«Դմիտրի Մենդելեև»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
չ կետադրական նշանը ծանոթագրությունից հետո oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 178.
Զբաղվելով դագնցության հարցերով Դ. Մենդելեևը, առաջին, շարունակում է իր հետազոտությունները գազերի և եղանակաբության մեջ, երկրորդ՝ զարգացնում է իր աշխատանքների թեմաները, որոնք առնչվում էին միջավայրի դիմադրությանն ու նավաշինարարությանը:
1875 թվականին նա մշակում է մոտ 3600 մ³ ծավալ ունեցող [[ստրատոստատ]]ի նախագիծը, որը ենթադրվում է, որ մթնոլորտի վերին շերտեր կարող է բարձրանալ (առաջին այդպիսի թռիչքները իրականցվել են [[Օգյուստ Պիկար]]ի կողմից 1924 թվականին): Դ. Մենդելեևը նաև նախագծել է ղեկավարվող շարժիչներով աէրոստատը: 1878 թվականին, գտնվելով Փարիզում, գիտնականը իրականցրել է [[Անրի Ժիֆար]]ի կապված աէրոստատով թռիչք:
1887 թվականի ամառը Դ. Մենդելեևը իրականացրել է օդապարիկով իր հանրահայտ թռիչք: Դա հնարավոր դարձավ նաև ի շնորհիվ Ռուսական տեխնոլոգիական հասրակության միջամտության: Մջոցառման համար գլխավոր դեր ունեցան նաև Վյաչեսլավ Սրեզնեվսկին և գյուտարար ու աէրոգնաց Ստեփան Ջեվցկին
Դ. Մենդելեևը պատմելով այս թռիչքի մասին, հստակեցնում է Ռուսական տեխնոլոգիական ընկերությունը դիմեց հենց իրեն այդպիսի առաջարկով՝ «Տեխնիկական ընկերությունը, առաջարկելով ինձ, արևի լրիվ խավարման ժամանակ, իրականցնել աէրոստատից դիտումները ցանկանում էր, իհարկե, ծառայել գիտությանը և տեսնում էր, որ դա վերաբերում է աէրոստատների այն պատկերացմանը, որը իմ կողմից նախկինում զարգացվել էր»:<ref name="let"/>
Թռիչքի նախապատրաստական հանգամանքները ևս մեկ անգամ խոսում են Դ. Մենդելեևի մասին, որպես արտակարգ գյոտարարի (այստեղ կարևոր է հիշել այն մասին, որ նա համարում էր՝ «Պրոֆեսորը, որը միայն կարդում է տեսությունը, իսկ ինքը չի աշխատում գիտության մեջ և առաջ չի գնում, ոչ միայն օգտակար չէ, այլ ուղղակի վնասատու է: Նա սկսնակների մեջ սերմանում է կլասիցիզմի մահացած հոգիները, սպանում նրանց ձգտումը»)<ref name="let3"/>: Դ. Մենդելեևը ահավոր կերպով հրապուրված էր աէրոստատի հնարավորություններով: Նա առաջարկեց գնդի լիցքվորման համար օգտագործել լուսագազի փոխարեն ջրածին, որը կթույլատրեր ավելի վերև բարձրանալ, որն էլ կընդլայներ արևի խավարման դիտման հնարավորությունները: Եվ այստեղ նորից խոսվեց Դմիտրի Լաչինովի հետ համագործակցությունը, ով մոտավորապես այդ ժամանակ աշխատում էր ջրածնի և թթվածնի էլեկտրական ճանապարհով ստացման վրա, որոնց լայն կիրառության մասին Դ. Մենդելեև խոսում է «Քիմիայի հիմունքներում»»<ref name="vozduh"/>:
Տող 258.
