«Թիթեռներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ կետադրական նշանը ծանոթագրությունից հետո oգտվելով ԱՎԲ
Տող 267.
== Էկոլոգիա ==
=== Տարածքային պահվածք ===
Որոշ թիթեռների համար՝ [[նիմֆալիդներ]], [[մորֆոներ]], [[սպիտակաթիթեռներ]], [[կապտաթիթեռներ]] բնորոշ է տարածքային պահվածքը, որը որպես կանոն նկատվում է արուների մոտ։ Բացի այդ նրանք էգին սպասելու համար կարող են գրավել լանդշաֆտի ամենաբարձր մասը, կամ էլ ավելի մեծ տարածքներ թռնել։ Հետաքրքիրն այն է, որ արուներն իրենց տարածքներից վռնդում են ոչ միայն իրենց ցեղի արուներին, այլ նաև իրենց նման գունավորում ունեցող այլ թիթեռների արուներին, ինչպես նաև [[կրետ]]ներին և [[մեղու]]ներին։ Որոշ դեպքերում էլ արուները որպես հակառակորդ կարող են ընդունել իրենց չափերն ու գույներն ունեցող առարկաներ։առարկաներ<ref>{{cite book | last = Н. | first = Тинберген | title = Поведение животных | publisher = Мир | year = 1978 | pages = | url = | isbn = 0-534-64603-4}}</ref>։ Նման վարքագծեր ունեն [[մորֆո]]յի, [[խարակսես]]ի, [[առագաստաթիթեռ Ուլիսի]]ի արուները։
 
=== Միգրացիա ===
Տող 274.
 
[[Պատկեր:MonarchWanderungKlein.gif|thumb|230px|''Danaus plexippus''-ի միգրացիայի ուղեծրի սխեման]]
[[Կենդանիների միգրացիա|Միգրացիոն վարքագիծն]] այնքան էլ բնորոշ չէ թիթեռների համար։ Այն նկատվում է միայն 250 տեսակի մոտ,<ref name="williams">''C. B. Williams'' (1930). The Migration of Butterflies. — Oliver & Boyd: Edinburgh.</ref><ref>{{cite journal | last1 = Senthilmurugan | first1 = B. | year = 2005 | title = Mukurthi National Park: A migratory route for butterflies | url = | journal = J. Bombay. Nat. Hist. Soc. | volume = 102 | issue = 2| pages = 241—242 }}</ref> ընդ որում նրանցից միայն երկու տասնյակն է, որ կատարում են պարբերաբար և երկար հեռավորություններով թռիչքներ։թռիչքներ<ref name="williams"/><ref>''B. Senthilmurugan'' (2005). Mukurthi National Park: A migratory route for butterflies. ''J. Bombay. Nat. Hist. Soc.'' 102(2): 241—242.</ref>։
 
Չվող թիթեռները միգրացիան կատարում են ինչպես միայնակ, այնպես էլ խմբերով։ Պարբերաբար միգրացիա կատարող թիթեռները սովորաբար պահում են իրենց ուղեծիրը և այն հաճախակի համընկնում է [[թռչուններ]]ի միգրացիոն ուղեծրի հետ։
Տող 280.
''[[Danaus plexippus]]''-ը միգրացիա կատարող թիթեռներից ամենահայտնին է։ Ամեն տարի նրանք միգրացիայի ժամանակ հաղթահարում են մեծ կոնտինետալ հեռավորություններ։<ref name="sterri"/> Հյուսիսային Ամերիկայում ''Danaus plexippus''-ները օգոստոսից սկսած մինչև առաջին սառեցումները իրենց միգրացիան են կատարում հարավային ուղղությամբ։ Հյուսիսային սորտի թիթեռները միգրացիան սկսում են գարնանը։ Օգոստոսի վերջերին թիթեռները [[Ժայռային լեռներ]]ից չվում են դեպի մեքսիկական [[Միչոական]] նահագում գտնվող «[[Մարիպոսա-Մանարկա]]» բիոսֆերային արգելոցը, որը համարվում է ''Danaus plexippus''-ների արգելոցը։ Ծառերի վրա միաժամանակ կարող են գտնվել ավելի քան 100 000 թիթեռներ, իսկ միգրացիա կատարող թիթեռների թիվը հասնում է 50 միլիոնի։<ref name="sterri"/><ref name="smart"/> Գարնանային միգրացիայի ժամանակ մոնարխը Ժայռային լեռների հեռավոր հյուսիսից թռչում է դեպի [[Օկլահոմա]] և [[Տեխաս]] նահանգներ։ Երկրորդ, երրորդ և չորրորդ սերունդը գարնանը վերադառնում են [[Կանադա]] և [[ԱՄՆ|ԱՄՆ-ի]] հյուսիսային տարածքներ։ Գիտնականների համար մինչև հիմա էլ հանելուկ է մնացել, թե ինչպես են թիթեռների սերունդները միգրացիա կատարում դեպի հարավ՝ որտեղ ձմեռել են նրանց նախնիները։
 
Աֆրիկական թիթեռներից ամենաերկար միգրացիան կատարում են ''[[Catopsilia florella]]'' թիթեռները։ Ամեն տարվա դեկտեմբերից փետրվար ամիսներին Սահելի չոր շրջաններից չվում են դեպի [[Զաիր]]ի հարավ։ Անձրևների շրջանը սկսվելուն պես լիքը ծաղիկներ են բացվում, որոնք և սննդով են ապահովում թիթեռներին։ Չոր ժամանակաշրջանը սկսվելուն պես հետ՝ դեպի [[Սահել]] են միգրացիա անում։անում<ref name="NA2003">{{cite book | last = | first = | title = Nature Australia, # 10 (27) | publisher = | year = 2003 | pages = | url = | isbn = }}</ref>։
 
Միգրացիային ընդունակ են նաև եվրոպական տեսակները։ Օրինակ [[Vanessa cardui]] ցեղատեսակի թիթեռները ձմեռում են հյուսիսային Աֆրիկայում, որտեղ նրանք բազմանում են, և նոր սերունդը միգրացիան են անում դեպի հյուսիս, որտեղ և սերունդ են տալիս թիթեռների ամառային սերնդին։ Ամառվա վերջում թիթեռները կրկին հետ՝ դեպի Աֆրիկա են թռչում։ Գարնանը ցիկլը կրկին կրկնվում է։ Նրանց թռիչքի երկարությունը հասնում է մինչև 5000 կմ։ Նույն ցեղատեսակի թռչունները, որոնք բնակվում են [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում և [[Ավստրալիա]]յում, կրկին միգրացիա են կատարում, բայց ուրիշ ուղեծրով։
Տող 297.
{{cite book | last = Pierce | first = | title = Annual Review of Entomology | publisher = | year = 2002 | pages = |volume = 47 | isbn = }}</ref>
 
Բոլոր տեսակի միրմեկոֆիլային [[Lycaenidae]] թիթեռներները սովոր են մարգագետնային մրջնանոցներին։ Այդպիսի տեսակենրից մեկը հանդիսանում է [[Maculinea alcon]]-ը, որի էգերը ձվադրում են [[Gentiana]] ցեղատեսակի բույսերի վրա։ [[Lycaenidae]] ցեղատեսակի թիթեռներից շատերը ապրում են միևնույն մրջյունների բույներում, բայց [[Maculinea alcon]]-ը ապրում են իրենց տարածքում գտնվող տարբեր մրցյունների մրջնանոցներում։մրջնանոցներում<ref name="Piers"/><ref>''Fiedler K., Holldobler B., Seufert P.'' // Butterflies and ants: «The communicative domain» // Experientia. — 1996. — 52, № 1. — P. 14—24</ref>։
 
[[Chrysauginae]] ընտանիքի որոշ թիթեռներ՝ ''[[Cryptoses choloepi]]'' կամ ''[[Bradipodicola hahneli]]'', կոմենսալներ են հանդիսանում [[եռաթաթ համրագնացներ]]ի համար։ Երբ համրագնացները ծառերից իջնում են ներքև, թիթեռները վերջիններիս արտաթորանքներում ձվադրում են։ Արդյունքում ձվից դուրս եկած թրթուռները ապահովվում են նաև կերակրով։կերակրով<ref>''D. P. Gilmore, C. P. Da Costa und D. P. F. Duarte.'' Sloth biology: an update on their physiological ecology, behavior and role as vectors of arthropods and arboviruses. — In: Braz J Med Biol Res, Vol. 34(1), 2001, S. 9—25.</ref>։
 
=== Թշնամիներ ===
[[Պատկեր:Endromis versicolora 01 (HS).JPG||Կեչու շերամ|thumb]]
Թիթեռների համար առաջին հերթին բնության կողմից որպես թշնամիներ են հանդիսանում միջատակեր ողնաշարային կենդանիները՝ [[թռչուններ]], [[մողեսներ]], [[դոդոշներ]], [[կրծողներ]], [[միջատակերներ|միջատակեր կաթնասունները]]։<ref name="nekrutenko">{{cite book | last = Некрутенко Ю. П., Чиколовець В. | first = | title = Денні метелики України | publisher = Видавництво Раєвського | year = 2005 | pages = 232 | url = |volume = | isbn = 966-7016-17-X | place = Київ }}</ref>։ Բացի վերը նշվածից թիթեռների որսով են նաև զբաղվում [[միջատներ]]ը և [[սարդեր]]ը։<ref name="nekrutenko"/> Միջատների մեջ նմանատիպ գիշատիչների դասին են պատկանում [[Asilidae]] և [[ճպուռներ]]ը, որոնք թիթեռների վրա հարձակվում են թռիչքի ժամանակ, [[աղոթարար]]ը և [[սարդ-խեցգետիններ]]ը, որոնք դարանակալում են այն ծաղիկների մոտ, որը որ գերում է թիթեռների ուշադրությունը։<ref name="nekrutenko"/> Որսած թիթեռների հաճախ կարելի է հանդիպել սարդերի [[ստարդոստայն]]ում։ Թիթեռների վրա որս են կազմակերպում նաև [[գնայուկներ]]ը և [[իշամեղուներ]]ի որոշ տեսակներ։
 
Թիթեռները տառապում են [[միկոզա]]յից և [[վիրուսներ]]ից (օրինակ [[բակոլովիրուսներ]]ից)<ref name="nekrutenko"/> Ամեն մի թիթեռ ունի իր անհատական վիրուսի ենթատիպը։ենթատիպը<ref name="vbln"/> Օրինակ «[[Baculovirus reprimens]]» վիրուսը յուրահատուկ են [[Lymantria dispar]] (անզույգ շերամ), [[Baculovirus srilpnotiay]]-ին, [[Baculovirus neustriae]]-ին և այլն։ Կան մոտավորապես 100 տեսակի թիթեռներ, որոնք ենթակա են տարբեր տեսակի [[Baculovirus]] վիրուսներով վարակման։<ref name="vbln"/> Վիրուսները թրթուռների աղիքներ թափանցելով աղիքային հյութերի ազդեցության տակ արտազատում են [[վիրիոններ]], որոնք էլ բաժանվում են ենթավիրուսների։ Նրանք աղիքի պատից թափանցում են միկրոկենտրոն և [[հեմոլիմֆ]]ի միջոցով տարածվում են ողջ օրգանիզմով մեկ՝ թափանցելով տարբեր օրգանների զգայուն հյուսվածքների մեջ։ Վնասվում են [[ճարպային մարմիններ]]ը, շնչափողային վերնահյուսվածքները, [[հիպոդերմա]]ն, նեյրոնները, բազմացման օրգանները, մկանային հյուսվածքները։ Վիրուսների հետևանքով թրթուռները մահանում են։ Նրանց ներքին օրգանները և հյուսվածքները քայքայվում են՝ վերածվելով վիրուսային բջիջներ պարունակով սպիտակա-դեղնավուն հեղուկի։<ref name="vbln">{{cite web|author=|date=|url=http://www.lesnyk.ru/s2.html|title=Բույսերի պաշտպանությունը միկրոկենսաբանական մակարդակում։ Անտառային միջատների վիրուսային հիվանդությունները |publisher=|accessdate=2012 թ․ սեպտեմբերի 7–ին|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BS2LnVq7|archivedate=2012-10-16}}</ref>։
 
=== Պարազիտիզմ և պարազիտոիդներ ===
[[Պատկեր:Aleiodes indiscretus wasp parasitizing gypsy moth caterpillar.jpg|thumb|230px|Aleiodes indiscretus-ը հարձակվում է [[Lymantria dispar]] թրթուռի վրա։]]
[[Zygaenoidea]] ընտանիքի [[Cyclotorna]] ցեղատեսակի [[միրմեկոֆիլիա|միրմեկոֆիլային]] [[Heteroneura]] և [[Ավստրալիա]]յի [[Էնդեմիկ]]ները թիթեռների մեջ միակն են, ում բնորոշ է [[մակաբույծ]]ը։ը<ref name="Dodd">''Dodd, F. P.'' 1912. {{cite web|url=https://archive.org/stream/transactionsofen1911roya#page/n983/mode/2up|title=Some remarkable ant-friend Lepidoptera|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CRxZJMSP|archivedate=2012-11-26}} — Լոնդոնի միջատաբանական հասարակության աշխատությունները, 1911: 577—589, բաժին XLVIII.{{ref-ru}}</ref>։ Թրթուռները հանդիսանում են [[հավասարաթևեր]]ի էկտոմակաբույծները։ Թիթեների էգերը մինչև 1400 ձու են ձվադրում [[ցիկադներ]]ով (''Cicadellidae'') և [[տերևոջիլներ]]ով (''Psyllidae'') վարակված բույսերի վրա։ Առաջին տարիքի երիտասարդ թրթուռները գտնում են իրենց զոհին և նրանից ծծում են [[հեմոլիմֆա]]ն։ ''Cyclotorna''-յի թրթուռները արդյունքում լքում են իրենց տերերին և դառնում են [[մսային մրջյուններ]]ի (''Iridomyrmex purpureus'') թրթուռների գիշատիչները։ Հավանաբար վերջիններս ինչ-որ քիմիական նյութեր ([[ֆերոմոններ]]) են արտադրում, որի արդյունքում մրջյունները իրենց թրթուռներին տեղափոխում են [[մրջնանոց]]ներից։<ref name="Dodd" />.
 
''[[Zenodochium coccivorella]]'' և ''[[Euclemensia bassettella]]'' թրթուռները հանդիսանում են ներքին մակաբույծներ ''[[Kermes]]'' ցեղատեսակի էգերի համար։համար<ref name="Rau">{{cite journal |last1=Rau |first1=P |year=1941 |title=Observations on certain lepidopterous and hymenopterous parasites of Polistes wasps |journal=Annals of the Entomological Society of America |publisher= |volume=34 |issue= |pages=355—366(12) |url=http://www.ingentaconnect.com/content/esa/aesa/1941/00000034/00000002/art00010 |doi= |accessdate= }}</ref>։
 
Թիթեռների վրա մասնագիտացած մակաբույծներից հատկանշական է նշել [[միաբջիջ օրգանիզմներ|միաբջիջներին]], օրինակ [[միկրոսպորոիդներ]]ի դասին պատկանող {{Btname|Thelohania}} և {{Btname|Plistophora}}, առանձին սնկի տեսակներ՝ օրինակ {{Btname|[[Cordyceps sinensis]]}} և այլ տեսակի ներկայացուցիչներ՝ {{Btname|[[Cordyceps]]}}։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Թիթեռներ» էջից