիին մարգարեի մահից հետո, մինչդեռ ուրիշները աջակցում էին Աբու Բաքրին<ref>{{cite web|url=https://www.al-islam.org/history-shiism-advent-islam-end-minor-occultation-muharrami/lesson-8-shiah-among-companions-sahabah|title=Lesson 8: The Shi'ah among the Companions {sahabah}|date=February 2013|website=Al-Islam.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170729024723/https://www.al-islam.org/history-shiism-advent-islam-end-minor-occultation-muharrami/lesson-8-shiah-among-companions-sahabah|archivedate=29 July 2017|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.al-islam.org/house-sorrows-life-sayyidah-fatimah-al-zahra-and-her-grief-shaykh-abbas-qummi/chapter-3-state|title=Chapter 3: State of Affairs in Saqifah after the Death of the Prophet|date=2016-04-21|website=Al-Islam.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170729151253/https://www.al-islam.org/house-sorrows-life-sayyidah-fatimah-al-zahra-and-her-grief-shaykh-abbas-qummi/chapter-3-state|archivedate=29 July 2017|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.islamicinsights.com/religion/clergy-corner/did-imam-ali-give-allegiance-to-abu-bakr.html|title=Did Imam Ali Give Allegiance to Abu Bakr?|date=8 December 2009|publisher=Islamic Insights|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170628084915/http://www.islamicinsights.com/religion/clergy-corner/did-imam-ali-give-allegiance-to-abu-bakr.html|archivedate=28 June 2017|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref>Riz̤vī, Sayyid Sa'eed Ak̲h̲tar. Slavery: From Islamic & Christian Perspectives. Richmond, British Columbia: Vancouver Islamic Educational Foundation, 1988. Print. {{ISBN|0-920675-07-7}} pp. 35–36</ref><ref>{{cite web|url=https://www.world-federation.org/sites/default/files/uploaded_files/The_Succession_to_Muhammad-Wilferd_Madelung.pdf|title=Archived copy|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170730061409/https://www.world-federation.org/sites/default/files/uploaded_files/The_Succession_to_Muhammad-Wilferd_Madelung.pdf|archivedate=30 July 2017|accessdate=2017-06-14|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref>Shaikh, Asif. Sahaba: The Companion. n.p., n.d. Print. pp. 42–45</ref><ref>Peshawar Nights</ref><ref>A list composed of sources such as Ibn Hajar Asqalani and Baladhuri, each in his Ta'rikh, Muhammad Bin Khawind Shah in his Rauzatu's-Safa, Ibn Abdu'l-Birr in his Isti'ab</ref><ref>Muhammad ibn Jarir al-Tabari, vol. 3, p. 208; Ayoub, 2003, 21</ref>։

Միայն 657 թվականին 3-րդ խալիֆի՝ Օսմանի սպանությունից հետո [[Մադինա (Յասրիբ)|Մադինայի]] մուսուլամանները հուսալքության մեջ որոշում են 4-րդ խալիֆ հռչակել Ալիին<ref name="Merriam-Webster 1999, p. 525"/>, և նա իր խալիֆայությունը հիմնել է Քուֆայում՝ ներկայիս [[Իրաք|Իրաքում]]ում<ref name="Britannica738"/>։

Մուսուլմանական համայքնի նկատմամբ Ալիի իշխանությունը շատ վիճարկելի է եղել և նրա դեմ պատերազմներ են սկսվել։ Արդյունքում նա պայքարել է այն խմբերի դեմ, որոնք դավաճանել էին Ալիին նրա իրավահաջորդությանը հավատարմության երդում տալուց հետո, կամ էլ նրանց դեմ, ովքեր ցանկանում էին գրավել նրա պաշտոնը։ Այս հակասությունները ի վերջո հանգեցրել են Առաջին Ֆիթնային, որը առաջին խոշոր [[Քաղաքացիականքաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական պատերազմն]]ն էր Իսլամական խալիֆայության ներսում։ Ֆիթնան սկսվել է ապստամբությունների տեսքով, որոնք ուղղված էին Ալի իբն Աբի Տալիբի դեմ, որը պայմանավորված էր նրա քաղաքական նախորդ՝ Օսման իբն Աֆֆանի սպանությամբ։ Ապստամբները, ովքեր մեղադրել են Օսմանին նախապաշարմունքի մեջ, հաստատել են Ալիի խալիֆայությունը, սակայն հետո սկսել են կռվել հենց նրա դեմ<ref name="Merriam-Webster 1999, p. 525"/>։ Ալին իշխել է 656 թվականից մինչև 661 թվականը<ref name="Merriam-Webster 1999, p. 525"/>, երբ նրան սպանել են<ref name="Esposito, John 2002. p. 46"/> գետնատարած աղոթելիս (սուջուդ)։ Այնուհետև Ալիի հիմնական հակառակորդ [[Մուավիա|Մուավիան]]ն հավակնություններ է ներկայացրել խալիֆայության նկատմամբ։նկատմամբ<ref>The New Encyclopædia Britannica, Jacob E. Safra, Chairman of the Board, 15th Edition, Encyclopædia Britannica, Inc., 1998, {{ISBN|0-85229-663-0}}, Vol 10, p. tid738</ref>։

Ալիի մահից հետո նրա ավագ որդի Հասանը դարձել է Քուֆայի մուսուլմանների ղեկավար, և Քուֆայի մուսուլմանների և Մուավիայի զորքի միջև տեղի ունեցած բախումից հետո Հասանը համաձայնվել է խալիֆայությունը տալ Մուավիային և որոշ պայմաններով խաղաղություն հաստատել մուսուլմանների միջև<ref>{{cite web|url=http://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=question&id=1297|title="Solhe Emam Hassan"-Imam Hassan Sets Peace|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130311022151/http://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=question&id=1297|archivedate=11 March 2013|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite book|title=تهذیب التهذیب|page=271}}</ref>։

Այնուհետև Հասանը տեղափոխվել է Մադինա, որտեղ 670 թվականին թունավորվել է իր կնոջ՝ Ջադա բինթ ալ-Աշաթ իբն Քայսի կողմից․ այս սպանությունը կատարվել էր Մուավիայի կամքով, ով նախապես կապ էր հաստատել Հասանի կնոջ հետ։ Նրա նպատակն էր խալիֆայությունը փոխանցել իր որդուն՝ Յազիդին, իսկ Հասանը խոչընդոտ էր այդ ճանապարհին։

[[File:ImamHusaynMosqueKarbalaIraqPre2006.JPG|thumb|Իմամ Հուսեյնի տաճարը Քերբելայում, [[Իրաք|Իրաքը]]ը, որը սրբավայր է համարվում շիա մուսուլմանների համար։]]Հուսեյնը, ով Ալիի կրտսեր որդին էր և Հասանի եղբայրը, սկզբում ընդդիմացել է Մուավիայի դեմ մուսուլմաններին առաջնորդելու կոչերին։ 680 թվականին Մուավիան մահացել է և խալիֆայությունը փոխանցվել է նրա որդի Յազիդին՝ սրանով խզելով Հասան իբն Ալիի հետ պայմանագիրը։ Յազիդը Հուսեյնից պահանջել է հավատարմության երդում (բայա) տալ իրեն։ Ալիի համախոհները, ովքեր կարծում էին, թե Մուավիայի մահից հետո խալիֆայությունը վերադարձվելու է Ալիի ժառանգներին, այս քայլը համարել են խաղաղության պայմանագրի խախտում, ուստի Հուսեյնը մերժել է հավատաևմության երդում տալու Յազիդի պահանջը։ Քուֆայում Հուսեյնին աջակցողների մեծ զանգված էր հավաքվել, ովքեր սպասում էին, որ նա պետք է վերադառնա և ստանձնի խալիֆի և իմամի պաշտոնը, ուստի Հուսեյնը հավաքել է իր ընտանիքին և հետևորդներին և Մադինայից տեղափոխվել Քուֆա։ Քուֆայի ճանապարհին՝ [[Քերբելա|Քերբելայի]]յի մոտակայքում (ներկայիս Իրաք), նրա դեմ դուրս է եկել Յազիդի զորքը։ Հուսեյնը․ նրա ընտանիքը և հետևորդները՝ շուրջ 72 հոգի, սպանվել են Քերբելայի ճակատամարտում։ [[File:Brooklyn Museum - Battle of Karbala - Abbas Al-Musavi - overall.jpg|thumb|right|[[Քերբելա|Քերբելայի]]յի ճակատամարտ, [[Բրուքլինի թանգարան]]]]

Շիաները Հուսեյնին համարում են մարտիրոս (shahid) և իմամ Ահլ ալ-Բայթից։ Նրանք Հուսեյնին համարում են իսլամի պաշտպան, ով թույլ չտվեց Յազիդ I-ին ոչնչացնել իսլամը։ Հուսեյնը Ալիից հետո վերջին իմամն է, ում շիական բոլոր ուղղությունները և ճյուղերը ճանաչում են<ref>Discovering Islam: making sense of Muslim history and society (2002) Akbar S. Ahmed</ref>։ Քերբելայի ճակատամարտը հաճախ համարվում է իսլամում շիաների և սուննիների միջև վերջնական պառակտման պատճառ և ամեն տարի [[Շախսեյ-վախսեյ|Աշուրիայի օրը]] հիշատակվում է շիա մուսուլմանների կողմից։

