«Սև խոռոչ»–ի խմբագրումների տարբերություն

{{iw|1905 գիտության մեջ|1905|en|1905 in science}} թվականին [[Ալբերտ Այնշտայն|Ալբերտ Այնշթայնը]] օգտագործեց Լորենցի և Պուանկարեյի շտկումները իր [[Հատուկ հարաբերականության տեսություն|հատուկ հարաբերականության տեսորթյանտեսության]] (ՀՀՏ) մեջ, որում իներցիալ հաշվանքի համակարգերի օրենքը գալիլեյյան ձևափոխումներից անցնում էր լորենցյանին: Դասական (գալիլեյյան-ինվարիանտային) մեխանիկան այդ ընթացքում փոխարինվեց {{iw|Լորենց-ինվարիանտային|Լորենց-ինվարիանտային|en|Lorentz covariance}} մեխանիկայի: Վերջինիս շրջանակներում լույսի արագությունը դարձավ սահմանային արագություն, որը կարող է զարգացնել ֆիզիկական մարմինը, և դա կտրուկ փոխեց սև խոռոչների նշանակությունը տեսական ֆիզիկայում:

Իր բնույթով ՀԸՏ-ը գեոմետրիկական տեսություն է: Այն ենթադրում է, որ գրավիտացիոն դաշտըտարածաժամանակայինդաշտը տարածաժամանակային թեքման դրսևորում է (որը, այսպիսով, դառնում է պսևդորիմանովային և ոչ թե պսևդոէվկլիդային, ինչպես և հատուկ հարաբերականության տեսության մեջ):

Սակայն րիմանովյան տարածությունները, մեծ մասշտաբների դեպքում, կարող են տարբերվել էվկլիդյաններից: Այդպիսի հիմնական տարբերիչ բնութագրերից մեկը հանդիսանում է [[թեքման թենզորի]] հասկացությունը: Նրա էությունը հետևյալն է՝ էվկլիդյան տարածությունները ունեն բացարձակ զուգահեռականության հատկություն՝ <math>X', </math> վեկտորը ստացվում է <math>X</math> վեկտորի զուգահեռ տեղափոխմամբ որևէ փակ ուղղու երկայնքով, և համընկնում է սկզբնական <math>X.</math> վեկտորի հետ: Րիմանովյան տարածությունների համար դա արդեն միշտ չէ, որ այդպես է, որը հեշտությամբ ցույց կտրվի հաջորդ օրինակում: Ենթադրենք, որ դիտորդը կանգնել է հասարակածի և զրոյական միջօրեականի հատման կետում դեմքով դեպի արևելք և սկսում է շարժվել հասարակածի ուղղությամբ: Հասնելով 180° լայնության կետին, նա փոխում է շարժման ուղղությունը և սկսում շարժվել միջօրեականով դեպի հյուսիս, չփոխելով հայացքի ուղղոությունըուղղությունը (այսինքն այժմ նայում է շարժման աջ ուղղությամբ): Երբ նա այդպիսով կանցնի հյուսիսային բևեռով և կվերադառնա ելման կետ, ապա կպարզվի, որ կանգնած է դեմքով դեպի արևմուտք (և ոչ թե արևելք, ինչպես սկզբում էր): Այլ կերպ ասած, դիտորդի շարժմանը զուգահեռ տարված վեկտորը, «պտտվել»է սկզբնական վեկտորի համեմատ: Այդպիսի «պտույտի» բնութագրական մեծություն է հանդիսանում թեքությունը:{{-1|<ref>{{Книга:Ландау Л.Д., Лифшиц Е.М.: Теория поля|2006|авторы}} — § 91. Тензор кривизны.</ref>}}}}

