«Միացյալ Թագավորություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
Տող 27.
'''Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորություն''' ({{lang-en|The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland}}), անկախ պետություն է [[Հյուսիսային Եվրոպա]]յում։ Երբեմն կոչվում է '''Միացյալ Թագավորություն''' ({{lang-en|United Kingdom}}), սկսած [[1706]] թվականից՝ '''Մեծ Բրիտանիա''' ({{lang-en|Great Britain}})։
Երկիրը ներառում է [[Մեծ Բրիտանիա (կղզի)|Մեծ Բրիտանիա կղզին]], [[Իռլանդիա (կղզի)|Իռլանդիա կղզու]] հյուսիս-արևելքը և բազմաթիվ փոքրիկ կղզիներ։
 
[[Հյուսիսային Իռլանդիա]]ն Միացյալ Թագավորության միակ հատվածն է, որ սահմանակից է մեկ այլ սուվերեն պետության՝ [[Իռլանդիա|Իռլանդիայի հանրապետության]] հետ։ Միացյալ Թագավորությունը, բացի այս ցամաքային սահմանից, մյուս կողմերից շրջապատված է [[Ատլանտյան օվկիանոս]]ով, [[Հյուսիսային ծով]]ով, [[Անգլիական նեղուց]]ով և [[Իռլանդական ծով]]ով։
 
Տող 33 ⟶ 34՝
Միացյալ Թագավորության հետ միավորված են, բայց նրա կազմի մեջ չեն մտնում թագից կախյալ երեք տարածքները՝ [[Գերնսի]]ն, [[Ջերսի]]ն և [[Մեն (կղզի)|Մեն կղզին]]։
 
Միացյալ Թագավորությունը ունի տասնչորս Բրիտանական օվկիանոսյան տարածքներ։ Սրանք [[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական կայսրության]] մնացորդներն են, որն իր բարձրակետում՝ 1922 թ.թվականին տարածքային առումով կազմում էր համարյա երկրագնդի մակերևույթի մեկ քառորդը և մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ կայսրությունն էր։ Բրիտանական ազդեցությունը կարելի է նկատել մինչ օրս նրա նախկին տարածքների մեծ մասում՝ բազմաթիվ բնագավառներում՝ [[անգլերեն|լեզվի]], [[Միացյալ Թագավորության մշակույթ|մշակույթի]] և [[Մեծ Բրիտանիայի իրավական համակարգ|օրենսդրական համակարգի]]։
Միացյալ Թագավորությունը ունի տասնչորս Բրիտանական օվկիանոսյան տարածքներ։
Սրանք [[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական կայսրության]] մնացորդներն են, որն իր բարձրակետում՝ 1922 թ. տարածքային առումով կազմում էր համարյա երկրագնդի մակերևույթի մեկ քառորդը և մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ կայսրությունն էր։ Բրիտանական ազդեցությունը կարելի նկատել մինչ օրս նրա նախկին տարածքների մեծ մասում՝ բազմաթիվ բնագավառներում՝ [[անգլերեն|լեզվի]], [[Միացյալ Թագավորության մշակույթ|մշակույթի]] և [[Մեծ Բրիտանիայի իրավական համակարգ|օրենսդրական համակարգի]]։
 
Միացյալ Թագավորությունը զարգացած երկիր է. ՀՆԱ-ի ցուցանիշով աշխարհում յոթերորդն է և ութերորդն է իր գնողունակությամբ։ Այն 19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբում աշխարհի ամենաարդյունաբերական երկիրն էր և ամենաազդեցիկը միջազգային հարաբերություններում։ Միացյալ Թագավորությունը շարունակում է մնալ գերտերություն և իր առաջատար ազդեցությունն ունի աշխարհի տնտեսության, մշակույթի, ռազմական, գիտական և քաղաքական բնագավառներում։ Այն միջուկային պետություն է և իր ռազմական ծախսերով աշխարհում չորրորդն է։
 
Միացյալ Թագավորությունը 1946 թվականի առաջին նստաշրջանից սկսած [[ՄԱԿ]]-ի Անվտանգության Խորհրդի անդամ է։ Այն 1973 թվականից Եվրոպական Տնտեսականտնտեսական Միությանմիության անդամ է։ Միացյալ Թագավորությունը [[Ազգերի Համագործակցություն|Ազգերի Համագործակցության]], [[Եվրոպայի Խորհուրդ|Եվրախորհրդի]], [[Մեծ յոթնյակ]]ի, [[Մեծ ութնյակ]]ի, [[ՆԱՏՕ]]-ի, [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]], [[Առևտրի Համաշխարհային Կազմակերպություն|Առևտրի Համաշխարհային Կազմակերպության]] անդամ է։
 
== Պատմություն ==
 
=== Բրիտանացիների ծագման հարց ===
[[Պատկեր:Peterborough.Chronicle.firstpage.jpg|մինի|250px|աջից|Անգլո-սաքսոնական ժամանակագրության («[[Պիտերբորո]]յի ժամանակագրություններ») առաջին էջը, որտեղ պատմվում է, որ բրիտներն էին կղզու առաջին բնակիչները, և նրանք եկել էին [[Հայաստան]]ից։]]
Այսօրվա Մեծ Բրիտանիայի տարածքի բնակեցումը [[Կրոմանյոնցի|ժամանակակից մարդկանց]] կողմից, սկսվել է մոտ 30 000 տարի առաջ<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/south_west/7069001.stm «Հին կմախքը պարզվեց, որ ավելի հին է»] ''Բի-Բի-Սի Նյուս'': 30 հոկտեմբեր 2007: Ստուգված է 27 ապրիլ 2011: {{ref-en}}</ref>։ Համարվում է, որ Մեծ Բրիտանիայի [[նախապատմական ժամանակաշրջան]]ի բնակչությունը հիմնականում պատկանում էր [[Կղզիաբնակ Կելտեր]]ին, որոնք ներառում էին [[Բրիտեր]]ին և [[Գաելներ]]ին<ref>{{cite book | title=Կելտական մշակույթ. Պատմական հանրագիտարան |page= 973 |author=Կոխ, Ջոն Թ. |isbn= 9781851094400
|year=2006 |publisher= ABC-CLIO |location=Սանտա Բարբարա, Քալիֆոռնիա}}{{ref-en}}</ref>։ Պահպանվել է 9-րդ դարում [[Ալֆրեդ Մեծ]]ի հրամանով գրված [[Անգլո-սաքսոնական ժամանակագրություններ]]ի մի ձեռագիր (հայտնի է նաև «Պիտերբորոյի ժամանակագրություններ» անվանումով), որտեղ գրված է, որ կղզու առաջին բնակիչները բրիտներն էին, որոնք եկել էին Հայաստանից։ Սա տարբեր բանավեճերի պատճառ է դարձել։ XIX19-րդ դարի անգլիացի գիտնական Ջեյմս Ինգրեմը թարգմանել է այս աշխատությունը ժամանակակից անգլերենով։ Սակայն նրա թարգմանությունը լույս է տեսնում որոշ ժամանակ անց՝ դոկտոր Ջայլիսի խմբագրմամբ, ով «Արմենիա» բառը փոխարինել էր «Արմորիկա» բառով՝ չհավատալով, թե բրիտները կարող էին եկած լինել Հայաստանից։ Ըստ որոշ ուսումնասիրողների էլ՝ հավանական է, որ բրիտները գաղթած լինեին Հայկական լեռնաշխարհից, դեռ ավելին՝ մատնանշվում է անգամ ստույգ տարածքը՝ Անգեղ տնից։ Ըստ այս տեսակետի պաշտպանների՝ այստեղից է գալիս Անգլիա երկրի անունը։ Տարվում է նաև մեկ այլ զուգահեռ. Անգեղ անվանումը գալիս է անգղ թռչնից, որը նման է ''«angel»'' բառին, ինչը նշանակում է հրեշտակ։ Իսկ վերջիններս պատկերացվում են որպես հզոր թռչնի թևերով էակներ։
 