}}Քաղաքական առաջնորդության հարցում վաղ շրջանի շիաների հայացքները շատ քիչ էին տարբերվում սուննիներից, սակայն հնարավոր է շիական հայեցակարգում տեսնել որոշակի զտում։ Վաղ շրջանի սուննիները ևս կարծում էին, որ քաղաքական առաջնորդը պիտի լինի Մուհամմադի ցեղից՝ կուրայշ ցեղից։ Զեյդիականները ավելի են նեղացնում քաղաքական առաջնորդի պահանջները՝ պնդելով, որ Ալիի ցանկացած ժառանգորդ չի կարող լինել մուսուլմանական համայնքի (ումմա) ղեկավար, այլ միայն այն տղամարդիկ, ովքեր ծագում են Ալիից և Ֆաթիմայից։ Աբբասյան ապստամբությունների շրջանում, սակայն, որոշ շիաներ, ովքեր հայտնի էին իմամիյա անունով (իմամների հետևորդներ), հետևել են իմամ [[Ջաֆար աս-Սադիկ|Ջաֆար աս-Սադիկի]]՝ի՝ Մուհամմադի փեսա իմամ Ալիի թոռան թոռան աստվածաբանական դպրոցին։ Նրանք ավելի էին մեծացնում իմամների կրոնական դերակատարում և պնդում էին, որ ցանկացած ժամանակ՝ իշխանության ղեկին կամ դրանից հեռու, Ալիի և Ֆաթիմայի արու ժառանգը աստվածային կամքով իմամ է համարվում և նա միակ հեղինակությունն է հավատքի և օրենքի բոլոր հարցերում։ Շիաների համար իմամների նկատմամբ սերը նույնքան կարևոր է դարձել, որքան հավատը Ալլահի միակը լինելուն և Մուհամմադի առաքելությանը։ [[File:Sword and shield reproduction from Bab al Nasr gate Cairo Egypt.jpg|thumb|right|Զուլֆիկարը վահանով և առանց վահանի։ Ալիի թրի ֆաթիմյան շրջանի պատկերը ճիշտ այնպես, ինչպես արված է Հին Կահիրեի դարպասների՝ Բաբ ան-Նասրի վրա։ Երկու թրերը վերցվել են հեթանոսական աստված Մանաթի տաճարից Սադ իբն Զեյդ ալ-Աշհալիի արշավանքի ժամանակ։ Մուհամմադը դրանք տվել է Ալիին՝ ասելով, որ դրանցից մեկը Զուֆիկար է, որն էլ դարձել է Ալիի հայտնի թուրը, իսկ ավելի ուշ շիիզմի խորհրդանիշը<ref>[https://books.google.am/books?id=tMVkAAAAMAAJ Religious trends in pre-Islamic Arabic poetry, By Ghulam Mustafa (Hafiz.), p. 11], Author writes: Similarly, swords were also placed on the Idols, as it is related that Harith b. Abi Shamir, the Ghassanid king, had presented his two swords, called Mikhdham and Rasub, to the image of the goddess, Manat....to note that the famous sword of Ali, the fourth caliph, called Dhu-al-Fiqar, was one of these two swords</ref>։]]Ավելի ուշ շիաները մեծ մասը, այդ թվում նաև տասներկուականներն ու իսմայիլականները, դարձել են իմամական։ Իմամական շիաները հավատում են, որ իմամները Մուհամմադի հոգևոր և քաղաքական իրավահաջորդներն են։ Իմամները մարդիկ են, ովքեր ոչ միայն ղեկավարում են մուսուլմանական համայնքը արդարությամբ, այլև պահպանում և մեկնաբանում են աստվածային օրենքն ու դրա գաղտնի իմաստը։ Մուհամմադի խոսքերն ու արարքները և իմամները համայնքի համար ուղեցույց և օրինակ են, ուստի նրանք պետք է հեռու լինել սխալներից և մեղքերից և պետք է ընտրված լինեն Մուհամմադի միջոցով աստվածային հրամանով կամ նասսով<ref name="Nasr_a">Nasr (1979), p. 10</ref><ref name="Momen 1985, p. 174">{{harvnb|Momen|1985|p=174}}</ref>։ [[File:Sword and shield from the Bab al Nasr gate, Cairo Egypt.jpg|thumb|Ալիի սրի և վահանի պատկերը Բաբ ան-Նասր դարպասի վրա, Կահիրե|link=Special:FilePath/Sword_Zufiqar_on_old_Cairo_wall.jpeg]]

Ահլ ալ-Բայթին (Մուհամմադի ընտանիքը և նրա ժառանգորդները) կամ խալիֆ Աբու Բաքրին հետևելու տարբերությունը ձևավորել է շիա և ոչ շիա տեսակետները՝ հիմնված Ղուրանի այաթների, Հադիսի և իսլամի այլ աղբյուրների վրա։ Օրինակ՝ հադիսի հավաքածուն, որը հարգված է շիա մուսուլմանների կողմից, կենտրոնացած է Ահլ ալ-Բայթի անդամների և նրանց համախոհների պատմությունների վրա, մինչդեռ այն պատմությունները, որոնք չեն պատկանում կամ չեն ընդունվում Ահլ ալ-Բայթի կողմից, ներառված չեն։ Օրինակ՝ Իբն Ասաքիրը իր Թարիհ Քաբիր և Մութթաքին իր Քանզուլ Ումմա աշխատությունների մեջ նշում են, որ խալիֆ Ումարը մտրակել է Աբու Հուրայրային, կշտամբել է և արգելել պատմել Մուհամմադի հադիսները։ Ումարը ասել է․ «Այն պատճառով, որ դու մեծաքանակ հադիսներ ես պատմում, դու կարող ես ստեր վերագրել Սուրբ մարգարեին։ (Այսինքն՝ քո նման չար մարդը կարող է միայն ստեր պատմել Սուրբ մարգարեի մասին)։ Ուստի դու պետք է դադարես մարգարեի հադիսները պատմել, հակառակ դեպքում ես քեզ կուղարկեմ Դուսի երկիր (Տոհմ [[Եմեն|Եմենում]]ում, որին պատկանում էր Աբու Հուրայրան)»։ Սուննիների տեսակետի համաձայն Ալին [[Աբու Բաքր|Աբու Բաքրից]]ից հետո 4-րդ խալիֆն էր, մինչդեռ շիաները հավատում են, որ Ալին աստվածային կամքով կանխորոշված իմամն է եղել կամ Մուհամմադի ժառանգորդը։ Շիական պատմության մեջ շրջադարձային իրադարձությունը 680 թվականին Քերբելայի ճակատամարտում Ալիի որդի Հուսեյն իբն Ալիի սպանությունն է եղել, ով շարժում էր սկսել հանդուգն խալիֆ [[Մուավիա|Մուավիայի]]յի դեմ (Հուսեյնի 71 հետևորդները ևս սպանվել են)։ Հուսեյնը բռնապետության դեմ դիմադրության խորհրդանիշ է։

Իսլամում մահդին մարգարեացած այն փրկիչն է, ով ղեկավարելու է 7, 9 կամ 19 (տարբերությունները պայմանավորված են մեկնաբանությամբ) տարի մինչև Ահեղ դատաստանի օրը և աշխարհը ազատելու է չարից։ Իսլամական ավանդույթի համաձայն մահդիի ի հայտ գալը համընկնելու է Հիսուս Քրիստոսի երկրորդ գալստյան հետ, ով օգնելու է մահդիին ընդդեմ [[Դաջալ|ադ-Դաջալի]] (բառացի՝ «կեղծ մեսիա» կամ հակաքրիստոս)։ Հիսուսը, ով իսլամում համարվում է մասիհ կամ մեսիա, իջնելու է սպիտակ կամարակապ սրահում՝ [[Դամասկոս|Դամասկոսի]]ի արևելքում՝ դեղին հագուստով և գլուխն օծված։ Այնուհետև նա միանալու է մահդիին Դաջալի դեմ պատերազմում և սպանելու է Դաջալին ու միավորելու մարդկությանը։

Շիա իսլամը իր մեջ ներառում է բավականին շատ տարբեր խմբեր<ref name="Britannica738" />։ Շիական աստվածաբանական հավատալիքները և կրոնական պրակտիկան, օրինակ՝ աղոթքները, փոքր-ինչ տարբերվում են սուննիականից։ Եթե սուննիները իրականացնում են մուսուլմանական աղոթքը (սալաթ) օրական 5 անգամ, ապա շիաները ունեն տարբերակ միավորելու ազ-Զուհրը (կեսօրի աղոթք) ալ-Ասրի (երեկոյան աղոթք) հետ, իսկ ալ-Մաղրիբը (մայրամուտի աղոթք) ալ-Իշայի (գիշերային աղոթք) հետ, քանի որ Ղուրանում երեք կոնկրետ ժամանակահատվածներ են նշված։ Սուննիները միայն որոշակի հանգամանքների դեպքում են միավորում աղոթքները<ref name=":1">{{cite web|url=http://www.revertmuslims.com/sala.html|title=Learn to do Shia Prayer – Islamic Prayer – Shia Salat|publisher=Revertmuslims.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110511175920/http://www.revertmuslims.com/sala.html|archivedate=11 May 2011|accessdate=2011-05-04|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name=":2">{{cite web|url=http://www.al-islam.org/encyclopedia/chapter7/5.html|title=Joining Prayers and Other Related Issues|publisher=Al-islam.org|archiveurl=https://archive.is/20120722152225/http://www.al-islam.org/encyclopedia/chapter7/5.html|archivedate=22 July 2012|accessdate=2011-05-04|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Շիա իսլամը մուսուլմանական աշխարհում ներկայացնում է կրոնական մեկնաբանության և քաղաքական իշխանության լրիվ առաձին մի համակարգ<ref name=":3">{{cite web|url=http://americandruze.com/Druze%20And%20Islam.html|title=Druze and Islam|publisher=americandruze.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110514143649/http://americandruze.com/Druze%20And%20Islam.html|archivedate=14 May 2011|accessdate=2010-08-12|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name=":4">{{cite web|url=http://alqazwini.org/qazwini_org/articles/by_articles/ijtihad.htm|title=Ijtihad in Islam|publisher=AlQazwini.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20050102023635/http://alqazwini.org/qazwini_org/articles/by_articles/ijtihad.htm|archivedate=2 January 2005|accessdate=2010-08-12|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Շիական ինքնությունը սկզբում վերագրվել է Իմամ Ալիի հետևորդներին<ref name=":5">"Shi'ite Islam," by Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i, translated by Sayyid Husayn Nasr, State University of New York Press, 1975, p. 24</ref>, իսկ շիական աստվածաբանությունը ձևավորվել է իսլամական օրացույցով 2-րդ դարում (719-816 թվականներ) կամ [[Հիջրա|Հիջրայից]]յից հետո (8-րդ դար)<ref>Dakake (2008), pp. 1–2</ref>։ Շիական հասարակությունն ու կառավարությունը ձևավորվել է 9-րդ դարի վերջին։ 10-րդ դարը Լուի Մասիգոնը կոչում է «իսլամի պատմության մեջ շիա իսմայիլական դար»<ref>In his "Mutanabbi devant le siècle ismaëlien de l'Islam", in Mém. de l'Inst Français de Damas, 1935, p.</ref>։

Շիաները հավատում են, որ Ալիի կարգավիճակը՝ իբրև Մուհամմադի իրավահաջորդ, պաշտպանված է մի շարք հադիսներում՝ Խումի լճակի հադիս, Երկու ծանրակշիռ բաների հադիս, Գրչի և թղթի հադիս, Մոտ ընտանիքների հրավերի հադիս և 12 ժառանգների հադիս։ Հատկապես Թիկնոցի հադիսը հաճախ է մեջբերվում շիա և սուննի գիտնականների կողմից, որում ներկայացված է Ալիի և նրա ընտանիքի նկատմամբ Մուհամմադ մարգարեի ունեցած զգացմունքները։ Շիաները նախընտրում են Ահլ ալ-Բայթին և նրանց հետ առնչվող մարդկանց վերաբերող [[Հադիս|հադիսներըհադիս]]ները, ուստիև նրանք ունեն իրենց հադիսների առանձին հավաքածուն<ref>"The Complete Idiot's Guide to World Religions," Brandon Toropov, Father Luke Buckles, Alpha; 3rd edition, 2004, {{ISBN|978-1-59257-222-9}}, p. 135</ref><ref>"Shi'ite Islam" by Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i (1979), pp. 41–44</ref>։

[[File:Kalema-tut-shahadat.jpg|thumb|[[Կահիրե|Կահիրեի]]ի Իբն Թուլունի մզկիթի քիբլայի գրությունը «Ալի ուն-Վալիուլլահ» արտահայտությամբ։ ]]Շահադայի (վկայություն, որ Ալլահը միակն է, իսկ Մուհամմադը նրա առաքյալն է) շիական տարբերակը տարբերվում է սուննիականից։ Սուննիական շահադայում ասվում է՝ «Ալլահից բացի ուրիշ աստված չկա, Մուհամմադը Ալլահի առաքյալն է», սակայն շիաները սրան ավելացնում են «Ալին Ալլահի վալին է (պահապան)» ({{lang|ar|علي ولي الله}})։ Այս տողով շիաները ընդգծում են իշխանության ժառանագակությունը Մուհամմադի գծով։ Շահադայի երեք դրույթները վերաբերում են թաուհիդին (Ալլահի միակ լինելու գաղափար), նուբուուահ (Մուհամմադի մարգարեություն) և իմամաթ (ղեկավարություն, առաջնորդություն)։

Իսլամում Իսմահը անսխալականության հայեցակարգն է կամ «սխալներից և մեղքերից ազատված լինելու աստվածային շնորհը»<ref>Dabashi, ''Theology of Discontent'', p. 463</ref>։ Մուսուլմանները հավատում են, որ Մուհամմադը և այլ մարգարեներ օժտված են իսմահով։ Տասներկուականներն ու իսմայիլիականները այս հատկանիշը վերագրում են նաև իմամներին ու Մուհամմադի դստերը՝ Ֆաթիմային, զեյդիականները, սակայն, այս հատկանիշը չեն վերագրում իմամներին<ref>Francis Robinson, ''Atlas of the Muslim World'', p. 47.</ref>։ Չնայած սկզբնապես այն սկսվել է իբրև քաղաքական շարժում՝ ավելի ուշ իմամների անսխալականությունն ու անմեղությունը զարգացել են իբրև շիականության (ոչ զեյդիական) որոշակի համոզմունք։ [[File:Alī.png|thumb|[[Ալի իբն Աբի Տալիբ|Ալին]] համարվում է առաջին տղամարդը, ով ընդունել է [[Իսլամ|իսլամըիսլամ]]։ը։]]

Թաքնված շրջանը որոշ շիական ուղղություններում այն հավատն է, թե մի [[մեսիա]], թաքնված իմամ, ով հայտնի է որպես Մահդի, մի օր վերադառնալու է և աշխարհը լցնի արդարությամբ։ Ըստ տասներկուական շիաների Մահդիի հիմնական նպատակն է ստեղծել իսլամական պետություն և կիրառել իսլամական այն օրենքները, որոնք տարածել է Մուհամմադը<ref>Nasr, Sayyed Hossein. "Expectation of the Millennium : Shiìsm in History,", State University of New York Press, 1989, p. 19, {{ISBN|978-0-88706-843-0}}</ref>։

Որոշ շիաներ, օրինակ՝ [[զեյդիականներն]] ու նիզարի [[Իսմայիլականություն|իսմայիլականները]], չեն հավատում թաքնված Մահդիի գոյությանը։ Այն խմբերը, ովքեր հավատում են, տարբերվում են իմամաթի հայեցակարգում, արդյոք ովքեր են մտել թաքնված շրջան։ Նրանք հավատում են, որ կլինեն շատ նշաններ, որոնք ցույց կտան Մահդիի վերադարձը։

Կարծիք կա, որ բոլոր մարգարեների, այդ թվում նաև Մուհամմադի, սպառազինությունն ու սուրբ իրերը ժառանգաբար փոխանցվել են Ահլ ալ-Բայթի իմամներին։ [[Ջաֆար աս-Սադիկ|Ջաֆար աս-Սադիկը]]ը իր Քիթաբ ալ-Քաֆի գրքում նշում է՝ «Ալլահի առաքյալի զենքերն ինձ հետ են։ Դա անվիճելի է»<ref name="Kulayni">{{cite book|title=Kitab al-Kafi|last1=Al-Kulayni|first1=Abu Ja’far Muhammad ibn Ya’qub|date=2015|publisher=The Islamic Seminary Inc.|isbn=9780991430864|location=South Huntington, NY}}</ref>։ Ավելի ուշ նա հայտարարել է, որ իր հետ է Մուհամմադ մարգարեի սուրը, նրա զինանշանը, դրոշը (լամամ) և սաղավարտը։ Նա հետագայում ավելացրել է, որ իր մոտ է գտնվում Մուհամմադի հաղթական դրոշը, [[Մովսես մարգարե|Մովսեսի]] իրերը, [[Սողոմոն Իմաստուն|Սողոմոնի]]՝ [[Դավիթ (արքա)|Դավիթի]] որդու մատանին, և այն սկուտեղը, որի վրա Մովսեսը մատուցել է իր ընծաները։ Նրա մոտ է նաև այն անունը, որը երբ Ալլահի առաքյալը դնի մուսուլմանների և հեթանոսների միջև, ապա ոչ մի հեթանոսական նետ չի կարող հասնել մուսուլմաններին։ Նրա մոտ է նաև մի առարկա, որը բերել են հրեշտակները<ref name="Kulayni" />։ Աս-Սադիկը նաև նշում է, որ սպառազինության փոխանցումը հավասար է իմամաթը (առաջնորդություն) ստանալուն<ref name="Kulayni" />։

Պատմաբանները վիճում են շիա իսլամի ծագման շուրջ․ արևմտյան շատ գիտնականներ պնդում են, որ շիականությունը սկսվել է որպես քաղաքական ուղղություն և ոչ թե որպես կրոնական շարժում<ref>See: Lapidus p. 47, Holt p. 72</ref><ref name="franc23">Francis Robinson, ''Atlas of the Islamic World'', p. 23.</ref>։ Այլ գիտնականներ չեն համաձայնվում՝ համարելով, որ կրոնի ու քաղաքականության տարանջատման այս գաղափարը արևմտյան [[Անախրոնիզմ|անախրոնիզմիանախրոնիզմ]]ի արդյունք է<ref>Jafri, S.H. Mohammad. "The Origin and Early Development of Shi'a Islam,", Oxford University Press, 2002, p. 6, {{ISBN|978-0-19-579387-1}}</ref>։ Քերբելայի ճակատամարտից (680 թվական) հետո շիական տարբեր խմբեր տարածվել են իսլամական աշխարհում, արդյունքում ստեղծվել են շիական առաջնորդությամբ կամ բնակչությամբ տարբեր ազգություններ։

* Իդրիսներ (788-985)՝ ներկայիս [[Մարոկկո|Մարոկկոյի]]յի տարածքում զեյդիական դինաստիա։

*[[Իլխանություն]] (1256-1335)՝ մոնղոլական խանությունը, որը ստեղծվել է 13-րդ դարում Պարսկաստանում և համարվել է Մոնղոլական կայսրության մասը։ Իլխանությունը հիմնվել է 1219-1124 թվականներին Խորեզմի կայսրությունում Չինգիզ խանի արշավանքների արդյունքում։ Հիմնադիրը Չինգիզ խանի թոռ [[Հուլավու|Հուլաղուն]] է։ Այս խանությունը ստեղծվել է ներկայիս Իրանի, Իրաքի, [[Պակիստան|Պակիստանի]]ի, [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի, [[Աֆղանստան|Աֆղանստանի]]ի, [[Թուրքմենստան|Թուրքմենստանի]]ի, [[Վրաստան|Վրաստանի]]ի և Թուրքիայի տարածքներում։ Սկզբնական շրջանում Իլխանությունում տարածված են եղել տարբեր կրոններ։ Ավելի ուշ Իլխանության ղեկավարները՝ սկսաշ 1295 թվականին Գազանի ժամանակներից, ընդունել են իսլամը, իսկ Գազանի եղբայր Օլժայթուն խթանել է շիա իսլամի տարածումը։

* Բահմանիս (1347-1527)՝ [[Դեկանի սարահարթ|Դեկանի սարահարթում]]՝ում՝ Հնդկաստանի հյուսիսում, շիա մուսուլմանական պետություն, որը համարվում է միջնադարյան հնդկական խոշոր թագավորություններից մեկը<ref>{{cite web

}}</ref>։ Բահմանների սուլթանությունը Հարավային [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում առաջին անկախ Իսլամական թագավորությունն է եղել<ref name="Ansari">[http://www.iranica.com/newsite/home/index.isc Ansari, N.H. "Bahmanid Dynasty"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061019004703/http://www.iranica.com/newsite/home/index.isc |date=19 October 2006 }} ''Encyclopædia Iranica''</ref>։

*[[Սեֆյաններ|Սեֆյանների]]ի դինաստիա (1501–1736)՝ տասներկուականներ<ref name="savoryeiref">RM Savory, ''Safavids'', ''Encyclopedia of Islam'', 2nd ed.</ref>

* Դայա փասայի (1128–1285).<ref name="ReferenceA">شاكر مصطفى, ''موسوعة دول العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث'', (دار العلم للملايين: 1993), p. 1987</ref>

*[[Ֆաթիմյաններ]] (909–1171)՝ ղեկավարել են [[Հյուսիսային Աֆրիկա|Հյուսիսային Աֆրիկայում]]յում, [[Լևանտ|Լևանտում]]ում, [[Արաբիա|Արաբիայի]]յի որոշ մասերում և [[Մեքքա|Մեքքայում]]յում ու [[Մադինա (Յասրիբ)|Մադինայում]]։ Խմբի անունը ծագում է Ֆաթիմայի՝ Մուհամմադի դստեր անունից, ում էլ նրանք համարում են ժառանգորդ։

* Ջավահարը ({{lang-ar|جوهر}}, 966–992) Ֆաթիմյան գեներալ է եղել։ Խալիֆ Ալ-Մուիզի հրամանատարությամբ նա իրականացրել է Հյուսիսային Աֆրիկայի, ապա նաև [[Եգիպտոս|Եգիպտոսի]]ի գրավումը<ref>{{cite book |author= Chodorow, Stanley; Knox, MacGregor; Shirokauer, Conrad; Strayer, Joseph R.; Gatzke, Hans W. |title= The Mainstream of Civilization |publisher= Harcourt Press |year= 1994 |page= 209 |isbn= 978-0155011977 |quote= The architect of his military system was a general named Jawhar, an islamicized Greek slave who had led the conquest of North Africa and then of Egypt}}</ref>, հիմնել է [[Կահիրե]] քաղաքը<ref>{{cite book |author= Fossier, Robert – Sondheimer, Janet – Airlie, Stuart – Marsack, Robyn |title= The Cambridge illustrated history of the Middle Ages |publisher= Cambridge University Press |year= 1997 |page=170 |isbn= 978-0521266451 |quote= When the Sicilian Jawhar finally entered Fustat in 969 and the following year founded the new dynastic capital, Cairo, 'The Victorious', the Fatimids ... }}</ref> և մեծ [[Ալ-Ազհարի մզկիթ (Կահիրե)|ալ-Ազհար մզկիթը]]։ Ջավահարը ծագումով ստրուկ էր, ով ազատ էր արձակվել Ալ-Մուիզի կողմից<ref>{{cite book |author= Saunders, John Joseph |title= A History of Medieval Islam |publisher= Routledge |year= 1990 |page=133 |isbn= 978-0415059145 |quote= Under Mu’izz (955-975) the Fatimids reached the height of their glory, and the universal triumph of isma ‘ilism appeared not far distant. The fourth Fatimid Caliph is an attractive character: humane and generous, simple and just, he was a good administrator, tolerant and conciliatory. Served by one of the greatest generals of the age, Jawhar al-Rumi, a former Greek slave, he took fullest advantage of the growing confusion in the Sunnite world.}}</ref>։

[[File:Shah Ismail I.jpg|thumb| [[Սեֆյաններ|Սեֆյան դինաստիայից]] [[Իսմայիլ I|Իսմայիլ I շահի]] առաջին քայլերից է եղել շիա իսլամի տասներկուական ուղղության հռչակումը՝ իբրև պետական կրոն նոր հռչակված պետությունում։ 1508 թվականին նա ոչնչացրել է [[Աբու Հանիֆա|Աբու Հանիֆայի]]յի և [[Սուֆիզմ|սուֆի]] Աբդուլ Քադիր Գիլանի գերեզմանները, որն էլ Միջին Արևելքում հանգեցրել է լարվածության աճի<ref>{{cite book|author1=Gábor Ágoston|author2=Bruce Alan Masters|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA71|year=2010|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=71}}</ref>։ 1553 թվականին [[Իրաք|Իրաքի]]ի գրավումից հետո [[Օսմանյան կայսրություն|օսմանցիները]] վերակառուցել են սուննիական կարևոր դամբարանները<ref>{{cite book|author1=Stanford J. Shaw|author2=Ezel Kural Shaw|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume 1, Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280–1808|url=https://books.google.com/books?id=E9-YfgVZDBkC|year=1976|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29163-7}}</ref>։|link=Special:FilePath/Shah_esmaeil01.jpg]]

Շիական պատմության մեջ շրջադարձային է եղել Պարսկաստանում [[Սեֆյաններ|Սեֆյանների դինաստիայի]] (1501–1736) ձևավորումը։ Սա մուսուլմանական աշխարհում մի շարք փոփոխությունների պատճառ է դարձել՝

* Աքբարիական մազհաբը աճել է, որը քարոզում էր, որ միայն Ղուրանը և հադիսները պետք է լինեն դատավճռի համար հիմք, իսկ փաստարկի սկզբունքը պետք է չօգտագործվի։

Սեֆյանների անկման հետ մեկտեղ Պարսկաստանի պետականությունը, այդ թվում նաև կառավարության կողմից նշանակված դատավորներով (կադի) պետական դատական համակարգը, սկսել են թուլանալ։ Սա հնարավորություն է տվել մուջթահիդների շարիաթական դատարանին լցնելու ստեղծված վակուումy, նաև թույլ է տվել ուլեմային հաստատելու իրենց դատական իշխանությունը։ Այս շրջանում Ուսուլի դպրոցը կարողացել է մեծացնել իր հզորությունը<ref>{{harvnb|Momen|1985|pp=191, 130}}</ref>։

Պատկեր:Chaldiran Battlefield Site in 2004.JPG|[[Չալդրանի ճակատամարտ|Չալդրանի ճակատամարտի]]ի հիշատակության արձան, որտեղ ավելի քան 7000 շիաներ և սուննիներ են սպանվել։

Պատկեր:Battle of Chaldiran (1514).jpg|Չալդրանի ճակատամարտը [[Միջին Արևելք|Միջին Արևելքում]]ում շատ մեծ ճգնաժամի արդյունք է եղել։

]]Ըստ շիա մուսուլմանների՝ շիա բնակչության հաշվարկման մեծագույն խնդիրներից մեկն այն է, որ եթե նույնիսկ մուսուլմանական պետությունում շիաները կազմում են զգալի փոքրամասնություն, այնուամենայնիվ, ամբողջ բնակչություն գրանցվում է իբրև սուննի։ Հակառակը, սակայն, չի հաստատվել, որի պատճառով ոչ ճշգրիտ տվյալներ են տարածվել յուրաքանչյուր ուղղության իրական թվաքանակի վերաբերյալ։ Օրինակ՝ 1926 թվականին Արաբիայում Սաուդների վերելքի արդյունքում սկսվել է շիաների նկատմամբ ընդհանուր խտրականություն<ref name="saudi">{{cite web|url=http://www.wsws.org/articles/2001/oct2001/saud-o08.shtml|title=Discrimination towards Shia in Saudi Arabia|date=2001-10-08|publisher=Wsws.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110512094524/http://www.wsws.org/articles/2001/oct2001/saud-o08.shtml|archivedate=12 May 2011|accessdate=2011-05-04|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ [[Հարավային Ասիա|Հարավային Ասիայում]]յում շիաները մուսուլման բնակչության 21% են կազմում, սակայն հենց այս պատճառով ընդհանուր թիվը դժվար է հաշվարկել<ref>{{harvnb|Momen|1985|p=277}}</ref>։ Որոշ հաշվարկներով շիաները կազմում են մուսուլման բնակչության 15%-ը<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html|title=Religions|year=2010|work=[[CIA]]|publisher=The World Factbook|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110604221011/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html|archivedate=4 June 2011|accessdate=2010-08-25|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name="BritannicaShiite1">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/540503/Shiite|title=Shīʿite|year=2010|website=|publisher=Encyclopædia Britannica Online|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100809124154/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/540503/Shiite|archivedate=9 August 2010|accessdate=2010-08-25|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name="PRC">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/|title=Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population|date=7 October 2009|work=Pew Research Center|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151214172939/http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/|archivedate=14 December 2015|accessdate=2010-08-25|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name="mgmpPRC">

Շիաները մեծամասնություն են կազմում [[Իրան|Իրանում]]ում, [[Իրաք|Իրաքում]]ում, [[Ադրբեջան|Ադրբեջանում]]ում և [[Բահրեյն|Բահրեյնում]]ում<ref name="mafhoum1">{{cite web|url=http://www.mafhoum.com/press9/282S26.htm|title=Foreign Affairs – When the Shiites Rise – Vali Nasr|publisher=Mafhoum.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140115124722/http://www.mafhoum.com/press9/282S26.htm|archivedate=15 January 2014|accessdate=2014-01-27|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name=":7">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/6213248.stm|work=BBC News|title=Quick guide: Sunnis and Shias|date=2006-12-11|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081228101639/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/6213248.stm|archivedate=28 December 2008|df=dmy-all}}</ref>։ Նրանք բավականին շատ են նաև [[Լիբանան|Լիբանանում]]ում (մեծամասնություն չեն, սակայն ամենամեծ խումբն են)։ Շիաները կազմում են տեղական բնակչության 36,3%-ը, իսկ Միջին Արևելքի (այդ թվում նաև Իրանը) ամբողջ մուսուլման բնակչության 38,6%-ը<ref name="sha">{{cite book|url=|title=Atlas of the Middle East|last=|first=|last2=|first2=|date=2008|publisher=National Geographic Society|isbn=978-1-4262-0221-6|edition=Second|series=|volume=|place=|publication-place=Washington, DC|pages=80–81|doi=|oclc=|id=|postscript=<!--None-->|author-link=|author2-link=|accessdate=}}</ref>։

}}Շիաները Լիբանանի բնակչության 27-35% են, [[Եմեն|Եմենի]]ի բնակչության 35%-ը<ref name="mafhoum1"/><ref>{{cite web |url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010/148830.htm |title=International Religious Freedom Report 2010 |publisher=U.S. Government Department of State |accessdate=2010-11-17 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130713124120/http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010/148830.htm |archivedate=13 July 2013 |df=dmy-all }}</ref>, այլ տվյալներով՝ 35-40%-ը<ref>{{cite web|url=http://islamicweb.com/beliefs/cults/shia_population.htm|title=How many Shia?|publisher=Islamicweb.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110525012639/http://www.islamicweb.com/beliefs/cults/shia_population.htm|archivedate=25 May 2011|accessdate=2011-05-04|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>, [[Քուվեյթ|Քուվեյթի]]ի բնակչության 30-35%-ը (տվյալներ չկան քաղաքացիություն չունեցողների համար)<ref name="irfr2012">{{cite web|url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/religiousfreedom/index.htm?year=2012&dlid=208398#wrapper|title=International Religious Freedom Report for 2012|year=2012|work=US State Department|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170627000111/https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/religiousfreedom/index.htm?year=2012&dlid=208398#wrapper|archivedate=27 June 2017|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name="ssi">{{cite web|url=http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/pub861.pdf|title=The New Middle East, Turkey, and the Search for Regional Stability|date=April 2008|work=Strategic Studies Institute|page=87|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150318173523/http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/pub861.pdf|archivedate=18 March 2015|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>, [[Թուրքիա|Թուրքիայի]]յի բնակչության ավելի քան 20%-ը<ref name="PRC" /><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=lFFRzTqLp6AC&pg=PP1|title=The Alevis in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic Tradition|last=Shankland|first=David|publisher=Routledge|year=2003|isbn=978-0-7007-1606-7|location=}}</ref>, [[Պակիստան|Պակիստանի]]ի բնակչության 5-20%-ը<ref name="PRC" /><ref>{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Pakistan.pdf|title=Country Profile: Pakistan|date=February 2005|work=Library of Congress Country Studies on Pakistan|publisher=Library of Congress|archiveurl=https://web.archive.org/web/20050717171649/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Pakistan.pdf|archivedate=17 July 2005|accessdate=2010-09-01|quote=''Religion: The overwhelming majority of the population (96.3 percent) is Muslim, of whom approximately 95 percent are Sunni and 5 percent Shia.''|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref name="PRC" />, իսկ [[Աֆղանստան|Աֆղանստանի]]ի բնակչության 10-19%-ը<ref name="lcweb2.loc.gov">{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|title=Shia women too can initiate divorce|date=August 2008|publisher=Library of Congress Country Studies on Afghanistan|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140408085103/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf|archivedate=8 April 2014|accessdate=2010-08-27|quote=''Religion: Virtually the entire population is Muslim. Between 80 and 85 percent of Muslims are Sunni and 15 to 19 percent, Shia.''|deadurl=yes|df=}}</ref><ref name="CIAAFG">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=Afghanistan|work=Central Intelligence Agency (CIA)|publisher=The World Factbook on Afghanistan|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100528122742/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|archivedate=28 May 2010|accessdate=2010-08-27|quote=Religions: Sunni Muslim 80%, Shia Muslim 19%, other 1%|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։

Բավականին շատ շիական համայնքներ կան [[Ինդոնեզիա|Ինդոնեզիայում]]՝յում՝ Արևմտյան Սումատրայի և Աչեի ափամերձ շրջաններում<ref name="Leo">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=eYSA2uew3CUC&pg=PA261|title=International Religious Freedom (2010): Annual Report to Congress|author=Leonard Leo|publisher=Diane Publishing|isbn=978-1-4379-4439-6|pages=261–|accessdate=24 October 2012}}</ref>։ Հարավարևելյան Ասիայի մնացած շրջաններում շիաները աննշան թիվ են կազմում․ այստեղ բնակչությունը հիմնականում սուննիական ուղղություններից շաֆիական մազհաբի հետևորդ է։

Օմայյան կառավարության և ռազմական ուժերի ղեկավարությունը կազմող սուննիները շիաների դիտարկում էին իբրև սպառնալիք՝ թե՛ իրենց քաղաքական, թե՛ կրոնական իշխանությանը<ref>{{cite web|url=http://www.islamfortoday.com/shia.htm|title=The Origins of the Sunni/Shia split in Islam|publisher=Islamfortoday.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070126045119/http://www.islamfortoday.com/shia.htm|archivedate=26 January 2007|accessdate=2011-05-04|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ Օմայյանների իշխանության շրջանում սուննի ղեկավարները փորձում էին շիա փոքրամասնությանը հետին պլան մղել, իսկ ավելի ուշ Աբբասյանները իրենց շիա դաշնակիցներին բանտարկել են, հետապնդել ու սպանել։ Սուննիների կողմից շիաների հետապնդման ընթացքում դաժան և ցեղասպան գործողություններ են պահպանվել պատմության մեջ։ Արաբական այն երկրներում, որտեղ գերակայում են սուննիները, շիական համայնքը, ովքեր մուսուլման բնակչության միայն 10-15% են կազմում, մինչ օրս էլ հետին պլան է մղված և չունի կազմակերպվելու և իր կրոնական պրակտիկան իրականացնելու իրավունք<ref>Nasr, Vali (2006). ''The Shia Revival: How Conflicts Within Islam Will Shape the Future''. W.W. Norton & Company Inc. {{ISBN|978-0-393-06211-3}} pp. 52–53</ref>։

1514 թվականին օսմանյան սուլթան [[Սելիմ I|Սելիմ I-ը]] հրամայել է կոտորել [[Փոքր Ասիա|Փորք Ասիայում]] բնակվող 40,000 շիաների<ref>George C. Kohn (2007). ''Dictionary of Wars''. Infobase Publishing. p. 385. {{ISBN|0-8160-6577-2}}</ref>։ Ջալալ ալ-Ահմեդի համաձայն՝ «Սուլթան Սելիմ I-նն այնքան հեռուն էր գնացել, որ հայտարարում էր, թե մեկ շիային սպանելը նույնքան վարձատրության է արժանի, որքան 70 քրիստոնյային սպանելը»<ref>Al-e Ahmad, Jalal. ''Plagued by the West'' (''Gharbzadegi''), translated by Paul Sprachman. Delmor, NY: Center for Iranian Studies, Columbia University, 1982.</ref>։

1801 թվականին աս-Սաուդների [[Վահաբականներ|վահաբիական]] զորքը հարձակվել և գրավել է [[Քերբելա|Քերբելան]]՝ն՝ արևելյան Իրաքում գտնվող շիաները սրբավայրը, որտեղ սպանվել է Հուսեյնը<ref>[http://countrystudies.us/saudi-arabia/7.htm Saudi Arabia – The Saud Family and Wahhabi Islam] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721222356/http://countrystudies.us/saudi-arabia/7.htm|date=21 July 2011}} Library of Congress Country Studies.</ref>։

*[[Կուրբան Բայրամ|Քուրբան բայրամ]], որը նախանշում է [[Հաջ|հաջիհաջ]]ի կամ դեպի Մեքքա ուխտագնացության ավարտը:

* Մավլիդը Մուհամմադի ծննդյան օրն է։ Ի տարբերություն սուննի մուսուլմանների, ովքեր Մուհամմադի ծննդյան կամ մահվան օրը նշում են Ռաբի ալ-Ավվալ ամսվա 12-ին, շիա մուսուլմանները Մուհամմադի ծննդյան օրը նշում են այդ ամսվա 17-ին, որը համընկնում է 6-րդ իմամ [[Ջաֆար աս-Սադիկ|Ջաֆար աս-Սադիկի]]ի ծննդյան հետ<ref>Bernard Trawicky, Ruth Wilhelme Gregory, (2002), [https://books.google.com/books?id=gDbKexa1jfcC&pg=PA233 ''Anniversaries and holidays''], p. 233</ref>։ [[Վահաբականներ|Վահաբիականներն]] ընդհանրապես չեն նշում Մուհամմադի ծննդյան օրը՝ հավատալով, որ այն բիդա է (նորարարություն, նորություն, [[հերետիկոսություն]])<ref>{{cite web|title=Mawlid al-Nabi (the Prophet's birthday)|url=http://islamqa.info/en/249|website=Islamqa.info|accessdate=6 December 2015|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151226094532/http://islamqa.info/en/249|archivedate=26 December 2015|df=dmy-all}}</ref>։

Մուսուլմանների համար 4 ամենասուրբ վայրերն են Մեքքան (Ալ-Հարամ մզկիթ), Մադինան (Ան-Նաբավի մզկիթ), Երուսաղեմը ([[Ալ-Ակսա մզկիթ]]) և Քուֆան (Քուֆայի մզկիթ)։ Շիաների համար բացի այս 4 վայրերից սուրբ են համարվում նաև Իմամ Հուսեյնի դամբարանը, Ալ-Աբբաս մզկիթը Քերբելայում և Նաջաֆում Իմամ Ալի մզկիթը։

Շիաների կողմից երկրպագվող վայրերից են նաև Նաջաֆում [[Վադի աս Սալամ|Վադի աս-Սալամ]] գերեզմանոցը, Մադինայում Ալ-Բաքի գերեզմանոցը, [[Մաշհադ|Մաշհադում]]ում [[Իմամ Ռեզայի դամբարան|Իմամ Ռեզայի դամբարանը]]ը, Քազիմիյա մզկիթը Քազիմիյայում, Ալ-Ասքարի մզկիթը [[Սամարա|Սամարայում]]յում, Սահլայի մզկիթն ու Քուֆայի մեծ մզկիթը Քուֆայում և մի շարք այլ վայրեր [[Ղոմ|Ղոմում]]ում, [[Շոշ|Շոշում]]ում և Դամասկոսում։

[[https://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/f/f3/Imam_chart.pdf]]

'''Տասներկուականները''' կամ '''իսնաշարիները''' շիա իսլամի ամենամեծ ճյուղն են ներկայացնում․ շատ հաճախ շիա մուսուլման ասելով հասկանում են հենց տասներկուականներին։ Տասներկուական տերմինը ծագել է այն համոզմունքից, որ կան Ալլահի կողմից սահմանված տասներկու առաջնորդներ՝ 12 իմամներ։ Տասներկուական շիաները հայտնի են նաև իմամի կամ ջաֆարի անունով, որը ծագում է 6-րդ իմամ Ջաֆար աս-Սադիկի անունից, ով մշակել է տասներկուականների իրավագիտությունը<ref>{{harvnb|Cornell|2007|p=237}}</ref>։

Ավելի կոնկրետ այս սկզբունքները, ըստ տասներկուական շիաների, հայտնի են Ուսուլ ալ-Մազհաբ (շիական ճյուղի սկզբունքներ), որով էլ տարբերվում են Դարուրիյաթ ադ-Դինից (Կրոնի անհրաժեշտություններից), որը բոլոր մուսուլմանների համար սահմանված սկզբունքներն են։ Վերջինիս մեջ չի մտնում առաջնորդությունը (իմամաթ), քանզի այն պարտադիր չէ մուսուլման ճանաչվելու համար։ Սակայն ըստ տասներկուական գիտնական Այաթոլլա ալ-Խուի՝ այս սկզբունքը ներառում է հավատ առ Աստված, Մարգարեություն, Հարության օր և մյուս «անհրաժեշտություններ» (օրինակ՝ հավատ առ հրեշտակներ)։ Հենց այս պատճառով էլ տասներկուական շիաները առանձնացնում են մի կողմից իսլամի հիմնական սկզբունքների նկատմամբ հավատը, իսկ մյուս կողմից ավելի կոնկրետ շիական դոկտրինային, ինչպես օրինակ իմամաթի գաղափարին, հավատաը։

[[Պատկեր:FirstSurahKoran.jpg|մինի|«Ալ Ֆաթիհա» Ղուրանի առաջին սուրան]]Բացի Ղուրանից, որը ընդունված է բոլոր մուսուլմանների կողմից, շիաները օգտվում են նաև ավանդույթների գրքից («հադիս»), որը վերագրվում է Մուհամմադին և տասներկու իմամներին։ Ներքոնշյալները այս գրքերից առավել հայտնիներն են՝

* Նահջ ալ-Բալաղա (Ճարտասանության ճանապարհ)՝ գրված [[Ալի իբն Աբի Տալիբ|Ալի իբն Աբի Տալիբի]]ի կողմից․ այն համարվում է շիաների կողմից առաջին իմամ ճանաչված Ալիի քարոզների, նամակների և պատմությունների հայտնի հավաքածու

Տասներկուականների իրավագիտությունը կոչվում է Ջաֆարիական իրավագիտություն։ Այստեղ Սուննան համարվում է Մուհամմադի սովորույթների բանավոր ներկայացումն ու դրանց մեկնաբանությունը տասներկու իմամների կողմից։ Ջաֆարիական իրավագիտության մեջ կան երեք ուղղություններ կամ դպրոցներ՝ ուսուլի, աքբարի և շայխ։ Ուսուլի դպրոցը վերոնշյալ երեքից ամենամեծն է։ Ջաֆարիական իրավագիտությանը չհետևող տասներկուական խմբերն են ալավիները, բեքթաշիները և [[Ղզլբաշներ|քըզըլբաշները]]։

'''Զեյդիյան''' կամ '''զեյդիականությունը''' շիական մազհաբ է՝ անվանված Զեյդ իբն Ալիի անունով։ Զեյդիական ֆիքհի հետևորդները կոչվում են զեյդիականներ (կամ երբեմն հնգականներ)։ Սակայն կա նաև մի խումբ, որը կոչվում է Զեյդի Վասիթիս (տես ներքևում), ովքեր տասներկուականներ են։ Զեյդիները կազմում են Եմենի բնակչության 42-47%-ը<ref>{{cite web|url=http://www.yemenincanada.ca/map.php|title=About Yemen|website=Yemeni in Canada|publisher=Embassy of the Republic of Yemen in Canada|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070127175930/http://www.yemenincanada.ca/map.php|archivedate=27 January 2007|accessdate=9 April 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.populstat.info/Asia/yemeng.htm|title=Yemen [Yamaniyyah]: general data of the country|website=Population Statistics|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304041925/http://www.populstat.info/Asia/yemeng.htm|archivedate=4 March 2016|accessdate=9 April 2015|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։

Զեյդիականները, տասներկուականները և իսմայիլականները ճանաչում են առաջին 4 իմամներին, սակայն զեյդիականները Զեյդ իբն Ալիին համարում են 5-րդ իմամ։ Զեյդ իբն Ալիից հետո զեյդիական հռչակել են, որ Հասան իբն Ալիի կամ Հուսեյն իբն Ալիի ժառանգորդները կարող են լինել իմամ, սակայն միայն որոշ պայմանների բավարարելու դեպքում<ref name="Washington">[http://www.wrmea.com/backissues/0591/9105024.htm Sunni-Shi'a Schism: Less There Than Meets the Eye] {{webarchive|url=http://webarchive.loc.gov/all/20050423070201/http://www.wrmea.com/backissues/0591/9105024.htm|date=23 April 2005}} 1991 Page 24</ref>։ Պատմության մեջ զեյդիական հայտնի այլ իմամներից են Յահյա իբն Զեյդը, Մուհամմադ ան-Նաֆս ալ-Զակիյան և Իբրահիմ իբն Աբդուլլահը։

Իմամաթի զեյդիական դոկտրինան պարտադիր չի պահանջում իմամների անսխալականություն կամ էլ իմամների աստվածային առաջնորդություն կամ ուղղորդում։ Զեյդիականները չեն հավատում նաև, որ իմամաթը պետք է փոխանցվի հորից որդուն, այլ հավատում են, որ այն կարող է պատկանել ցանկացած Սայիդի, ով ծագում է Հասան իբն Ալիից կամ Հուսեյն իբն Ալիից (ինչպես եղավ Հասան իբն Ալիի մահից հետո)։ Պատմականորեն զեյդիականները հավատում են, որ Զեյդը 4-րդ իմամի օրինական իրավահաջորդն է, քանի որ նա ղեկավարել է Օմայյանների բռնապետության և կոռուպցիայի դեմ մղվող ապստամբությունը։ Մուհամմադ իբն Բաքիրը չի մասնակցել քաղաքական գործերին, իսկ Զեյդիի հետևորդները հավատում էին, որ իրական իմամը պետք է կռվի կոռումպացված ղեկավարների դեմ։

Իսլամական իրավագիտության հարցերում զեյդիականները հետևում էին Զեյդ իբն Ալիի ուսմունքներին, որոնք փաստագրված էին նրա Մաջմուլ ֆիքհ ({{lang-ar|مجموع الفِقه}}) գրքում։ Ալ-Հադի իլալ-Հաքք Յահյան՝ Եմենում զեյդիական պետության հիմնադիրը, օգտագործել է սուննի մուսուլման իրավագետ [[Աբու Հանիֆա|Աբու Հանիֆայի]]յի իրավագիտական ավանդույթի որոշ տարրեր, արդյունքում զեյդիական իրավագիտությունն այսօր շարունակում է գոյություն ունենալ [[Հանաֆիական մազհաբ|հանաֆիական]] իրավագիտությանը զուգահեռ։

Իդրիսականները ({{lang-ar|{{big|الأدارسة}}}}) արաբ<ref>{{cite journal|last=Hodgson|first=Marshall|year=1961|title=Venture of Islam|location=Chicago|publisher=University of Chicago Press|page=262}}</ref> զեյդիական<ref>{{cite journal|last=Ibn Abī Zarʻ al-Fāsī|first=ʻAlī ibn ʻAbd Allāh|year=1340|title=Rawḍ al-Qirṭās: Anīs al-Muṭrib bi-Rawd al-Qirṭās fī Akhbār Mulūk al-Maghrib wa-Tārīkh Madīnat Fās|location=ar-Rabāṭ|publisher=Dār al-Manṣūr|publication-date=1972|page=38|title=Rawd al-Qirtas}}</ref><ref>{{cite web|url=http://hespress.com/?browser=view&EgyxpID=5116|title=حين يكتشف المغاربة أنهم كانوا شيعة وخوارج قبل أن يصبحوا مالكيين !|work=hespress.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080612182657/http://www.hespress.com/?browser=view&EgyxpID=5116|archivedate=12 June 2008|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=6zeStDQZOSgC&pg=PA218|title=Introduction to Islamic Theology and Law|author=Ignác Goldziher|publisher=Princeton University Press|year=1981|isbn=978-0-691-10099-9|page=218}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=XBwOF6jXBdIC&pg=PA844|title=Encyclopedia of Religion and Ethics|author=James Hastings|publisher=Kessinger Publishing|year=2003|isbn=978-0-7661-3704-2|page=844}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.iis.ac.uk/view_article.asp?ContentID=101310|title=The Initial Destination of the Fatimid caliphate: The Yemen or The Maghrib?|work=iis.ac.uk|publisher=The Institute of Ismaili Studies|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150706101911/http://www.iis.ac.uk/view_article.asp?ContentID=101310|archivedate=6 July 2015|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.muslimphilosophy.com/ik/Muqaddimah/Chapter3/Ch_3_25.htm|title=Shi'ah tenets concerning the question of the imamate – New Page 1|work=muslimphilosophy.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120829024816/http://www.muslimphilosophy.com/ik/Muqaddimah/Chapter3/Ch_3_25.htm|archivedate=29 August 2012|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref> դինաստիան են [[Մաղրիբ|Մաղրիբի]]ի արևմուտքում՝ կառավարելով 788-985 թվականին․ դինաստիան կոչվել է առաջին սուլթան Իդրիս I-ի անունով։

864 թվականին [[Ալավիներ|ալավիներըալավիներ]]ը [[Գիլան|Գիլանում]]ում, Դեյլամանում և Տաբարիսթանում (հյուսիսային Իրան) հիմնել են զեյդիական պետություն<ref>Article by Sayyid 'Ali ibn 'Ali Al-Zaidi,''At-tarikh as-saghir 'an ash-shia al-yamaniyeen'' (Arabic: التاريخ الصغير عن الشيعة اليمنيين, A short History of the Yemenite Shi‘ites), 2005 Referencing: Iranian Influence on Moslem Literature</ref>․ այն գոյատևել է մինչև [[Սամանիների պետություն|Սամանիները]] 928 թվականին սպանել են նրա ղեկավարին։ Ուղիղ 40 տարի անց պետությունը վերականգնվել է Գիլանում և պահպանվել Հասանյան ղեկավարների իշխանության ներքո մինչև 1126 թվականը։ Այնուհետև 12-13-րդ դարերից սկսած Դելամանի, Գիլանի և Տաբարիսթանի զեյդիականները ճանաչել են Եմենի զեյդիական իմամներին կամ Իրանում հակառակորդ զեյդիական իմամներին<ref>Article by Sayyid 'Ali ibn 'Ali Al-Zaidi, ''At-tarikh as-saghir 'an ash-shia al-yamaniyeen'' (Arabic: التاريخ الصغير عن الشيعة اليمنيين, A short History of the Yemenite Shi‘ites), 2005 Referencing: Encyclopædia Iranica</ref>։

Բուիդները սկզբնապես զեյդիական են եղել<ref>{{cite book|url=|title=Hamid Al-Din Al-Kirmani: Ismaili Thought in the Age of Al-Hakim|last=Walker|first=Paul Ernest|publisher=I.B. Tauris in association with the Institute of Ismaili Studies.|year=1999|isbn=978-1-86064-321-7|edition=|series=Ismaili Heritage Series|volume=3|place=London; New York|publication-place=|publication-date=|page=13|doi=|oclc=|id=|author-link=|author2-link=|accessdate=}}</ref>, ինչպես 9-10-րդ դարերում ալ-Յամամայի Բանու Ուխայդիր ղեկավարները<ref>Madelung, W. [http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-7693 "al-Uk̲h̲ayḍir."] Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online. 7 December 2007 </ref>։ Զեյդիական համայնքի առաջնորդը օգտագործել է խալիֆ տիտղոսը։ Այսպիսով՝ Եմենի ղեկավարը հայտնի է եղել խալիֆ անունով, ալ-հադի Յահյա բին ալ-Հուսեյն բին ալ-Քասիմ առ-Ռասսի Ռասսիդը (Ալիի որդի Հասան իբն Ալիի ժառանգներից), ով Սադահում 893-897 թվականներին հիմադրել է զեյդիական իմամաթը, և այս համակարգը շարունակվել է մինչև 20-րդ դարի կեսերը, երբ 1962 թվականին տեղի ունեցած հեղափոխությունը հեռացրել է զեյդիական իմամին։ Եմենի զեյդիականության հիմնադիրները ջարուդիյա խմբից էին․ սակայն սուննի իսլամի հանաֆիական և շաֆիական մազհաբների ծեսերի աճող ազդեցությամբ ջարուդիյա խմբից անցել է սուլեյմանիյա, տաբիրիյա, բութրիյա կամ սալիհիյա խմբերին<ref>Article by Sayyid Ali ibn ' Ali Al-Zaidi, ''At-tarikh as-saghir 'an ash-shia al-yamaniyeen'' (Arabic: التاريخ الصغير عن الشيعة اليمنيين, A short History of the Yemenite Shi‘ites), 2005</ref>։ Զեյդիականները կազմում են Եմենում գերակայող երկրորդ կրոնական խումբը։ Ներկայումս նրանք կազմում են Եմենի բնակչության 40-45%-ը։ Ջաֆարիականներն ու իսմայիլականները կազմում են 2-5%-ը<ref>{{cite web|url=http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Asia/yemeng.htm|title=Universiteit Utrecht Universiteitsbibliotheek|publisher=Library.uu.nl|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060502125032/http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Asia/yemeng.htm|archivedate=2 May 2006|accessdate=2011-05-04|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ Սաուդյան Արաբիայում կատարված հաշվարկների համաձայն ապրում է շուրջ 1 միլիոն զեյդիական (հիմնականում երկրի արևմտյան նահանգներում)։

Իսմայիլականների անունը ծագում է Իսմայիլ իբն Ջաֆարի անունից, ով Ջաֆար աս-Սադիկի հոգևոր իրավահաջորդն է (իմամ), սակայն նրանք տարբերվում են տասներկուականներից, ովքեր Մուսա ալ-Կադիմին՝ Իսմայիլի կրտսեր եղբորը, համարում են իրական իմամ։

8-րդ դարում Մուհամմադ իբն Իսմայիլի մահից կամ թաքնված վիճակի անցնելուց հետո իսմայիլականության ուսմունքը փոփոխությունների է ենթարկվել և ձեռք է բերել ներկայիս տեսքը՝ ավելի շատ կենտրոնանալով հավատի գաղտնի, թաքնված նշանակության (''բատին՝ ներքին'') վրա։ Տասներկուականության վերջնական ձևավորման հետ մեկտեղ՝ իբրև բառացի կամ արտաքին իմաստի ''(զահիր՝ արտաքին)'' վրա հիմնված աքբարիական և ավելի ուշ ուսուլիական մտքի դպրոցների, շիականությունը զարգացել է երկու առանձին ուղղություններով՝ փոխաբերական իմաստի վրա հիմնված իսմայիլական խումբը, որը կենտրոնացած է Ալլահի միստիկ ճանապարհի և բնության վրա և «Ժամանակի իմամի»՝ իբրև «Ալլահի դեմքի» աստվածային մարմնացման վրա, և առավել բառացի իմաստի վրա հիմնված տասներկուական խումբը, որը կենտրոնացած է աստվածային օրենքի (''շարիաթ'') և Մուհամմադի ու նրա իրավահաջորդների (Ահլ ալ-Բայթ) արարքների և խոսքերի վրա, ովքեր իբրև Աիմմահ՝ հանդիսանում էին ուղղորդ և Ալլահի լույսը<ref>{{cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~jrcole/ahsai1.htm|title=Shaykh Ahmad al-Ahsa'i|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070218072512/http://www-personal.umich.edu/~jrcole/ahsai1.htm|archivedate=18 February 2007|accessdate=2007-04-25|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։

Չնայած իսմայիլականների շրջանում մի շարք ենթախմբեր կան՝ ներկայիս իսմայիլական տերմինը վերաբերում է շիա իմամի իսմայիլական մուսուլմաններին (նիզարի համայնք), ովքեր հայտնի են պարզապես իսմայիլական անունով և Աղա Խանի հետևորդներն են ու իսմայիլականների շրջանում ամենամեծ խումբը։ Իսմայիլականների մեկ այլ խումբ են Դավուդի բոհրաներ՝ Դաի ալ-Մութլաքի գլխավորությամբ, ով թաքնված իմամի ներկայացուցիչն է համարվում։ Չնայած տարբեր ճյուղեր ունեն կորնական տարբեր ծեսեր և պրակտիկա՝ դրանց հիմնական աստվածաբանությունը նույնն է մնացել, ինչ որ առաջին իմամների ժամանակի էր։ Վերջին տարիներին իսմայիլականները հիմնականում հնդիրանական համայնքն են ներկայացնում<ref>Nasr, Vali, ''The Shia Revival'', Norton, (2006), p. 76</ref>, սակայն նրանց կարելի է հանդիպել Իրանում, [[Պակիստան|Պակիստանում]]ում, Սիրիայում, Պաղեստինում, Սաուդյան Արաբիայում<ref>{{cite web|url=http://lantos.house.gov/HoR/CA12/Human+Rights+Caucus/Briefing+Testimonies/107/TESTIMONY+OF+ALI+H.+ALYAMI.htm|title=Congressional Human Rights Caucus Testimony&nbsp;– NAJRAN, The Untold Story|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061227222620/http://lantos.house.gov/HoR/CA12/Human+Rights+Caucus/Briefing+Testimonies/107/TESTIMONY+OF+ALI+H.+ALYAMI.htm|archivedate=27 December 2006|accessdate=2007-01-08|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>, Եմենում, Չինաստանում<ref>{{cite web|url=http://jmm.aaa.net.au/articles/11253.htm|title=News Summary: China; Latvia|date=2003-09-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070506190104/http://jmm.aaa.net.au/articles/11253.htm|archivedate=6 May 2007|accessdate=2007-06-01|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>, [[Հորդանան|Հորդանանում]]ում, [[Ուզբեկստան|Ուզբեկստանում]]ում, [[Տաջիկստան|Տաջիկստանում]]ում, [[Աֆղանստան|Աֆղանստանում]]ում, [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան Աֆրիկայում]]յում և [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայում]]․յում․ վերջին տարիներին նրանցից շատերը գաղթել են Եվրոպա, [[Ավստրալիա]], [[Նոր Զելանդիա]] և [[Հյուսիսային Ամերիկա]]<ref name="DaftaryShort1998p1">{{cite book|title=A Short History of the Ismailis|last=Daftary|first=Farhad|publisher=Edinburgh University Press|year=1998|isbn=978-0-7486-0687-0|location=Edinburgh|pages=1–4}}</ref>։

Իսմայիլ իբն Ջաֆարի մահից հետո շատ իսմայիլականներ հավատում էին, որ մի օր մեսիա Մահդին, ով շատերը կարծում են, թե Մուհամմադ իբն Իսմայիլն է, վերադառնալու է և ստեղծելու է արդարության դար։ Խմբերից մեկը ներկայացնում էին դաժան քարմաթյանները, որոնց հենակետը Բահրեյն է։ Ընդհակառակը շատ իսմայիլականները հավատում են, թե իմամաթը իրականում շարունակվում է, և իմամները թաքնված շրջան են մտել ու շարունակել են հաղորդակցվել և ուսուցանել իրենց հետևորդներին հրավիրված «միսիոներների» ցանցի միջոցով։

909 թվականին Աբդուլլահ ալ-Մահդի Բիլլահը՝ իսմայիլական իմամաթի հավակնորդ, ստեղծել է Ֆաթիմյան խալիֆայությունը։ Այս շրջանում ձևավորվել են իմաների երեք սերունդներ։ Առաջին այսօր հայտնի է դրուզներ անունով, որը սկսվել է ալ-Հաքիմ բի-Ամիր Ալլահից։ Վերջինս ծնվել է 985 թվականին և ղեկավար է դարձել 11 տարեկան հասակում։ Հալածանքները տարածված են եղել կրոնական առումով հանդուրժողական Ֆաթիմյան կայսրությունում նրա կառավարման շրջանում։ Երբ 1021 թվականին նրա ջորին վերադարձել է առանց իր տիրոջ և արյան մեջ կորած, նրա կյանքի օրոք ձևավորված կրոնական խումբը առանձնացել է իսմայիլականներից և չի ճանաչել նրա իրավահաջորդությունը։ Ավելի ուշ այս խումբը հայտնի է դարձել դրուզներ անունով, նրանք հավատում են, որ ալ-Հաքիմը Ալլահի մարմնավորումն է և խոստացված Մահդին, ով ի վերջո մի օր վերադառնալու է և արդարություն է բերելու աշխարհին<ref>{{cite web|url=http://baheyeldin.com/history/al-hakim-bi-amr-allah-fatimid-caliph-of-egypt.html|title=al-Hakim bi Amr Allah: Fatimid Caliph of Egypt|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070406065948/http://baheyeldin.com/history/al-hakim-bi-amr-allah-fatimid-caliph-of-egypt.html|archivedate=6 April 2007|accessdate=2007-04-24|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Ժամանակի ընթացքում իսմայիլականության մեջ զարգացել են նաև այլ դոկտրինաներ, որի արդյունքում առանձնացել են իսմայիլականությունից և իսլամից տարբերվող խմբեր։

Երկրորդ բաժանումը տեղի է ունեցել 1094 թվականին Մաադ ալ-Մուսթանսիր Բիլլահի մահից հետո։ Նա ամենաերկարն է խալիֆ եղել։ Նրա մահից հետո նրա որդիները՝ Նիզարը և ալ-Մուսթալին դինաստիական պայքար են սկսել քաղաքական և հոգևոր վերահսկողության համար։ Ավագ եղբայր Նիզարը պարտություն է կրել և բանտարկվել է, սակայն ըստ Նիզարի սովորության՝ նրա որդին փախուստի է դիմել Ալամութ, որտեղ իրանյան իսմայիլականները ընդունել են նրա պահանջները<ref name="DaftaryShort1998p106">{{cite book|title=A Short History of the Ismailis|last=Daftary|first=Farhad|publisher=Edinburgh University Press|year=1998|isbn=978-0-7486-0687-0|location=Edinburgh|pages=106–108}}</ref>։

Մուսթալիի սերունդները կրկին վաժանվել են թայաբիների (Դավուդի բոհրան դրա հիմնական ճյուղն է) և հաֆիզականների։ Առաջինները պնդում են, որ Աթ-Թայյիբ Աբիլ Կասիմը (Ալ-Ամիր բի-Ահքամի լ-Լահի որդին) և նրան հաջորդած իմամները անանունության փուլ (''Dawr-e-Satr'') են մտել և նշանակել են Դաի ալ-Մութլաքին համայնքի առաջնորդ։ Վերջինները (հաֆիազականներ) պնդում են, որ իշխող Ֆաթիմյան խալիֆը իմամն է եղել, ուստի Ֆաթիմյան կյասրության անկումից հետո նրանք վերացել են։

Ըստ Ալլամեհ Մուզաֆերի՝ Աստված մարդկությանը օժտել է տրամաբանելու և բանավիճելու կարողությամբ։ Դեռ ավելին՝ Աստված պատվիրել է մարդկանց մտածել ստեղծագործությունների մասին, մինչդեռ ինքը իր արարած էակներին վերավերվում է՝ իբրև իր հզորության և փառքի նշան։ Եվ այս նշանները ընդգրկում են ողջ տիեզերքը։ Ավելին՝ այս փոքրիկ աշխարհի մարդկանց և տիեզերքի՝ իբրև մեծ աշխարհի, միջև առկա է նմանություն։ Աստված չի ընդունում նրան հավատը, ովքեր հետևում են նրան առանց մտածելու՝ պարզապես ընդօրինակելով, սակայն միևնույն ժամանակ Աստված մեղադրում է նրանց նման գործողությունների համար։ Այլ կերպ ասած՝ մարդկությունը պետք է մտածի տիեզերքի մասին՝ օգտագործելով իր բանականությունն ու ինտելեկտը, որը շնորհվել է Աստծո կողմից։ Շիաների շրջանում առավել մեծ ուշադրություն է դարձվում ինտելեկտին, նույնիսկ մարգարեության հավակնություններ ունեցող մեկի պնդումները գնահատելու համար օգտագործվում է ինտելեկտը<ref>{{cite book|title=The faith of Shia Islam|author=Allamah Muhammad Rida Al Muzaffar|publisher=Ansariyan Qum|year=1989|page=1}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.introducingislam.org/info/muzaffar/chapter1.php|title=The Beliefs of Shia Islam – Chapter 1|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161025175646/http://www.introducingislam.org/info/muzaffar/chapter1.php|archivedate=25 October 2016|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։