Չնայած վատառողջությանը, գիտնականը չհրաժարվեց արշավից: Արշավին մասնակցում էին՝ Պատարբուրգի համալսարանի հանքարդյունաբերական ամբիոնի դեկան պրոֆեսոր [[Պյոտր Զեմյատչենսկի]]ն, ռուսական երկաթահանքերի հայտնի մասնագետ, Ծովային նախարարության գիտա-տեխնիկական լաբորատորիայի պետի օգնական, քիմիկ Ս. Վուկոլովը, [[Չափերի և կշիռների գլխավոր պալատ]]ի աշխատակից Կ. Եգորովը: Վերջին երկուսին Մենդելեևը, մետաղահանքի առկայության պատճառով անոմալիաների բացահյտման նպատակով, հանձնարարեց «բազմաթիվ ուրալյան գործարանների և մագնիսական երկաթաքարի արտադրության շրջայցը»: Կ. Եգորովին նաև հանձնարարվեց քարածխի ծննդավայր Էկիբաստուզսկու ուսումնասիրումը, որը ըստ Դ. Մենդելեևի հույժ կարևոր է ուրալյան մետալուրգիայի համար: Արշավը ուղեկցում էին Պետունեցվածքի նախարարության ներկայացուցիչ Ն. Սալարևը և երկաթագործարանների մշտական խորհրդի քարտուղար Վ. Մամոնտովը: Ուրալի ախշավի մասնակիցների անձնական երթուղիները հագեցած էին խնդիրներով:<ref name="let"/>
Պերմից Դ. Մենդելեևը հետևում էր այս երթուղով՝ Կիզել-Չուսովայա-Կուշվա-Բլագոդատ լեռ-Ներքին Տագիլ-Վիսոկայա լեռ-Եկատերինբուրգ-Տյումեն, շոգենավով՝ տոբոլսկ: Տոբոլսկից շոգենավով Տյումեն, և հետո՝ [[Եկատերինբուրգ]]-Բալիմբաեվո-Եկատերինբուրգ-Կիշտիմ: Կիշտիմից հետո Դ. մենդելեևի մոտ գլուխ է բարձրացնում նախկին հիվանդութունը, նա հանգրվանում է Զլատոուստում, հույս ւոնենալով հանգստանալ և «կրկին շրջել գործարաններով», սակայն առողջացումը հետաձգվում էր, և նա Ուֆայով և Սամարայով վերադարձավ Բոբլովո: Դ. Մենդելեևը նշեց, որ դեռևս Եկատերինբուրգում արդեն լավ պատկերացում է կազմել Ուրալի երկաթուղային արդյունաբերության մասին:
Ս. Վիտտեին տված զեկույցում Դ. մենդելեևը նշում է մետալուրգիայի դանդաղ զարգացման պատճառները, և դրանց հաղթահարման ձևերը՝ «Ռուսաստանի ազդեցությունը ամբողջ Արևմուտքի և Ասիայի կենտրոնի վրա պետք է իրականանա Ուրալի երկրամասի անմիջական ազդեցությամբ»: Ուրալի արդյունաբերության [[ստագնացիա]]ի պատճառը Դ. Մենդելեևը տեսնում էր սոցիալ-տնտեսական հնության մեջ՝ «...Անհրաժեշտ է հատուկ վճռականությամբ վերջ դնել դեռևս Ուրալում ամենուր տիրող կալվածատիրականությանը, գործարաններին կցված գյուղացիների տեսքով»: Տնօրինությունը փոքր ձեռնարկությունների հոգսերն է հոգում, սակայն «արդյունաբերության իսկական զարգացումը անհամատեղելի է առանց փոքր և միջին գործարանների առողջ մրցակցության խոշորների հետ»: Դ. մենդելեևը նշում է՝ Պետության հովանավորության տակ գտնվող մոնոպոլիստների երկրամասի վերելքի արգելակման ձևերը՝ «բարձր գները, ձեռք բերվածով բավարարվելը և զարգացման դադարը»: հետագայում նա կասի, որ դա իրենից մեծ աշխատանք ու ջանք է պահանջել
Ուրալում նրա ընդերքային քարածխի գազաֆիկացման գաղափարը իրականություն դարձավ, արտահայտվելով դեռևս [[Դոմբաս]]ում (1888), և որին նա անդրադարձավ բազմաթիվ անգամ:
Ուրալյան երկաթահանքարդյունաբերության ուսումնասիրման մեջ մասնակցությունը Դ. Մենդելեևի գործունեության կարևորագույն փուլերից է որպես տնտեսագետի: Իր «Ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքում նա կասի՝ «Իմ կյանքում ինձ հնարավորություն է ընձեռնվել մասնակցել երեք ճակատագրական ծրագրի՝ նավթային, քարածխային և երկաթահանքային»: Ուրալյան արշավից գիտնականը բերեց այն հանքանյութը, որը հետագայում օգտագործվեց նրա «Արդյունաբերության ուսմունք» և «ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքներում:<ref name="let"/>
Տող 278.
[[Պատկեր:Mendeleev Scheme 05.jpg|250px|thumb|Ռ. Բ. Դոբրոտին: Դ. Ի. Մենդելեևի գործունեության տրամբանա-թեմատիկ սխեման: Կատարել է Ա. Մ. Շուլցը: 1979]]
Դ. Մենդելեևի ամբողջ հասարակական, փիլիսոփայական և գիտական գործունեությունը խորհուրդ է տրվում դիտարկել ինտեգրալային ձևով՝ այն առանձին դիսցիպլինների «կշռի» տեսանկյան տեսակետից, ի հակադրություն այս մեծ ժառանգության բաժինների:<ref name="let"/>
Դ. Ի. Մենդելեևիի Արխիվ-թանգարանի տնօրեն պրոֆեսոր Ռ. Բ. Դոբրոտինի կողմից, 1970-ական թվականներին, մշակվել է նրա գործունեության այսպիսի ամբողջական մոտեցում նախատեսող գնահատական, որը հաշվի է առել կոնկրետ պատմական տվյալներ, որոնցում դրանք ծավալվել են: Բազմաթիվ տարիների ընթացքում<ref>Первые работы учёного по теме: ''Добротин Р. Б.'' Ранний период научной деятельности Д. И. Менделеева как этап на пути к открытию периодического закона: Автореферат кандидатской диссертации. Л., 1953; ''[[Сторонкин, Алексей Васильевич|А. В. Сторонкин]], Р. Б. Добротин.'' Краткий очерк учения Д. И. Менделеева о растворах. Вестник ЛГУ № 2. 1955. С. 157—171</ref> ուսումնասիրելով և հերթականությամբ իրար հակադրելով բաժինները, Ռ. Դոբրոտինը քայլ քայլի հետևից բացահայտեց ամբողջ ժառանգության փոքր ու մեծ մասերի տրամաբանական կապը, դրան նպաստել է նաև այն, որ նա աշխատել է անմիջապես ունիկալ արխիվի վրա, և տարբեր դիսցիպլինների ճանաչված մասնագետների հետ: Տաղանդավոր հետազոտողի վաղաժամ մահը չթույլատրեց լիովին ծավալել այս հետաքրքիր ձեռնարկումը, որը շատ նախանշաններով կկանխագուշակեր ինչպես գիտության ժամանակակից մեթոդաբանության, այնպես էլ նոր ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների հնարավորությունները
[[Տոհմածառ|Տոգմածառի]] համանմանորեն կառուցվելով, ուրվագիծը կառուցվածքով արտահայտում է թեմատիկ դասակարգումը և թույլատրում է հետևել Դ. Մենդելեևի գործունեության տարբեր ուղղությունների տրմաբանական, [[Մորֆոլոգիական անալիզ|մորֆոլոգիական]] (կազմաբանական) կապերրին:<ref name="let"/>
Բազմաթիվ լեզվաբանական կապերի վերլուծությունը թույլատրում է առաջադրել գիտնականի գործունեության յոթ հիմնական ուղղություններ՝ յոթ բաժիններ<ref name="let"/>՝
Տող 522.
=== Մենդելեևյան համագումարներ ===
[[Մենդելեևյան համագումար]]ները կիրառական և ընդհանուր քիմիայի հարցերին նվիրված համառուսական և միջազգային խոշորագույն ֆորումներ են: Համանմնան այլ միջոցառումներից տարբերվում են ոչ միայն մասշտաբով, այլև նրանով, որ վերաբերվում է ոչ թե գիտության առանձին ճյուղերի, այլ քիմիայի բոլոր բնագավառներին, քիմիական տեխնոլոգիաներին, արդյունաբերությանը, ինչպես նաև բնագիտության հաարկից ուղղություններին և արտադրության ճյուղերին: Ռուսաստանում համագումարները ընթացել են Ռուսական քիմիական ընկերության նախաձեռնությամբ սկսած 1907 թվականից (I համագումարը, II՝ 1911 թվականին), իսկ ՌԽՍՀ-ում և ԽՍՀՄ-ում ՌՔԸ-ն և Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիաի հովանու ներքո՝ 1925 թվականից: 1934 թվականին կայացած VII համագումարից հետո եղել է ընդմիջում 25 տարով, որից հետո VIII համագումարը կայացել է 1959 թվականին<ref>''В. В. Козлов.'' Очерки истории химических обществ СССР. Изд. АН СССР. М., 1958</ref><ref>VIII Менделеевский съезд. М.: АН СССР, 1959</ref>։
Այս արարողության 100 ամյակին նվիրված, 2007 թվականին Մոսկվայում կայացած, XVIII համագումարը համարվում է «ռեկորդային», քանի որ ուներ 3850 մասնակից Ռուսաստանից, ԱՊՀ երկրներից և հեռավոր արտասահմանի տասնյոթ պետություններից: Արարողության ամբողջ պատմության ընթացքում եղել է առավելագույնը 2173 զեկուցում: Նիստերի ժամանակ ելույթ են ունեցել 440 մասնակից: Ավելի քան 13 500 հոգի եղել են զեկույցների հեղինակներ ու համահեղինակներ
=== Մենդելեևյան ընթերցումներ ===
Տող 531.
[[Պատկեր:Mendeleyev gold Barry Kent.JPG|170px|thumb|right|ԽՍՀՄ ԳԱ-ի Դ. Ի. Մենդելեևի անվան ոսկե շքանշանը]]
Թեկնածուների առաջադրման և քննարկման հրապարակայնությունը տևում է մոտ հիսուն տարի, այսպես՝ այն ինչ տեղի է ունեցել Նոբելեևյան կոմիտեում XX դաի առաջին տասնամյակում, հայտնի է դարձել 1960-ական թվականներին:
Օտարերկրյա գիտնականները Դ. Ի. Մենդելեևի թեկնածուությունը 1905, 1906 և 1907 թվականներին, առաջադրեցին [[Նոբելյան մրցանակ]]ի համար (իսկ հայրենակիցները ոչ մի անգամ): Մրցանակի համար պետք էր, որ հայտնագործությունից անցած չլիներ 30 տարի: Սակայն պարբերական օրենքը իր հիմնարար նշանակությունը ստացավ հենց XX դարասկզբին, իներտ գազերի հայտնագործումից հետո: 1905-ին Դ. Մենդելեևի թեկնածուությունը գերմանացի օրգանական քիմիկոս [[Ադոլֆ Բայներ]]ի հետ հայտնվեց «փոքր ցուցակում», ով էլ դափնեկիր դարձավ: 1906-ին Մենդելեևի թեկնածուությունը ավելի շատ թվով օտարերկրյա գիտնականներ առաջադրեցին: Նոբելեևյան կոմիտեն նրան շնորհեց դափնեկրի լոչում, սակայն [[Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա]]ն հրաժարվեց հաստատել այդ որոշումը, որում իր վճռական դերը խաղաց 1903 թվականն էլեկտրոլիտիկ դիսոցման տեսության համար դափնեկիր [[Սվանտե Արենիուս|Սվանտե Արրենիուսը]], որը ինչպես վերը շարադրված է, շփոթմմունք էր տարածված, որ Դ. Մենդելեևը չէր ընդունում այդ տեսությունը, և դրա համար դափնեկիր դարձավ ֆրանսիացի գիտնական [[Անրի Մուասան
1907 թվականին առաջարկվեց մրցանակը կիսել իտալացի [[Ստանիսլաբո Կաննիցցարո]]յի և Դ. Մենդելեևի միջև: Սակայն փետրվարի երկուսին գիտնականը մահացավ:<ref>''А. М. Блох.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NATURE/02_02/MENDEL.HTM «Нобелиана» Дмитрия Менделеева. — «Природа» № 2, 2002]</ref>.
Այստեղ իր որոշիչ դերը ունեցավ նաև Դ. Մենդելեևի և Նոբել եղբայների միջև տեղի ունեցախ ընդհարումը (Մենդելեևը Նոբելի համարում էր «չար կամքի» տեր մարդ<ref>https://unotices.com/book.php?id=125141&page=63</ref>), ով օգտվելով նավթարդյունաբերության ճգնաժաից օգտվելով և ձգտելով մենիշխանության Բաքվի նավթագազային շրջանում, այդ նպատակով շահարկում էին այնտեղի պաշարների սպառման լուրերով: Դ. Ի. Մենդելեևը այն ժամանակ իրականացնելով տարբեր շրջանների նավթի բաղադրության վերլուծությունը, մշակեց նրա թորման նոր մեթոդ, որը նպաստում էր, ամենայն հավանականությամբ իր գլխավոր հակախոհի դժգոհությանը, ով իր ծրագրերի իրականացման համար իրագործում էր այլ հնարքներ: Ի միջի այլոց, հենց Դ. Մենդելեևը առաջարկեց նավթատար խողովակների կառուցումը, ինչը 1860-ականներին Նոբել եղբայները հաջողությամբ ի կատար ածեցին, սակայն միևնույն ժամանակ բացասաբար արձագանքեցին այս կերպով Կենտրոնական Ռուսաստան Մենդելեևի առաջարկած ծրագրին, լավ գիտակցելով դրանում պետության շահը և իրենց մենիշխանության վնասը: Դ. Մենդելեևը նավթի (հատկությունների, բաղադրության, թորման և այլ հարցերի) վերաբերյալ մոտ 150 աշխատանք ունի<ref name="let"/><ref name="let2"/><ref name="let3"/><ref>''Менделеев Д. И.'' Где строить нефтяные заводы? Приложение к Журналу Русского физико-химического общества. СПб.: Типография В. Демакова, 1881</ref>:
Տող 549.
