Վիքիպեդիա

«Իլինոյս»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ կետադրական նշանը ծանոթագրությունից հետո oգտվելով ԱՎԲ
Տող 12.
 
== Անվանում ==
Անվանումը ([[անգլերեն]]՝ ''Illinois'') ստացել է [[Միսսիսիպի|Միսիսիպիի]] ձախ վտակ [[Իլինոյս (գետ)|Իլինոյս]] գետի անունից։ Գետն իր հերթին անվանումն ստացել է մինչև 1673 թվականին ֆրանսիացիների կողմից այդ տարածքը նվաճելն այնտեղ ապրող [[իլլինայիս]] հնդկացիական ցեղի անունից։ [[Ալգոնկինյան լեզուներ]]ից մեկով ցեղանունը նշանակել է «մարդիկ, տղամարդիկ, ռազմիկներ»։<ref>{{cite book|author=Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան|title=Աշխարհագրական անունների բառարան|publisher=«Լույս»|location=Երևան|year=1987|page=էջ 181}}</ref>։
 
== Աշխարհագրություն և կլիմա ==
 
Նահանգը տեղակայված է [[Կենտրոնական հարթավայրեր|Կենտրոնական հարթավայրերում]]ում, և նրա տարածքի 60% -ը զբաղեցնում է գետերը, իսկ մնացածը զբաղեցնում են լեռները: Նահանգի ընդհանուր տարածքը կազմում է 149 998 կմ² (50 նահանգներից զբաղեցնում է 25-րդ տեղը), որի 6020 կմ²-ը ջրային տարածք է կազմում և ջրային տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում է [[Միչիգան լիճ|Միչիգան լիճը]]ը:
 
Նահանգի ամենաբարձր կետը Չարլզ-Մաունդ լեռն է, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 376 մ: Նահանգի ամենախոշոր շրջանը Մակլինն է <ref> [https://www2.illinois.gov/Pages/PageNotFoundError.aspx Data & Statistics]</ref>:
 
Հյուսիսից նահանգը սահմանակից է [[Վիսկոնսին]] նահանգին, հյուսիս-արևելքից սահմանակից է Միչիգան լճին, արևելյան և հարավ-արևելյան մասով սահմանակից է [[Ինդիանա]] նահանգին, հարավից` [[Կենտուկի|Կենտուկկի]] նահանգին, իսկ [[Այովա|Այովային]]յին և [[Միսսուրի|Միսսուրիին]]ին սահմանակից է արևմուտքից: Նահանգի հարավային սահմանով հոսում է [[Օհայո (գետ)|Օհայո գետը]], իսկ արևմտյան և հարավ-արևելյան մասով հոսում է [[Միսսիսիպի]] գետը: Ինդիանայի հետ ունեցած սահմանի հարավային հատվածի զգալի մասն անցնում է Վաբաշ գետի երկայնքով:
 
Նահանգով հոսում է ավելի քան 500 գետ (ամենախոշորը Իլինոյսն է, որը ջրանցքով կապված է Միչիգան լճի հետ), կա 950 լիճ:
 
Իլինոյսը հարուստ է նավթով, ածխով, բնական գազով, ցինկով և ավազաքարով:
Տող 28.
=== Կլիմա ===
 
Իլինոյսի հարավային և հյուսիսային ծայրամասային կետերի միջև հեռավորությունը գրեթե 650 կմ է, ինչի շնորհիվ Իլինոյսի մթնոլորտը տարբեր լայնություններում կարող է զգալիորեն տարբերվել: Նահանգի մեծ մասը գտնվում է խոնավ մայրցամաքային կլիմայական գոտում (Dfa անունը նշանակում է Կոպպենի կլիմայի դասակարգում), և տարին արտահայտվում է տաք, խոնավ ամռաներով և սառը ձմեռներով: Նահանգի հարավային մասը, մոտավորապես Կարբոնդալեից և հարավից, գտնվում է խոնավ ենթտրոպիկական կլիմայական(Cfa) գոտում, որը բնորոշվում է մեղմ ձմեռներով: Միջին տարեկան ջերմաստիճանը գրանցվում է հարավում, որտեղ տեղումների քանակը 1219 մմ է, և հյուսիսում, որտեղ կազմում է 889 մմ <ref>[http://www.isws.illinois.edu/atmos/statecli/index.htm State Climatologist Office for Illinois]</ref>: Ամենաբարձր ջերմաստիճանը ամբողջ նահանգի պատմության մեջ գրանցվել է [[1954]] թվականի հուլիսի 14-ին արևելյան Սենթ-Լուիսեում և եղել է 47 &nbsp;°C (117 &nbsp;°F), ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է [[1999]] թվականի հունվարի 5-ին Կոնգերվիլում և կազմել է −38 &nbsp;°C (-36 &nbsp;°F)<ref> [https://www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/extremes/1999/january/janext1999.html January 1999 Selected City/State Extremes]</ref>: Միջինը Իլինոյսն ունի տարեկան շուրջ 50 լուսնային օր, ինչը մի փոքր ավելի բարձր է, քան մյուս նահանգներում: Նահանգը նույնպես խոցելի է [[տորնադո|տորնադոների]]ների կողմից, որոնք մոտ 35 տարի է, ինչ վնասում են նահանգին: Չնայած այն հանգամանքին, որ Իլինոյսի տորնադոյի ուժը չի գերազանցում այլ երկրներում գտնվող տորնադոներին ուժին, դրանց հետևանքով եղած մահացությունների թիվը միշտ շատ մեծ է եղել, ինչն էլ բնակչության բարձր խտության հետևանք է: [[ԱՄՆ]]-ի պատմության ամենաուժեղ տորնադոներից մեկի` «The Tri-State Tornado»-ի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել [[1925]] թ. մարտի 18-ին, երեք նահանգներում, զոհվել է 695 մարդ, այդ թվում` Իլինոյսի 613 բնակիչ <ref> [http://www.weather.gov/pah/?n=1925_tor_ss NOAA/NWS 1925 Tri-State Tornado Web Site--Startling Statistics]</ref>: [[1960]]-ական թվականներից սկսած, փոթորիկների կանխարգելման և հետևելու ժամանակակից մեթոդներն ու միջոցները զգալիորեն նվազեցրել են զոհերի թիվը:
 
== Բնակչություն ==
 
ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով [[2011]] թ. հուլիսի 1-ի դրությամբ նահանգի բնակչությունը կազմել է 12.869.257 մարդ, ինչը 0.30% -ով ավելի է, քան [[2010]] թվականի մարդահամարի տվյալները: Իլինոյսը Միջին Արևելքի ամենախիտ բնակեցված նահանգն է, և նրա բնակչության 65%-ը կենտրոնացած է [[Չիկագո|Չիկագոյի]]յի մետրոպոլիայի տարածքում, որը զբաղեցնում է նահանգի միայն 8%-ը: Բնակչության մնացած մասը ապրում է փոքր քաղաքներում և գյուղական վայրերում: Միչիգան լճի ափին է գտնվում Իլինոյսի ամենամեծ քաղաքը և ԱՄՆ-ում երրորդ խոշորագույնը` [[Չիկագո]] քաղաքը, որտեղ ապրում է 2 695 598 մարդ:
 
Համաձայն 2010 թ. մարդահամարի, նահանգի բնակչությունը ավելացել է 1,759,859 մարդով կամ 13,7%-ով, որոնց 47.9% -ը եկել են [[Լատինական Ամերիկա|Լատինական Ամերիկայից]]յից, 26.5% -ը [[Ասիա|Ասիայից]]յից, 22.1% -ը [[Եվրոպա|Եվրոպայից]]յից, 2.5% -ը [[Աֆրիկա|Աֆրիկայից]]յից, 0.9% [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայից]]յից և 0.2% [[Օվկիանիա|Օվկիանիայից]]յից: Օտարերկրյա ծագումով բնակիչների շրջանում միայն 43.7% -ը ԱՄՆ քաղաքացիություն ունեն <ref> name="factfinder.census.gov">[https://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_DP02&prodType=table SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES]</ref>: Ռասայական կազմը հետևյալն է` 63.7% սպիտակամորթներ, 14.5% աֆրոամերիկացիներ, 15.8% իսպանախոսներ, 4.6% ասիացիներ, 0.3% հնդկացիներ և ալյասկայի բնիկներ <ref> [https://name="factfinder.census.gov"/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_DP02&prodType=table SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES]</ref>:
 
Բնակչության 6,9 %-ը մինչև 5 տարեկան երեխաներ են, 24,4 %-ը 18 տարեկան, 12,5 %-ը մինչև 65 տարեկան և բարձր տարիքի: Իլինոյսի բնակչության 51,0 %-ը կանայք են:
Տող 42.
=== Կրոն ===
 
[[Կաթոլիկություն|Կաթոլիկները]] Իլինոյսում շատ տարածված են և կազմում են բնակչության ավելի քան 30 %-ը: Հիմնականում տարածված են Չիկագոյում և նրան հարակից արվարձաններում <ref> [http://www.statemaster.com/red/graph/peo_rom_cat_per_of_cat-people-roman-catholicism-percentage-catholics&int=-1&id=IL Catholics (most recent) by state]</ref>: 2000 թվականին Իլինոյսում ապրել են 3 874 933 կաթոլիկ, այնուհետև հետևելով [[Բողոքականություն|բողոքական]] եկեղեցու հետևորդներին, միացել են Միացյալ մեթոդական եկեղեցուն: Այն ունի 365,182 անդամ, որի մեջ մտնում է Հարավային բապտիստների կոնվենցիայի անդամները, որոնց թիվը կազմում է 305,838 մարդ: Իլինոյսում հրեաները ամենամեծ ոչ քրիստոնեական խումբն են, որոնց թիվը կազմում է ավելի քան 270 հազար մարդ <ref> [http://www.thearda.com/mapsReports/reports/state/17_2000.asp State Membership Report]</ref>: Բացի այդ, Չիկագոյի ագլոմերացիայում արագորեն զարգանում են այլ կրոնների հետևորդներ, որոնցից են օրինակ` [[Հինդուիզմ|հինդուները]], [[Մուսուլմաններ|մուսուլմաններըմուսուլմաններ]]ը, բահագները և սիկհները:
 
Նահանգը կարևոր դեր է խաղացել Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման ձևավորման գործում: [[1840]]-ականների սկզբին Նոուու քաղաքը [[մորմոններ|մորմոնների]]ի հավաքատեղին էր: Այստեղ է եղել այսպես կոչված Ժառանգորդի ճգնաժամը, որը հանգեցրեց շարժման պառակտմանը և աղանդների բաժանմանը: Մորմոններից բաժանված ամենախոշոր աղանդը Հիսուս Քրիստոսի Սրբերի Եկեղեցի էր, որի հետևորդների թիվը այսօր գերազանցում է 55 հազարը <ref> [http://www.mormonnewsroom.org/facts-and-statistics/country/united-states/state/illinois USA-Illinois]</ref>:
 
=== Խոշոր քաղաքներ ===
Տող 51.
! Տեղ !! Քաղաք !! Բնակչություն !! Բնական աճ !! Շրջան
|-
| 1 || Չիկագո || 2 695 598<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Chicago City Census 2010 Data - Population]</ref> || 6,9 % || Դուփեյջ Կուկ
|-
| 2 || Օրորա || 197 899<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Aurora City Census 2010 Data - Population]</ref> || 38,4 % || Դուփեյջ, Քեյն, Քենդալլ, Վիլլ
|-
| 3 || Ռոքֆորդ || 152 871<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Rockford City Census 2010 Data - Population]</ref> || 1,8 % || Ուիննեբեյգո
|-
| 4 || Ջոլիետ || 147 433<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Joliet City Census 2010 Data - Population]</ref> || 38,8 % || Դուփեյջ Վիլլ
|-
| 5 || Նեյպերվիլլ || 141 853<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Naperville City Census 2010 Data - Population]</ref> || 10,5 % || Դուփեյջ Վիլլ
|-
| 6 || Սփրինգֆիլդ || 117 352<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Springfield City Census 2010 Data - Population]</ref> || 4,3 % || Սանգամոն
|-
| 7 || Պեորիա || 115 007<ref>http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports</ref> || 1,8 % || Պեորիա
Տող 67.
| 8 || Էլջին || 108 188<ref>[http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Elgin City Census 2010 Data - Population]</ref> || 14,5 % || Քեյն Կուկ
|-
| 9 || Վոյեոգան || 89 078<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Waukegan City Census 2010 Data - Population]</ref> || 1,3 % || Լեյք
|-
| 10 || Սիսերո || 85 616<ref> [http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports Cicero Town Census 2010 Data - Population]</ref> || 2,0 % || Կուկ
|}
 
Տող 76.
[[պատկեր:Chicago Board Of Trade Building.jpg|thumb|150px|right|Չիկագոյի Առևտրի Պալատի շենքը ([[2011]])]]
[[պատկեր:Peoria - Caterpillar Administration Building from Savings Tower.jpg|thumb|220px|left|Կորպորացիայի գլխամասային գրասենյակ Caterpillar, Պեորիա (Իլինոյս) ([[1973]])]]
2011 թվականի օգոստոսի տվյալներով Համախառն ներքին արտադրանքը կազմել է 654,4 միլիարդ դոլար, և ԱՄՆ-ում զբաղեցնում է 5-րդ տեղը, ինչը համեմատելի է [[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդների]] նման երկրի ՀՆԱ-ի հետ <ref>[https://www.economist.com/blogs/dailychart/2011/01/comparing_us_states_countries The Economist: «US equivalents»]</ref>:
 
Գործազրկության մակարդակը 2012 թ. փետրվարին կազմել է 9.1%, նախորդ տարվա 9.3%-ի փոխարեն <ref> [https://www.bls.gov/web/laus/laumstch.htm Over-the-Year Change in Unemployment Rates for States]</ref>:
 
Իլինոյսում եկամտահարկը հաշվարկվում է զուտ շահույթով ֆիքսված փոխարժեքը բազմապատկելով: [[1990]] թվականից տոկոսադրույքը սահմանվել է 3% -ով, սակայն 2010 թվականին Գլխավոր ասամբլեան փոխելով այն հասցրեց մինչև 5% ժամանակավոր աճի: Նոր օրինագիծը ուժի մեջ է մտել 2011 թվի հունվարի 1-ին, իսկ չորս տարի հետո նախատեսվել է նվազեցնել նախորդի մակարդակը <ref>[https://www.reuters.com/article/us-illinois-budget/illinois-lawmakers-pass-big-tax-hike-to-aid-budget-idUSTRE70A6GP20110112 Illinois lawmakers pass big tax hike to aid budget]</ref>: Վաճառքի հարկի համար պետությունում երկու դրույքաչափ կա `դեղամիջոցներ, բժշկական սարքավորումներ և օգտակար բարձրորակ սննդամթերքներ ,որոնք կազմում են 1%, մնացած արտադրանքը կազմում է` 6.25% <ref>[http://www.revenue.state.il.us/Publications/Sales/strrm/04012008/ST-25.pdf Illinois Sales Tax Reference Manual]</ref>:
 
Արդյունաբերության կենտրոնը Չիկագո քաղաքն է, որը 20-րդ դարից ի վեր հնարավորություն է տալիս նահանգին գրավել պետությունում գրավել մեծ հորիզոնականներ: Առաջատար ճյուղերի շարքի մեջ են մտնում նավթավերամշակումը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը, էլեկտրական սարքավորումների արտադրությունը և քիմիական արդյունաբերությունը <ref>[http://www.commerce.state.il.us/NR/rdonlyres/1357C591-2810-4228-A334-E8B55EF1288D/0/Manufacturing.pdf Manufacturing in Illinois]</ref>:
 
=== Խոշոր ընկերություններ ===
Տող 104.
* Kraft Foods (Նորթֆիլդ) — 23,3
* Baxter International (Դիրֆիլդ) — 20,4
 
 
== Հայտնի մարդիկ ==
Տող 111 ⟶ 110՝
 
* Էդուարդ Լուի Սևերսոն III, երաժիշտ, Pearl Jam խմբի առաջնորդը, վոկալիստը և կիթառահարը
* [[Աբրահամ Լինքոլն|Աբրահամ Լինքոլնը]]ը ԱՄՆ 16-րդ նախագահն է, ամերիկացի ստրուկների ազատագրողը և ամերիկացի ժողովրդի ազգային հերոսը:
* [[Բարաք Օբամա|Բարաք Օբաման]]ն ԱՄՆ 44-րդ նախագահն է: Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր, ԱՄՆ սենատոր:
* Բեն Հեքթը դասական Հոլիվուդի պատմության մեջ ամենահաջողակ և ձգտող սցենարիստներից մեկն է:
* [[Ջեյն Ադամս|Ջեյն Ադամսը]]ը ամերիկացի սոցիոլոգ և փիլիսոփա է, [[1931]] թ. Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր:
* Դերրիկ Ռոզ-ը Ազգային բասկետբոլի ասոցիացիայի աստղն է: 2011 թվականին նա ստացել է Լիգայի առավել արժեքավոր խաղացողի մրցանակը, դրանով իսկ դառնալով այս մրցանակը ստացած ամենաերիտասարդ խաղացողը:
* Ջեքի Ջոյներ Քերսին, ամերիկացի հայտնի մարզիկ, որը մասնագիտացած է երկար ցատկում, բազմակի օլիմպիական չեմպիոն է և աշխարհի չեմպիոն:
* [[Մորիսոն Ջենիֆեր|Մորիսոն Ջենիֆերը]]ը ամերիկացի դերասանուհի, մոդել և պրոդյուսեր է:
* Ջոզեֆ Մեդիլը 1871-1873թթ. ամերիկյան լրատվամիջոցների գործիչ, հրատարակիչ, քաղաքական գործիչ, Չիկագոյի քաղաքապետ է:
* [[Ջոզեֆ Սմիթ|Ջոզեֆ Սմիթը]]ը ամերիկացի կրոնական գործիչ է, Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու հիմնադիր և առաջին նախագահ:
* [[Ջոն Բարդին]] ամերիկյան ֆիզիկոս է, ֆիզիկայի երկու Նոբելյան մրցանակ ստացած միակ մարդը:
* Ջոն Դյուին ամերիկացի փիլիսոփա և մանկավարժ է, պրագմատիզմի փիլիսոփայական ուղղության ներկայացուցիչ:
* Ջորջ Մորթիմեր Փուլման, ամերիկյան գյուտարար և արդյունաբերող, «Փուլման» ընկերության ստեղծող, որը զբաղվում է երկաթուղային վագոնների շինարարությամբ:
* Դենիել Հուդսոն Բըրնհամը ամերիկացի ճարտարապետ և քաղաքային պլանավորող է:
* [[Լուի Արմսթրոնգ|Լուի Արմսթրոնգը]]ը ամերիկյան ջազ նվագախմբի, վոկալիստների և համույթների առաջնորդն է:
* Լյուդվիգ Միս վան դեր Ռոհին գերմանացի ժամանակակից ճարտարապետ է, «միջազգային ոճի» առաջատար ներկայացուցիչ, 20-րդ դարում քաղաքային ճարտարապետության տեսքը որոշող արվեստագետներից մեկը:
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Իլինոյս» էջից