'''Ավատատիրության հաստատումը Հայաստանում''', հասարակական գործընթաց [[Մեծ Հայքի թագավորություն]]ում ([[4-րդ դար|4]]-[[5-րդ դար]]եր)։ Այդ անցումային դարաշրջանում նման գործընթացգործընթացը տեղի էր ունենում նաև հարևան երկու աշխարհակալ տերություններում՝ [[Հռոմեական կայսրություն]]ում և [[Սասանյան Պարսկաստան]]ում։ Մի քանի հազարամյակ [[Մերձավոր Արևելք]]ում իշխող [[ստրկատիրական հասարակարգ]]ը քայքայվում էր՝ իր տեղը զիջելով [[Ավատատիրություն|ավատատիրական հարաբերություններին]]։ ▼{{Հայոց պատմություն}}
▲'''Ավատատիրության հաստատումը Հայաստանում''', հասարակական գործընթաց [[Մեծ Հայքի թագավորություն]]ում ([[4-րդ դար|4]]-[[5-րդ դար]]եր)։ Այդ անցումային դարաշրջանում նման գործընթաց տեղի էր ունենում նաև հարևան երկու աշխարհակալ տերություններում՝ [[Հռոմեական կայսրություն]]ում և [[Սասանյան Պարսկաստան]]ում։ Մի քանի հազարամյակ [[Մերձավոր Արևելք]]ում իշխող [[ստրկատիրական հասարակարգ]]ը քայքայվում էր՝ իր տեղը զիջելով [[Ավատատիրություն|ավատատիրական հարաբերություններին]]։
Հայաստանում [[Հելլենականության դարաշրջան|հին դարերից]] միջնադար անցումը տեղի էր ունենում ավատատիրական (ֆեոդալական) ուղիով։ Ավատ բառի հիմքում «ի հավատ», «հավատարմությամբ (ծառայել)» իմաստն է։
== Ավատատիրություն ==
[[Մերձավոր Արևելք]]ի պատմության մեջ 3-5-րդ դարերը հեղաշրջիչ փոփոխությունների ժամանակաշրջան էին. այդդարերում ժամանակ անկում էր ապրում [[հելլենիստական մշակույթ]]ը, որը փոխարինվում էր քրիստոնեական մշակույթով։ Դեռ առաջին պետությունների՝( [[Հին Եգիպտոս]] (մ.թ.ա. 3100-525), [[Շումեր]] (մ.թ.ա. 5300-1940), [[Աքքադ]] (մ.թ.ա. 2334-2154), կազմավորման փուլում առաջացած ստրկատիրական հարաբերությունները, որոնք իրենց գագաթնակետին էին հասել [[հելլենիզմի դարաշրջան]]ում (մ.թ.ա. 4- մ.թ. 3-րդ դարեր), քայքայվում էին՝ իրենց տեղը զիջելով նոր [[Ավատատիրություն|ավատատիրական (ֆեոդալական) հարաբերություններին]]։ Այդ է պատճառը, որ 5-րդ դարը համարվում է նոր դարաշրջանի՝ [[միջնադար]]ի (5-17-րդ դարեր) սկիզբը։ Մեծ Հայքում ստրկատիրությունը խոր արմատներ չէր ձգել, ուստի անցումը ավատատիրության կատարվում էր առավել արագ։
[[Պատկեր:Artaxiad.svg|մինի|ձախից|[[Արտաշեսյանների թագավորություն|Արտաշեսյանների թագավորության]] դրոշ]]
Դեռ ստրկատիրական հասարակարգի ժամանակաշրջանում Հայաստանի հիմնական արտադրող տնտեսությունները գյուղական համայնքներն էին, որոնք պետության գլխավոր հարկատուն էին։ [[Արտաշես Բարեպաշտ]]ն իր` հողային բարեփոխությամբ ([[մ.թ.ա. 180]]) ցանկացել էր սահմանազատել մասնավոր համայնքային հողատիրությունը։ Սակայն ծառայող ազնվականության մասնատիրական տնտեսությունների՝ [[ագարակ]]ների և [[դաստակերտ]]ների ընդլայնումն ի հաշիվ գյուղական համայնքների գնալով խորանում էր՝ սկիզբ դնելով պետական հողատիրության մասնատմանը սեփականատիրական կալվածքների, այսինքն՝ ավատական տնտեսությունների առաջացմանը<ref>[http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_the_establishment_of_feudal_system ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ։ Ավատատիրական կարգերի հաստատումը Հայաստանում]</ref>։առաջացմանը։
4-րդ դարի սկզբներից, երբ Մեծ Հայքում [[Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում|քրիստոնեությունը դարձավ պետական կրոն]], կարևոր վերափոխություններ կատարվեցին ոչ միայն կրոնի ու պետական կառուցվածքի մեջ, այլև տնտեսության ու մշակույթի ոլորտներում։ Ավատականացման փուլ թևակոխող Հայաստանի բնակչությունը հանդես եկավ [[ազատներ]]ի և [[անազատներ]]ի դասերով։
Ստրկատիրության ժամանակ կար ռազմական ու հոգևոր ավագանի, իսկ երկրի հիմնական աշխատուժը ու աշխահազարը գյուղացիներն էին։ Գյուղական համայնքների պարտականությունն էր հարկեր տալ պետությանը և պարհակներ կատարել, և գյուղացիներն ըստ էության ազատ էին։ Նրանցից բացի կային ավագանու ագարակներում աշխատող մշակ-ստրուկներ, ովքեր որևէ իրավունք չունեին ու անազատ էին։ Աստիճանաբար գյուղացիների իրավունքները հավասարվում են մշակների պարտականութուններին, և նրանք կազմում են անազատների դասը։ Նրանք պարտավոր էին բերքի մի մասը վճարել իրենց հողերին տիրացող կամ տիրացած ավատատեր-հողատերերին և նրանց համար կատարել հարկադիր աշխատանք (պարհակ)։ Ագարակ-դաստակերտները դրա հետևանքով վերածվեցին սովորական գյուղական բնակավայրերի՝ հաճախ պահպանելով ագարակ կամ դաստակերտ անվանումը։
[[Պատկեր:Standard of the Arshakuni Arsacid dynasty.svg|մինի|աջից|[[Արշակունիների թագավորություն|Արշակունիների թագավորության]] դրոշ]]
Ազատների դասը ձևավորվում է ավագանուց և արքունի նախկին պաշտոնյաներից։ Ստրկատիրության դարաշրջանում ավագանին ռազմական ծառայություն դիմաց հող էր ստանում, որը, սակայն, չէր կարող ժառանգաբար փոխանցել։ Այժմ նրանք ստանում են ժառանգական իրավունքներ և իրենց տիրույթներում ինքնուրույն էին։ Հսկայական կալվածքներ է ստանում նաև հայոց եկեղեցին։ Այսպիսով՝ աշխարհակալ և աշխարհատեր իշխանները, գավառակալ և գավառատեր նախարարները, արքունիքից հողակտորներ ստացած զինվորականները, աստիճանավորները և հոգևորականները համալրում են ազատների դասը։ Նրանց հաջողվում է ժառանգական դարձնել նաև զբաղեցրած պաշտոնները։ Խոշոր ավատատերը կոչվում էր իշխան կամ նախարար, իսկ նրա տիրույթը՝ իշխանություն կամ նախարարություն։ Նախարարությունները ինքնուրույն իշխանություններ չէին, սակայն դրանց կախումը թագավորից ու արքունիքից թույլ էր։չէին։ Արքունական իշխանությանը ենթակա պահելու համար հայոց թագավորները սաստում էին նրանց, սպառնում պատերազմներով, երբեմն նույնիսկ՝ հարձակվում տիրույթների վրա ու ոչնչացնում ընտանիքները, կամ՝ սիրաշահում էին նրանց՝ տալով նոր կալվածքներ ու պաշտոններ։ Ազատների դասը թագավորին հարկ չէր վճարում<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/138/139 Ավատատիրության ձևավորումը և հաստատումը Հայաստանում]</ref>։վճարում։
Պատմիչ [[Եղիշե]]ն հայտնել է, որ թագավորությունն անցավ հայոց նախարարներին, ինչը վկայում է նախարարական համակարգի՝ պետականության կրողը լինելու մասին։ Հայկական պետականությունը նախարարական համակարգի միջոցով պահպանվեց միջնադարում։ Դրա վառ օրինակներն են [[Մեծ Հայք]]ի Հայոց «Արևելից» կողմերում՝ [[Վաչագան Բարեպաշտ]]ի գլխավորությամբ, [[Բագրատունիներ]]ի գլխավորած հայկական թագավորությունների համադաշնության, [[Զաքարյանների իշխանապետություն|Զաքարյանների իշխանապետության]] և [[Սասուն]]ի, [[Արցախ նահանգ|Արցախի]], [[Սյունիք նահանգ|Սյունիքի]] իշխանությունների, [[Կիլիկիա]]յում՝ [[Ռուբինյաններ]]ի, [[Հեթումյաններ]]ի, [[Լուսինյաններ]]ի պետությունների ձևով։
== Հողատիրության ձևերը ==
[[Մեծ Հայք]]ի գերագույն տերը [[թագավոր]]ն էր։ Ավատատիրության խորացմանբ թագավորական կամ պետական հողերը մասնատվում էին, ծառայող ազնվականության հողատարածքներն աճում էին, հողի խոշոր սեփականատեր էին դառնում նախարարական ընտանիքները։ [[Տրդատ Գ Մեծ]]ը հողեր շնորհեց նաև եկեղեցուն։ Դրանով իսկԱրդեն [[եկեղեցի]]ն նույնպեսէլ դառնում էր հողի սեփականատեր։ Եկեղեցուն վճարվում էր բերքի մեկ տասներորդտասնորդ մասը (տասանորդ)։
[[Պատկեր:Arshakid Armenia ARM.JPG|thumb|380px|ձախից|[[Արշակունիների թագավորություն]]]]
Վաղ միջնադարում Մեծ Հայքում գոյությունԳոյություն է ունեցել հողատիրության երեք ձև՝ հայրենիք, պարգևականք և գանձագին։
* «Հայրենիք» կամ «հայրենական» - ժառանգաբար հորից ավագ որդուն անցնող հողեր
* «Պարգևականք» - պետական պաշտոնյաներին կամ զինվորականներին ծառայության դիմաց հանձնվող հողեր։ Եթե ստացողը մահանում էր, ապա կարիք կար նվիրատվությունը վերականգնելու, իսկ եթե նա դադարեցնում էր ծառայությունը, ապա արքունիքը հետ էր վերցնում այդ կալվածքները։
* «Գանձագին» - աշխարհիկ իշխանների կամ մեծահարուստ եկեղեցականների կողմից գնված հողեր։ Սրանք ըստ էության չէին տարբերվում հայրենիքից։ Կուսակրոնություն մտցնելուց հետո բարձրաստիճան հոգևորականներին պատկանող հողերը դարձան եկեղեցու սեփականություն։
Հայոց թագավորի, ով երկրի գլխավոր ավատատերն էր, տիրույթները հայրենիքհայրենական էին։ Դրանք միաժամանակ պետական հողեր էին և համարվում էին անօտարելի սեփականություն<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/138/140 Հողատիրության ձևերը]</ref>։
Թագավորական հողերը չէին բաժանվում սեպուհներին։ Նրանց որպես բնակության վայր հանձնվում էին [[Հաշտյանք]], [[Աղիովիտ]] և [[Առբերանի]] գավառները։ Այրարատում, որտեղ գտնվում էր արքունի տիրույթների նշանակալից մասը, կարող էին ապրել միայն թագավորն ու թագաժառանգը։ Արքունի հողային տիրույթների կենտրոնը [[Ոստան Հայոց]] գավառն էր՝ [[Արտաշատ (քաղաքատեղի)|Արտաշատ]] մայրաքաղաքով։
== Ավատատիրական աստիճանակարգ ==
Ավատատիրական պետություններում, ինչպես նաև [[Մեծ Հայքի թագավորություն]]ում, ավատատերերըԱվատատերերը աստիճանակարգվում էին՝ ավագից կրտսեր։ Սա նման էր մի բուրգի,կրտսեր: որիԲուրգի գագաթին [[արքա]]ն էր։ Իշխանական համակարգում գործում էր ենթակայության ավատատիրական հետևյալ սկզբունքը՝ «իմ վասալի վասալը իմ վասալը չէ»։
Արքային հաջորդող օղակն արքունիքն էր, որը սատարում էր թագավորին երկիրը կառավարելու հարցում։ Միապետն ուներ անսահմանափակ իրավունքներ իր հպատակների կյանքի ու գույքի նկատմամբ (այստեղից էլ գալիս է «[[բացարձակ միապետություն]]» արտահայտությունը)։: Թագավորական հրովարտակներն ու հրամաններն օրենքի ուժ ունեին։ Թագավորն իրավունք ուներ պատերազմ հայտարարելու և հաշտություն կնքելու, դեսպանություններ ընդունելու ու բանակցելու այլ երկրների հետ։ Արքունիքը՝ նախարարները , եղել են թագավորին ստորակա ևտրամադրել նրան տրամադրելեն իրենց զորաջոկատները։ Պետական կարևորություն ունեցող հարցերում թագավորը խորհրդակցել է երկրի մեծամեծ իշխանների ու կաթողիկոսի հետ, իսկ անհրաժեշտության դեպքերում՝ երկրի առաջ ծառացած կարևոր խնդիրների լուծման նպատակով, հրավիրել է աշխարհաժողովներ, որոնց մասնակցել են ոչ միայն նախարարներն ու հոգևորականությունը, այլև քաղաքային դասի և շինականների ներկայացուցիչները։ ▼
▲Արքային հաջորդող օղակն արքունիքն էր, որը սատարում էր թագավորին երկիրը կառավարելու հարցում։ Միապետն ուներ անսահմանափակ իրավունքներ իր հպատակների կյանքի ու գույքի նկատմամբ (այստեղից էլ գալիս է «[[բացարձակ միապետություն]]» արտահայտությունը)։ Թագավորական հրովարտակներն ու հրամաններն օրենքի ուժ ունեին։ Թագավորն իրավունք ուներ պատերազմ հայտարարելու և հաշտություն կնքելու, դեսպանություններ ընդունելու ու բանակցելու այլ երկրների հետ։ Արքունիքը՝ նախարարները, եղել են թագավորին ստորակա և նրան տրամադրել իրենց զորաջոկատները։ Պետական կարևորություն ունեցող հարցերում թագավորը խորհրդակցել է երկրի մեծամեծ իշխանների ու կաթողիկոսի հետ, իսկ անհրաժեշտության դեպքերում՝ երկրի առաջ ծառացած կարևոր խնդիրների լուծման նպատակով, հրավիրել է աշխարհաժողովներ, որոնց մասնակցել են ոչ միայն նախարարներն ու հոգևորականությունը, այլև քաղաքային դասի և շինականների ներկայացուցիչները։
[[Պատկեր:Զորանամակ.jpg|մինի|աջից|[[Զորանամակ]]|380px]]
Թագավորից ու արքունիքից հաջորդ աստիճանին աշխարհակալ նախարարներն էին՝ ծայրագավառների կալվածատերեր [[բդեշխ]]ներն ու արքունի գործակալները։ Բդեշխներն իրավունք ունեին մի ոտքին կարմիր, իսկ մյուսին կանաչ կոշիկ հագնել. միայն արքան կարող էր հագնել կարմիր կոշիկներ։ Նախարարներն ունեին իրենց զինանշաններն ու դրոշները, իրենց տիրույթներում օժտված էին վարչական և դատական լայն իրավունքներով։ Նախարարական ընտանիքի կրտսեր անդամ [[սեպուհ]]ները տիրույթների նկատմամբ իրավունքներ չունեին։ Ավատատիրական իշխանությունները կամ նախարարությունները ժամանակի ընթացքում ձեռք էին բերել մեծ իրավունքներ, որոնք թագավորը, եթե նրանք պետական դավաճանություն չէին գործել, խախտել չէր կարող։ Նախարարի զորաջոկատը պատերազմի էր դուրս գալիս արքունի բանակի կազմում՝ իր առաջնորդությամբ և դրոշի ներքո։
Բանակի հիմնական հարվածային ուժն այրուձին էր։ Մեծ ուժ էին ազատներից կազմված հետևակային զորամասերը, ինչպես նաև պատերազմի ժամանակ հավաքագրվող ժողովրդական աշխարհազորը։ Բանակը զինված էր ժամանակի բոլոր տեսակի զենքերով՝ նետ ու աղեղ, նիզակ, պարսատիկ, տեգ, սուր, վահան, սակր և այլն։
== Տես նաև ==
* [[Արշակունիների թագավորություն]]
* [[Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում]]
== Աղբյուրներ ==
* Հայոց պատմության դասագիրք, 10-րդ դասարան, Երևան, 2009 թվական
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Ավատատիրությունը Հայաստանում]]
| 