=== Մենդելեևի ճամպրուկներ ===
Գոյություն ունեն զանազան տեսակի ավանդազրույցներ, առասպելներ և անեկդոտներ, որոնք պատմում են Դ. Ի. Մենդելեևի կողից «ճամպրուկների արտադրության» մասին: Իրականում, նա, [[Սիմֆերոպոլ|Սիմֆերապոլում]] անգործ եղած ժամանակ,որոշակի փորձ էր ձեռք էր բերել կարտոնե և հյուսվածքային աշխատանքների մեջ, երբ [[Ղրիմի պատերազմ]]ի և գիմնազիայի փակման ժամանակ, գտնվելով պատերազմի թաերաբեմում, ստիպված էր զբաղվել այդպիսի աշխատանքներով: Հետագայում, ունենալով փաստաթղթերի, լուսանկարների, ռեպրոդուկցիաների խոշոր քանակ պարունակող ահռելի արխիվ, որոնք արվել էին հենց գիտնականի կողմից տպագրական նյութերով և նամակների ժանրով, պարբերաբար դրանք սոսնձում էր կարտոնե կաղապարների վրա: Եվ այս գործում հասավ մեծ վարպետության:
Գոյություն ունի մի «հավաստի» անեկդոտ, ըստ որի էլ ծնունդ են առել այս թեմային առնչվող մնացածները: Իր աշխատանքների համար գիտնականը բոլոր նյութերը գնում էր Գոստինի դվորից: Մի անգամ, երբ գիտնականը այդ նպատակով մտնում է տնտեսական կրպակ, լսում է իր թիկունքում կատարվող հետևյալ երկխոսությունը՝ «Ո՞վ է այս պաշտոնական պարոնը»-«Միթե չգիտե՞ք, Նա հայտնի ճամպրուկագործ վարպետ Մենդելեևն է»,-հարգալից ձայնով պատասխանում է կրպակի վաճառողը
=== Օղու հայտնագործման առասպել ===
Տող 596.
; Սանկտ Պետերբուրգ
* Տեխնոլոգիական ինստիտուտի բակում՝ [[Մոսկովյան պրոսպեկտ (Սանկտ-Պետերբուրգ)|Մոսկվայի պրոսպեկտ]], 26/49։ Քանդակագործ [[Մանիզեր Մատվեյ Հենրիխովիչ]]։ Հուշարձանը բացվել է 1928 թվականի նոյեմբերի 28-ին<ref>[http://www.etovidel.net/sights/city/saint-petersburg/id/pamiatnik_d.i._mendeleevu Памятник Д. И. Менделееву — Неформальные достопримечательности]</ref>.
* [[Միավորների միջազգային համակարգի]] շենքի մոտ (այժմ [[Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան չափագիտության Համառուսական գիտահետազոտական ինստիտուտ|Չաձագիտության Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան]]) — [[Մոսկովյան պրոսպեկտ (Սանկտ-Պետերբուրգ)|Մոսկվայի պրոսպեկտ]], 19։ Քանդակագործ Скульптор [[Իլյա Յակովլեվիչ Գինցբուրգ|Ի․ Յ․ Գինցբուրգ]]։ Հուշարձանը բացվել է 1932 թվականի հունվարի 2-ին։ Հարևան շենքի պատին՝ պարբերական համակարգի մոզայիկ աղյուսակը։ 1935 թ., նկ. Վ․Ա․
* [[Փորձարարական բժշկության ինստիտուտ]]ի բակում։ հեղինակ [[Ինոկենտի Ֆյոդորովիչ Բեզպալով]], 1935 թվական։
; Մոսկվա
Տող 708.
* [[s:Категория:Словарные статьи Дмитрия Ивановича Менделеева|Словарные статьи Д. И. Менделеева в Большом энциклопедическом словаре Брокгауза и Ефрона]] в [[Викитека|Викитеке]].
{{Արտաքին հղումներ}}
{{DEFAULTSORT:Մենդելեև, Դմիտրի}}
[[Կատեգորիա:Ռուս քիմիկոսներ]]
| |||