Սակայն կա մի տեսակետ էլ, որը հետևյալ կերպ է բացատրում անգլո-սաքսոնական ժամանակագրություններում գրված այդ տեղեկությունը բրիտների՝ Հայաստանից գաղթելու մասին. քրիստոնեության տարածմամբ Աստվածաշնչի միջոցով Հայաստանը հռչակվեց որպես մի երկիր, որի ամենաբարձր լեռան՝ [[Արարատ]]ի գագաթին մեծ ջրհեղեղի ժամանակ հանգրվանեց մարդկության նոր նահապետի՝ [[Նոյ]]ի տապանը, և այնտեղից էլ նրա սերունդները հետագայում տարածվեցին աշխարհով մեկ։ Ուստի, յուրաքանչյուր ժողովուրդ, իր հին լինելը փաստելու համար, իր ծագումը ձգտում էր բխեցնել Հայաստանից։ Այդպես էր օրինակ 11-րդ դարի վրացի մատենագիր [[Լեոնտի Մրովելի]]ի «Քարթլիս ցխովրեբա» («Վրացական կյանք») երկը, որտեղ վրացիների նահապետ Քարթլոսը համարվում էր հայերի նահապետ Հայոսի ([[Հայկ նահապետ|Հայկ]]) կրտսեր եղբայրներից մեկը։
Տող 51 ⟶ 52՝
{{main|Անգլիայի պատմություն|Ուելսի պատմություն|Շոտլանդիայի պատմություն|Իռլանդիայի պատմություն}}
[[Պատկեր:Stonehenge2007 07 30.jpg|մինի|200px|աջից|[[Սթոունհենջ]]ը [[Ուիլտշիր]]ում կառուցվել է մոտ 2500 թվականին մ.թ.ա.]]
[[Բրիտանիայի գրավումը Հռոմի կողմից]] սկսվեց մ. թ. [[43]] թվականին, դրան հաջորդեց [[Հռոմեական Բրիտանիա]]յի կառավարումը Բրիտանիայի հարավում, որը տևեց շուրջ 400 տարի։ Այնուհետև երկիր ներխուժեցին [[Հին Գերմանիա|գերմանական]] [[անգլոսաքս]]ական ցեղերը, ինչը կրճատեց Բրիտերի բնակության շրջանը մինչև ապագա [[Ուելս]]ի սահմանները<ref>{{cite encyclopedia |editor1-first=Ջոն |editor1-last=Դեյվիս |editor2-first=Նիգել |editor2-last=Ջենկինս |editor3-first=Մինա |editor3-last=Լինչ |encyclopedia=Ուելսյան Ակադեմիայի Ուելսի հանրագիտարան |year=2008 |publisher=Ուելսի համալսարանի հրատարակություն |location=Կարդիֆ |isbn=9780708319536 |page=915}}{{ref-en}}</ref>։ [[Անգլո-սաքսոնական ժամանակագրություններ|Անգլոսաքսերի]] կողմից բնակեցված տարածքները միավորվեցին [[Անգլիայի թագավորություն|Անգլիա թագավորության]] մեջ [[X դար]]ում<ref name="Short bio">[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/athelstan.shtml][[Էտելստան]]ի կարճ կենսագրությունը Բի-Բի-Սի Պատմություն կայքում{{ref-en}}</ref>։ Այդ ընթացքում [[Դալ Ռիադա|հյուսիսարևմտյան Բրիտանիայի]] գալեները (որոնք, ինչպես ենթադրվում է տեղափոխվել են այստեղ ապրելու, գալով հյուսիսարևմտյան Իռլանդիայից [[V դար]]ում)<ref>{{cite book |author= Մեյկի, Ջ. Դ. |title=Շոտլանդիայի պատմություն |location =Լոնդոն |publisher=Փենգուին |year=1991 |isbn=9780140136494 |pages=18–19}}{{ref-en}}</ref><ref>{{cite book |author= Քեմփբել, Էվան |title=Սուրբերը և Ծովային Արքաները. Սքոթերի առաջին թագավորությունը |publisher=Քենոնգեյթ |location=Էդինբուրգ |year=1999 |isbn=0-86241-874-7 |pages=8–15}}{{ref-en}}</ref> միավորվեցին [[պիկտեր]]ի հետ և կազմավորեցին [[Շոտլանդական թագավորություն]]ը [[IX դար]]ում<ref>{{cite book |last= Հեյ |first= Քրիստոֆեր |title= Քեմբրիջի համալսարանի Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի պատմության հանրագիտարան |publisher=Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն |year= 1990 |page= 30 |isbn= 9780521395526}}{{ref-en}}</ref>:
 
[[Պատկեր:Bayeux Tapestry WillelmDux.jpg|մինի|200px|ձախից|[[Խալի Բայեից]] պատկերում է [[Ճակատամարտ Հասթինգսի մոտ|ճակատամարտը Հասթինգսի մոտ]] և իրադարձությունը, որը բերեց դրան]]
Տող 83 ⟶ 84՝
[[Պատկեր:The British Empire.png|մինի|250px|ձախից|[[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական կայսրության]] կազմի մեջ գտնվող տարածքները։ Ժամանակակից [[Բրիտանական անդրծովյա տարածքներ]]ը ընդգծված են։]]
 
[[Լեյբորիստական կուսակցություն (Մեծ Բրիտանիա)|Լեյբորիստական]] կառավարությունը հետպատերազմյան տարիներին նախաձեռնեց արմատական ​​փոփոխություններիփոփոխությունների ծրագիր, որը ունեցավ հսկայական ազդեցություն բրիտանական հասարակության վրա հաջորդող տասնամյակների ընթացքում<ref>{{cite book |title=Գաղափարները և քաղաքականությունը Լեյբորիստների ժամանակ, 1945–1951. Կառուցելով նոր Բրիտանիան |first=Մարտին |last=Ֆրանսիս |pages=225–233 |year=1997 |isbn=9780719048333 |publisher=Մանչեստերի համալսարանի հրատարակություն}}{{ref-en}}</ref>։ Երկրի ներսում շատ արդյունաբերություններ և ծառայություն մատուցող ընկերություններ [[Պետականացում|պետականացվեցին]], հիմնվեցին Պետական բարեկեցության կազմակերպությունը և ամբողջությամբ հասարակության կողմից ֆինանսավորվող առողջապահական համակարգը։<ref>{{cite book |title= Բրիտանական քաղաքական պատմության ասպեկտները, 1914–1995 |first=Ստեֆեն Ջ. |last=Լի |year=1996 |pages=173–199 |isbn=9780415131032 |publisher=Ռութլեդջ |location=Լոնդոն, Նյու-Յորք}}{{ref-en}}</ref> Ի պատասխան տեղական ազգայնականության աճին,աճին՝ լեյբորիստական կառավարության համակրանքներին և Բրիտանիայի խարխլված տնտեսական վիճակին սկսվեց [[Ապագաղութականացում|ապագաղութականացման]] քաղաքականությունը, հայտարարելով Հնդկաստանի և [[Պակիստան]]ի անկախությունը [[1947]] թվականին։<ref>{{cite book |url= https://books.google.am/?id=7D66_9YOof4C&pg=PA118&dq=labour+government+1945+independence+for+india#v=onepage&q=labour%20government%201945%20independence%20for%20india&f=false |title=Եվրոպայի արբանյակ 1945 թվական |page=118 |first=Կլաուս |last=Լարես |year=2009 |isbn=9781405106122 |location=Չիչեստեր |publisher=Ուիլի-Բլեքուել |accessdate=5 հուլիս 2011}}{{ref-en}}</ref> Մի քանի հաջորդող տասնամյակների ընթացքում Հնդկաստանի տարածքի մեծ մասը անկախություն ստացավ և դարձավ [[Ազգերի Միություն|Ազգերի Միության]] սուվերեն անդամ։
 
Չնայած այն հանգամանքին, որ Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական սահմանափակ հնարավորությունները պատկերավոր կերպով երևացին [[1956]] թվականի [[Սուեզյան ճգնաժամ]]ի ժամանակ, այնուամենայնիվ Բրիտանիան դարձավ [[ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհուրդ|ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի]] հինգ մշտական անդամներից մեկը և դարձավ երրորդ երկիրը, որ նախագծեց ատոմային զենք (առաջին փորձնական [[Փոթորիկ (ատոմային փորձարկում)|պայթյունը]] կատարվեց [[1952]] թվականին)։ Անգլերեն լեզվի միջազգային տարածումը նույնպես ապահովեց Բրիտանական [[Մեծ Բրիտանիայի մշակույթ|մշակույթի]] և գրականության ազդեցությունը ամբողջ աշխարհում։
Տող 97 ⟶ 98՝
[[Պատկեր:Uk topo en.jpg|մինի|upright|Մեծ Բրիտանիայի տոպոգրաֆիական քարտեզը]]
 
Մեծ Բրիտանիայի մակերեսը կազմում է 243 809 կմ², ցամաքը կազմում է 240 579 կմ², ներքին ջրային տարածքները՝ 3 230 կմ²։ [[1993]] թվականի տվյալներովտվյալներով՝ ցամաքի 10 % ծածկված է անտառներով, 46 % օգտագործվում է որպես արոտավայրերարոտավայր, ևս 25 % օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ<ref name="Atlapedia">{{Cite web|author=Լաթիմեր Քլարկ Քորփորեյշն Փթի ՍՊԸ|url=http://www.atlapedia.com/online/countries/unitedki.htm|title=Մեծ Բրիտանիա – Ատլապեդիա օնլայն|publisher=Atlapedia.com|accessdate=26 հոկտեմբեր 2010|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yAmOHYe|archivedate=2012-05-27}}{{ref-en}}</ref>։
Ափերի երկարությունը կազմում է 17 820 կմ<ref>{{Cite web|author=Քլեր Նիլ|url=http://www.cartography.org.uk/default.asp?contentID=749|title=Ինչպիսի՞ն է Մեծ Բրիտանիայի ափեզրի երկարությունը|publisher=Բրիտանական քարտեզագրության միությունը|accessdate=26 հոկտեմբեր 2010|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yAn3CWU|archivedate=2012-05-27}}{{ref-en}}</ref>։ Հարավային ափեզրը միացած է [[Եվրոպա|Մայրցամաքային Եվրոպայի]] հետ 50 կմ երկարությամբ [[Եվրոթունել]]ով, որից 38 կմ անցնում է ջրի տակով, սա աշխարհում ամենաերկար ստորջրյա թունելն է<ref>{{Cite web |url=http://www.eurotunnel.com/ukcP3Main/ukcCorporate/ukcTunnelInfrastructure/ukcInfrastructure/ |title =Եվրոթունել |publisher=Եվրոթունել |accessdate=29 նոյեմբեր 2010}}{{ref-en}}</ref>։ Հյուսիսային Իռլանդիան ունի 360 կմ երկարությամբ ցամաքային սահման [[Իռլանդիա]]յի հետ և սա Մեծ Բրիտանիայի միակ ցամաքային սահմանն է<ref name=cia/>։
 