Քանի որ սև խոռոչները հանդիսանում են լոկոալլոկալ և համեմատաբար կոմպակտ գոյացություններ, ապա նրանց տեսության կառուցման ժամանակ զերծ են մնում {{iw|կոսմոլագիական հաստատուններ|կոսմոլագիական հաստատունների|en|Cosmological constant}} առկայությունից, որովհետև նրանց էֆեկտները այդպիսի խնդրի բնութագրիչ չափերի համար անհամեմատելի փոքր են: Այդ ժամանակ ՀՀՏ-ն շրջանակներում սև խոռոչների ստացիոնար լուծումները, ավելացված հայտնի նյութական դաշտերով, բնութագրվում են ընդամենը երեք պարամետրերով՝ [[Զանգված|զանգվածով]] ({{math|''M''}}), [[Իմպուլսի մոմենտ|իմպուլսի մոմենտով]] ({{math|''L''}}) և [[Էլեկտրական լիցք|էլեկտրական լիցքով]] ({{math|''Q''}}), որոնք գումարվում են կոլապսի ժամանակ սև խոռոչ մտնող համապատասխան բնութագրիչներին և նրա մեջ ընկնող մարմիններին ու ճառագայթումին (եթե բնության մեջ գոյություն ունի [[Մագնիսական մոնոպոլ|մագնիսական մոնոպոլ]]), ապա սև խոռոչները կարող են ունենեալ նաև մագնիական լիցք ({{math|''G''}}), {{-1|{{sfn|И. Д. Новиков, В. П. Фролов. Физика чёрных дыр|1986|name="hairs"|loc=§ 6.1.

«Черные дыры не имеют волос», с. 112}}}} բայց դեռ այդպիսի մասնիկներ հայտնաբերված չեն): ԿամայականՑանկացած սև խոռոչ ձգտում է, արտաքին փոխազդեցությունների բացակայության ժամանակ, վերածվել ստացիոնարայինի, որը ապացուցվել է բազմաթիվ ֆիզիկոս-տեսաբանների կողմից, որոնցից հատուկ կարելի է շեշտել նոբելյան ափնեկիրմրցանակի դափնեկիր [[Սուբրամանյան Չանդրասեկար|Սուբրամանյան Չանրասեկարի]] ներդրումը, որի գրչին է պատկանում այս ուղղության «Սև խոռոչների մաթեմատիկական տեսություն» ֆունդամենտալ մենագրությունը{{-1|<ref name="Chandrasekhar">{{книга|автор=[[Чандрасекар, Субраманьян|Субраманьян Чандрасекар]].|заглавие=Математическая теория чёрных дыр. В 2-х томах|оригинал=Mathematical theory of black holes|ссылка=http://ivanik3.narod.ru/linksChandrasekhar.html|ответственный=Перевод с английского к. ф.-м. н. В. А. Березина. Под ред. д. ф.-м. н. Д. А. Гальцова|место=М.|издательство=Мир|год=1986}}</ref>}}: Առավել ևս, ենթադրվում է, որ ուրիշ այլ բնութագրիչներ, բացի այս երեքից, ներսից չգրգռված սև խոռոչում չեն կարող լինել, որը ձևակերպվում է Ուիլերի տիպական «Սև խոռոչները չունեն վարսեր» ֆրազայով:{{-1|<ref name="hairs" />}}.

Համապատասխան բնութագրիչներով սև խոռոչների համարայնշթայնիհամար այնշթայնի հավասարումների լուծումները՝

* Ռեյսներ-Նորդստրյոմի լուծումը (1916 թիվ, {{iw|Հանս Յակոբ Ռեյնսեր|Հանս Ռեյնսեր|ru|Рейснер, Ганс Якоб}} և {{iw|1918 թվականը գիտության մեջ|1918|en|1918 in science}} թվական, {{iw|Գունար Նորդսրյոմ||en|Gunnar Nordström}}) — լիցքավորված և առանց պտույըիպտույտի սֆերիկ- համաչափ սև խոռոչի ստստիկստատիկ լուծում:

* Կեր-Նյումանի լուծումը ({{iw|1965 գիտության մեջ|1965|en|1965 in science}} թվական, <ref>{{статья|автор=Newman E. T., Couch E., Chinnapared K., Exton A., Prakash A., Torrence R. J.|заглавие=Metric of a rotating charged mass|издание=[[Journal of Mathematical Physics]]|год=1965|том=6|страницы=918|doi=10.1063/1.1704351}}</ref>) — այս պահի համար համարյա լիովին ստացիոնար և անհամաչափ լուծում՝ կախված երեք պարամետրերից:

Պտտվող սև խոռոչի համար լուծումը չափազանց բարդ է: Նրա դուրս բերումը նկարագրվելշատ համառոտ նկարագրել է Կերը, 1963 թվականին Կերի կողմից շատ համառոտ, {{-1|<ref>{{статья|автор=Kerr, R. P.|заглавие=Gravitational ield of a Spinning Mass as an Example of Algebraically Special Metrics|язык=en|издание=Physical Review Letters|год=1963|том=11|страницы=237-238|doi=10.1103/PhysRevLett.11.237|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/1963PhRvL..11..237K}}</ref>}} և միայն մեկ տարի անց մանրամասները հրատարակվեցին Կերի և Շիլդի կողմից կոնֆերենցիայի աշխատանքներում: Կերի և Կեր-Նյումանի լուծման դուրսբերման առավել մանրամասն նկարագրությունը 1969 թվականին հրատարակվեց Դեբնեյի, Կերի և Շիլդի հայտնի աշխատանքում{{-1|<ref name="ksch">{{статья|автор=Debney G. C., Kerr R. P. and Schild A.|заглавие=Solutions of the Einstein and Einstein-Maxwell Equations|издание=[[Journal of Mathematical Physics]]|год=1969|том=10|страницы=1842—1854|doi=10.1063/1.1664769|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/1969JMP....10.1842D|язык=en}}</ref>}}: Ավելի քան տասնհինգ տարի անց Չանդրասեկարը կատարեց Կերի լուծման հաջորդական դուրսբերումը{{-1|<ref name="Chandrasekhar" />}}:

Համարվում է, որ աստղաֆիզիկայի համար առավել մեծ նշանակություն ունի Կերի լուծումը, քանի որ լիցքավորված սև խոռոչները պետք է շուտ լիցքաթափվեն տիեզերական տարածությունից ձգելով կամ կլանելով հակառակ լիցքով լիցքավորված իոններ ու փոշի: Գոյություն ունի նաև հիպոթեզ {{-1|<ref>Обзор теории см., например, в:<br>{{статья|автор=Ruffini, Remo; Bernardini, Maria Grazia; Bianco, Carlo Luciano; Caito, Letizia; Chardonnet, Pascal; Dainotti, Maria Giovanna; Fraschetti, Federico; Guida, Roberto; Rotondo, Michael; Vereshchagin, Gregory; Vitagliano, Luca; Xue, She-Sheng.|заглавие=The Blackholic energy and the canonical Gamma-Ray Burst|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/2007arXiv0706.2572R|язык=en|издание=COSMOLOGY AND GRAVITATION: XIIth Brazilian School of Cosmololy and Gravitation|тип=AIP Conference Proceedings|год=2007|том=910|страницы=55-217}}</ref>}}, [[Գամմա ճառագայթներ|Գամմա-ճառագայթը]] էլեկտրոն-պոզիտրոն զույգի առաջացման ճանապարհով վակուումից լիցքավորված սև խոռոչների պայթունայինպայթյունային չեզոքցմանչեզոքացման պրոցեսի հետ կապող ({{iw|Ռեմո Ռուֆֆինի||en|Remo Ruffini}} աշխատակիցների հետ), բայց այն նկարագրվում է մի շարք գիտնականների կողմից{{-1|<ref name="Page">См.: {{статья|автор=Don N. Page.|заглавие=Evidence Against Astrophysical Dyadospheres|ссылка=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0610340|язык=en|издание=Astrophysical Journal|год=2006|том=653|страницы=1400-1409}} и ссылки далее.</ref>}}: