«Իրանական օրացույց»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
չ կետադրական նշանը ծանոթագրությունից հետո oգտվելով ԱՎԲ
Տող 3.
'''Իրանական օրացույցները''' ({{lang-fa|گاه‌شماری ایرانی}} ''Gâhshomâriye Irâni'') Իրանում ([[Պարսկաստան]]) ավելի քան երկու հազարամյակների համար հորինված կամ օգտագործված օրացույցներ են: Մարդկային պատմության ամենաերկար ժամանակագրական արձանագրություններից մեկը՝ իրանական օրացույցը, պատմության ընթացքում բազմիցս փոփոխվել է վարչական, կլիմայական և կրոնական նպատակների համար:
 
Ժամանակակից իրանական օրացույցը, այժմ պաշտոնական օրացույց է Իրանում: Այն սկսվում է մոտավորապես կեսգիշերին մոտակա գիշերվա հավասարության ակնթարթում, որը որոշվում է Իրանի ստանդարտ ժամանակի մերիդիանի համար (52.5 ° E կամ GMT + 3.5h) աստղագիտական հաշվարկներով: Հետևաբար՝ հիմնված է հետազոտությունների վրա, ի տարբերություն [[Գրիգորյան օրացույց|Գրիգորյան օրացույցի]]ի, որը կանոնակարգված է<ref name="heydari">M. Heydari-Malayeri, [http://aramis.obspm.fr/~heydari/divers/ir-cal-eng.html A concise review of the Iranian calendar], Paris Observatory.</ref>:
 
Իրանական տարին սովորաբար սկսվում է Գրիգորյան օրացույցով մարտի 21-ին ցերեկը: Գրիգորյան օրացույցի համապատասխան տարին գտնելու համար ավելացրեք 621 կամ 622 (կախված տարվա տարեթվից) արևային հիջրու տարվան: Ստորև ներկայացված է Պարսկական և Գրիգորյան օրացույցների տարվա համապատասխանության կարճ աղյուսակ:
Տող 10.
 
=== Հնավուրց օրացույցեր ===
 
 
Իրանական օրացույցն ունի ավելի քան չորս հազար տարվա պատմություն: Ժամանակի ընթացքում այն ենթարկվել է բազմաթիվ փոփոխությունների: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ իրանական օրացույցը սկիզբ է առել [[բաբելոն]]<nowiki/>ականից, որը արևալուսնային օրացույց էր: Սակայն, Իրանցիները կիրառել են արևային օրացույցի համակարգը: Մոտ երկու հազար հինգ հարյուր տարի առաջ, այսինքն [[Զրադաշտ]]<nowiki/>ի ծննդից և [[Աքեմենյաններ|Աքեմենյան]] թագավորության կազմավորումից հետո, օրացույցն Իրանում փոխվեց: Զրադաշտական կրոնի տարածմանը զուգահեռ Իրանում հաստատվեց [[զրադաշտական օրացույց]]<nowiki/>ը: Չնայած իրանական օրինաչափ ավանդույթների ամենավաղ ապացույցը մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակից է, որը նախորդում է իրանական մարգարե Զրադաշտի հայտնվելուն, առաջին լիարժեք պահված օրացույցը աքեմենյաններինն է: Գրի առնված պատմության ընթացքում պարսիկները շահագրգռված էին օրացույցի գաղափարով և կարևորությամբ: Նրանք առաջին մշակույթներից էին, որոնք օգտագործում էին արեգակնային օրացույցը և վաղուց օժտված էին լուսնային և լուսնաարևային մոտեցումներով: Արևը միշտ էլ իրանական մշակույթի խորհրդանշաններից է եղել և սերտորեն կապված է Կյուրոս Մեծի ժողովրդական բանահյուսության հետ<ref name="EI-C-i">{{harv|Panaino|1990}}</ref>:Նախաիսլամական դարաշրջանում շարունակվեցին օրացույցի փոփոխությունները: [[Իսլամ]]<nowiki/>ի ընդունումից հետո արևային օրացույցը փոխարինվեց [[լուսնային օրացույց]]<nowiki/>ով: Իսլամական դարաշրջանում հասարակության սոցիալական և տնտեսական պահանջմունքների, ինչպես նաև գիտական առաջընթացի համար իրանցի շատ գիտնականներ ձեռնամուխ եղան օրացուցային բարեփոխումներ իրականացնելու գործին: Կազմելով [[Ջալալի օրացույց]]<nowiki/>ը, որն ամենաստույգ արևային օրացույց ն էր, Խայյամը մեծ քայլ կատարեց այդ ուղղությամբ: Հետագայում ևս իրանական օրացուցային համակարգը մեծ փոփոխություններ կրեց: Արևային տոմարի 14-րդ դարի սկզբին Իրանի պաշտոնական օրացույցը, որն ամենաստույգներից, ամենակատարելագործվածներից և ամենականոնավորներից մեկն էր, հաստատվեց [[Իրանի Մեջլիս]]<nowiki/>ի կողմից:
Իրանական օրացույցի պատմությունը իսլամի տարածումից առաջ և հետո տարբեր է: Նախքան իսլամ ընդունելը արևային հին օրացույցը պաշտոնական բնույթ ուներ: Իսլամի ընդունումից հետո օրացույցի հին, ավանդական բովանդակությունը, տարեթվերի հաշվարկը աստիճանաբար փոփոխության ենթարկվեցին, և գերակշռող դարձավ լուսնային օրացույցը: Լուսնային տոմարի 9-րդ դարից մինչև նախորդ հարյուրամյակը այն համարվում էր պաշտոնական օրացույց: Արևային օրացույցի բարեփոխված տարբերակը նախորդ դարից մինչև այժմ հանդիսանում է Իրանի պաշտոնական օրացույցը:
 
 
==== Հին պարսկական օրացույց ====
Տող 297 ⟶ 295՝
Բոլոր այն երկրներում, որտեղ պարսկական օրացույցը օգտագործվել է, էպագոմենան անցկացվել է տարվա վերջում: Գյուղատնտեսական տարվա և օրացուցային տարվա տարբերությունը կոմպենսացնելու համար (հարկահավաքման շրջանը սկսվեց բերքից հետո), յուրաքանչյուր 120 տարին մեկ ամսով երկարաձգվել է հարկավճարումը: Հռոմեական պատմաբան Կվինտուս Կուրտիուս Ռուֆուսը, որը պատմում է մ.թ.ա. 333-ին, գրում է.
 
«Մոգերը հետևեցին երեք հարյուր վաթսունհինգ երիտասարդի մանուշակագույն հագուստով, հավասար թվով մեկ տարվա օրերին: Պարսիկները նույնպես տարին բաժանեցին այսքան օրերի։»
 
Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից և նրա մահից հետո պարսկական տարածքները անցան իր գեներալներից մեկին ` Սելևկուսին (մ.թ.ա. 312 թ.), սկսելով Իրանի Սելևկյան դինաստիան: Հունաստանի ավանդույթների հիման վրա Սելևկյանները ներկայացրեցին ժամանակի պատմությունը դարաշրջաններով, այլ ոչ թե առանձին թագավորների տիրապետություններով: Նրանց դարաշրջանը հայտնի դարձավ՝ որպես Ալեքսանդրի դարաշրջան կամ ավելի ուշ, Սելևկյանների ժամանակաշրջան: Քանի որ նոր կառավարիչները զրադաշտականներ չէին, Զրադաշտական հոգևորականները կորցրին իրենց գործառույթը թագավորական դատարաններում և այդպիսով դժգոհեցին Սելևկյաններից: Չնայած դարաշրջաններով սկսեցին գրել պատմությունը, նրանք ստեղծեցին իրենց սեփական զրադաշտականության դարաշրջանը:
Տող 428 ⟶ 426՝
 
=== ԼՈՒՍՆԱՅԻՆ ՀԻՋՐԱՅԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ ===
Իրանում՝ արաբական տիրապետության շրջանում, կիրառվում էր լուսնային օրացույցը: Երկար ժամանակ այն համարվում էր պաշտոնական օրացույց: Այդ օրացույցի ամսանունները կապված էին արաբա-իսլամական անվանումների, Մարգարեի, [[Մեքքա|Մեքքայ]]յ<nowiki/>ի, [[Մադինա]]<nowiki/>յի անունների հետ:
 
=== Միջնադարյան դարաշրջան: Ջալալի օրացույց===
Արաբական տիրապետությունից չորս հարյուր տարի անց Ջալալ էդ Դին Մալեք շահի օրոք, Խայյամի և մի խումբ այլ մաթեմատիկոսների կողմից ստեղվծեց նոր օրացույց. այն հայտնի է Ջալալի օրացույց անունով: 
 
  Ջալալի օրացույցը տարեթվերի ու ժամանակահատվածների ամենաստույգ համակարգն է, [[արևային հիջրայի օրացույց]]<nowiki/>ի 5-րդ դարից ի վեր:
 
    Օրինակ՝ Ջալալի տոմարի 940թ. սարաթան (թիր) ամսվա 7-ը համընկնում է արևային օրացույցի 1397թ թիր ամսվա 4-րդ օրվա հետ:<ref>{{Cite web|url=http://ephemeris.com/history/middle-east.html#persian|title=Ջալալի օրացույց|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>։
 
 
    Օրինակ՝ Ջալալի տոմարի 940թ. սարաթան (թիր) ամսվա 7-ը համընկնում է արևային օրացույցի 1397թ թիր ամսվա 4-րդ օրվա հետ:<ref>{{Cite web|url=http://ephemeris.com/history/middle-east.html#persian|title=Ջալալի օրացույց|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>
 
==== '''ՕՐԱՑՈՒՅՑԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ''' ====
    Ջալալի օրացույցը ստեղծվել է [[Հազկերտի օրացույց]]<nowiki/>ից հետո՝ իրանական օրացույցն ավելի ճշգրիտ դարձնելու և դրանում առկա բացթողումների վերացնելու նպատակով: Թեև Հազկերտի օրացույցը կազմված էր նահանջ տարիներից, այն շարունակեց իր գոյությունը Հազկերտի օրացույցի 375 թվականից (Գրիգորյան տոմարի 1006թ) մինչև սելջուկ [[Ջալալ էդ Դին Մալեք]] շահի գահակալության առաջին տարիները: Նովրուզը՝ ըստ շարժական տոմարի, նշվում էր տասնութ օրվա տարբերությամբ: Գիշերահավասարը ֆարվարդին ամսվա 1-ին օրվա փոխարեն համապատասխանում էր  ֆարվարդինի 19-ին: Այդպիսով, ֆարվարդինի առաջին տասնութ օրվա կրճատումով, իբրև նահանջ տարի՝ Հազկերտի՝ 447թ տարեվերջին ավելացնելով, ձևավորվեց Ջալալի օրացույցը՝  գիշերահավասարը ընդունելով որպես տարվա սկիզբ: <ref>{{Cite book|title=«گاه‌شماری جلالی ۱». پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران. بازبینی‌شده در اسفند ۱۳۹۰.|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>։
 
    Իրանցի մի խումբ մաթեմատիկոսների՝ Աբու ալ-Ֆաթհ Աբդ ալ-Ռահման Մանսուր Խազենիի, Աբու Մոզաֆար Էսֆերարիի, Աբու Աբբաս Լուքարիի, Մոհամմադ բեն Աքբար Մամուրիի, Մեյմուն բեն Նաջիբ Վասեթիի, Իբն Քուշեք Բիհաղի Մաբահիի և նրանց ղեկավար Օմար Խայյամի ջանքերով լուսնային օրացույցի 471թ. ռամազան ամսվա 3-ին կազմվեց Ջալալի օրացույցը: <ref>{{Cite book|title=نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>։
 
Վեզիր Նիզամ ալ Մուլքի հրամանով այդ իրադարձությունն արձանագրվել է Սպահան (սելջուկների մայրաքաղաք), Ռեյ և Նիշապուր քաղաքներում:<ref>{{Cite book|title=گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، صفحه ۵۰.|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>։
 
    Ջալալի օրացույցը մինչև Իրանի սահմանադրության հաստատումը պաշտոնապես չէր ճանաչվել, և լուսնային օրացույցի 1329թ-ից (համապատասխանաբար արևային օրացույցի1289թ.) ամիսների տևողության ու անունների փոփոխություններով այն որպես հիջրայի արևային տարի կիրառվում էր Իրանում: Արևային օրացույցի 1304թ. Իրանի Մեջլիսն ընդունեց արևային նոր օրացույց՝ պարսկական ամսանուններով, ամիսների ճշգրիտ տևողությամբ: Այդ օրացույցը համարվում է Իրանի և Աֆղանստանի պաշտոնական օրացույցը: Այն հիմնված է Ջալալի օրացույցի վրա, սակայն ամիսների տևողությունն ու տարեսկզբի ամսաթիվն այլ են:
Տող 451 ⟶ 447՝
 
==== ՕՐԱՑՈՒՅՑԻ ՍԿԻԶԲԸ ====
    Այս օրացույցի մեկնարկն սկսվում է ֆարվարդինի 1-ից (արևային հիջրայի 458թ), որը համապատասխանում է  հիջրայի լուսնային 471թ. ռամազանի 9-ին (կիսալուսնային հիջրայի 471թ. ռամազանի 10-ին), Հուլյան տոմարով՝ 1079թ. մարտի 15-ին (Գրիգորյան տոմարով 1079թ. մարտի 21-ին): Մեկ օրացուցային տարին ունի 365 կամ 366 օր: Տարվա առաջին օրը համընկնում է Նովրուզի տոնի հետ: Նովրուզի օրը Արեգակը Երկրի հարավային կիսագնդից անցնում է հյուսիսային կիսագունդ, և սկսվում է գիշերահավասարը:<ref>{{Cite book|title=رضا مرادی غیاث آبادی. «چکیده‌ای دربارۀ گاهشماری جلالی». تارنمای پژوهش‌های ایرانی، ۳ مهر ۱۳۸۶. بازبینی‌شده در فروردین ۱۳۹۱.|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>։
 
==== '''ԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐ''' ====
'''   ''' Ըստ ներկայացաված օրացույցների՝ տարվա յուրաքանչյուր ամիս (ինչպես Յազդգարդի օրացույցում) ունեցել է 30 օր, մեկ ամիս էլ բաղկացած է եղել 5 օրվանից: Ամիսներն ունեցել են նույն անուններն (ֆարվարդինից մինչև էսֆանդ) ու օրվա նույն հաշվարկը: Սակայն կան տեսակետներ, ըստ որոնց որոշ ամիսներ ու օրեր վերանվանվել են, կամ ամիսների տևողությունը ձգվել է 29-32օր:<ref>{{Cite book|title=گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، ص ۵۲.|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>։
 