[[Լոնդոն]]ի [[Գրինվիչյան աստղադիտարան]]ը հանդիսանում է [[զրոյական միջօրեական]]ի տեղորոշման կետը։ Ընդհանուր առմամբ Մեծ Բրիտանիան գտնվում է [[Աշխարհագրական կոորդինատներ|հյուսիսային լայնության]] 49° - 61° և [[Աշխարհագրական կոորդինատներ|արևմտյան երկայնության]] 9 °C և [[Աշխարհագրական կոորդինատներ|արևելյան երկայնության]] 2 °C-ի միջև։
 
[[Անգլիայի աշխարհագրություն|Անգլիան]] զբաղեցնում է ամբողջ Մեծ Բրիտանիայի տարածքի կեսից մի փոքր ավելի տարածք, 130 395 կմ²<ref>{{cite news| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/7327029.stm |work=Բի-Բի-Սի Նյուս | title=Անգլիա – նկարագիրը | date=11 փետրվար 2010}}{{ref-en}}</ref>։ Նրա մեծ մասը զբաղեցնում են իջվածքները<ref name="Atlapedia"/> լեռնային տարածքով հյուսիս-արևմուտքում, ներառյալ Լճային երկրամասի [[Լճային երկրամաս (Մեծ Բրիտանիա)|Կամբիրիական լեռները]], [[Պենինյան լեռներ]]ը և [[Լեռնային երկրամաս]]ի, [[Էկսմուր]]ի և [[Դարտմուր]]ի [[կիր|կրային]] բլուրները։ Հիմնական գետերն են [[Թեմզա]]ն, [[Սևերն]]ը և [[Համբեր (գետ)|Համբերը]]։ [[Սքոֆել-Պայկ]]ը [[Լճային երկրամաս (Մեծ Բրիտանիա)|Լճային երկրամասում]] Անգլիայի ամենաբարձր կետն է, բարձրությունը 978 մ<ref name="Atlapedia"/>։
Տող 114 ⟶ 115՝
====== Կլիմա ======
{{հիմնական|Մեծ Բրիտանիայի կլիմա}}
Մեծ Բրիտանիան ունի չափավոր օվկիանոսային [[կլիմա]] մեծ քանակությամբ անձրևներով, տարվա ամբողջ ընթացքում<ref name=cia/>։ Ջերմաստիճանը փոփոխվում է տարվա եղանակից կախված, սակայն հազվադեպ է իջնում −11-11[[Ցելսիուսի աստիճան|°C]]-ից կամ բարձրանում 35&nbsp;°C-ից<ref>{{Cite web|url=http://www.metoffice.gov.uk/climate/uk/|title=Մեծ Բրիտանիայի կլիմայի համառոտագիրը|publisher=Մետի գրասենյակ|accessdate=1 մայիս 2011|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yAsDB9c|archivedate=2012-05-27}}{{ref-en}}</ref>։ Հիմնականում քամիները փչում են հարավ-արևմուտքից և հաճախ բերում են սառը և խոնավ եղանակ [[Ատլանտյան օվկիանոս]]ից<ref name=cia/>, սակայն երկրի արևելյան մասերը հիմնականում պաշտպանված են այս քամիներից, և քանի որ տեղումների հիմնական մասը տեղում է արևմտյան շրջաններում, արևելյան շրջանները բավականին չորային են։ Ատլանտյան հոսանքները, որոնք տաքացվում են [[Գոլֆստրիմ]]ի կողմից, բերում են փափուկ ձմեռներ, երբեմն ձմռանը և վաղ գարնանը լինում է [[ձյուն]], սակայն այն արագ հալվում է։
 
====== Վարչական բաժանում ======