1079 թ. մարտի 15-ից, երբ օրացույցն անցավ ևս 18 օր, արաջի օրացույցը բարեփոխվեց Ֆրավարդինի առաջին տասնութ օրերը կրկնելով: Այսպիսով, մարտի 14-ը եղել է 18 Ֆրավարդին հադիմի (հին) կամ ֆարսիի, իսկ մարտի 15-ը` Ֆրավերդին Ջալալի կամ Մալեքի: Այս նոր օրացույցը աստղագիտորեն հաշվարկված էր, ուստի էպագոմենայը չէր ունենա ամիսներ, երբ արև մտավ կենդանակերպի նոր նշան: Մ․թ․հ․ 1006 թ․-ի բարեփոխումից մոտ 120 տարի անց, երբ վերածննդի հավասարումը սկսեց ընկնել Արդավահիշում, զրադաշտականները կրկին համաձյնեցրին դա [[Նոռուզ|Նովրուզ]]<nowiki/>ի հետ՝ ավելացնելով երկրորդ Սպանդարմադը: Այս [[Շենսայի օրացույց]]<nowiki/>ը մեկ ամիս հետ էր քադիմիից՝ դեռ օգտագործվող Պարսկաստանում, որը օգտագործվում է միայն Հնդկաստանում զրադաշտականների կողմից: 1745 թ. հունիսի 6-ին մի քանի պարսիկ վերահաստատեցին քադիմի օրացույցը, իսկ 1906-ին որոշները ընդունեցին Ֆասլիի օրացույցը, որում 1 Ֆրավարդինը հավասարեցվեց մարտի 21-ին, այնպես որ յուրաքանչյուր չորս տարին վեցերորդ էպագեմոնալ օր էր: 1911 թ. Ջալալի օրացույցը դարձավ Պարսկաստանի պաշտոնական ազգային օրացույցը: 1925 թ. այս օրացույցը պարզեցվեց և ամիսների անուններն արդիականացան: 1 Ֆարվարդին այն օրն է, որի կեսգիշերվա սկիզբը մոտ է դեպի հավերժական հավասարության ակնթարթին: Առաջին վեց ամիսներն ունեն 31 օր, հաջորդ հինգը երեսուն, իսկ տասներկուերորդը` 29 օր և 30 նահանջ տարիներին: Պարսկաստանում որոշ զրադաշտականներ այժմ օգտագործում են Ֆասլիի օրացույցը՝ սկսած 1930 թ.-ից։
Տող 551 ⟶ 547՝
6.    Taqîzâda, Sayyid Ḥasan, Gâhshumârî dar Îrân-i qadîm, Tehran (Čapkhâna-yi Majlis) 1316/1937-1938, (reprinted with the author's notes appointed to the first edition in the 10th vol. of the Opera omnia, ed.by Î. Afshâr, Tehran, 1357/1978-79). Complete Italian ed.: H. Taqizadeh, Il computo del tempo nell'Iran antico, ed. and transl. by S. Cristoforetti, Roma (ISIAO), 2010. [[Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-88-6323-290-5|978-88-6323-290-5]]
 
7.    Panaino Antonio (1990)։ «CALENDARS, i. Pre-Islamic calendars»։ Encyclopaedia Iranica 4։ [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/0-7100-9132-X|0-7100-9132-X]]
 
== Արտաքին հղումներ ==
Տող 557 ⟶ 553՝
* [http://www.iranian.com/History/April99/Months/index.html Meaning of the names of the months in the Persian Calendar]
* [http://www.gita.ir/products/calendar/gadget.aspx Persian(Shamsi)/Gregorian/Islamic(Hijri) Windows Gadget – with Persian occasions]
 
* دقیق‌ترین تقویم جهان، هدیه خیام به ایرانیان ( <nowiki>http://www.bbc.com/persian/arts/story/2008/03/080312_shr-hh-calendar4.shtml</nowiki>)
 
* دقیق‌ترین گاهشمار جهان ( <nowiki>http://www.jadidonline.com/story/17032010/frnk/iranian_calender</nowiki>)
 
* زمانی که «خیام» تنظیم تقویم خورشیدی را تکمیل کرد ( ttp://www.iranianshistoryonthisday.com/FARSI.ASP?u=&I1.x=5&I1.y=14&HD=15&HM=12)
 
Տող 572 ⟶ 565՝
* [http://www.parstimes.com/persian/calendar/ Online Persian Calendar from parstimes.com portal]
* [http://date.samic.org An online simple Shamsi/Gregorian date converter]
 
 
{{DEFAULTSORT:Iranian Calendar}}