|
'''Ազոխի քարանձավը''' (ավելի հին անվանումը՝ Որվան, Որվանի անձավ) գտնվում է [[Արցախ]]ի հարավային մասում, [[Հադրութի շրջան]]ում: Կրաքարե այս քարանձավը ունի շուրջ 8000 քառ. մետր մակերես, և պարունակում է ութ լայն այրերով 600 մ երկարությամբ խճճված անցքեր։ Այն տարածաշրջանի հնագիտության և հնէաբանության կարևոր հնավայրերից է, որով կուսումնասիրվեն նախնադարի մարդկանց տեղաշարժերը [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ով<ref name="agbu">[http://www.agbu.org.uk/main/32/21/ AGBU London ]</ref>։
1968 թ. պեղումներով հայտնաբերվել է [[Նեանդերթալյան մարդ|նեանդերթալ]]<nowiki/>յան նախամարդու ծնոտոսկըծնոտոսկրը, որը 300.000 տարեկան էր և աշխարհի այս մասի նեանդերթալյան մարդու ամենահին մնացորդն է։ Մինչև այդ այդպիսի գտածոներ եղել են 4 երկրամասում՝ Սիդի-Աբդ Էրագման (Մարոկո), Շտայնհայմ (Գերմանիա), Սպանոկոմբե (Անգլիա) և Սադիադելլե Դիոբոլոն (Իտալիա)։ Ազոխում հայտնաբերված գտածոն զբաղեցնում է 5-րդ տեղը, ինչպեսգտնվել են նաև բազմաթիվ գործիքներ։ Նախապատրաստական պեղումները վերսկսվել են 1990-ական թթ.: 2002 թվականից Թանիա Քինգի ղեկավարությամբ հնագետների միջազգային արշավախումբը ծավալուն պեղումներ կատարեց Ազոխի քարանձավում։ Գտնվեցին չխաթարված մուտքեր, ինչպես նաև նախնադարյան շրջանի բազմաթիվ գտածոներ, որոնց թվում կան գործիքներ և կենդանիների բրածոներ, որ կրում են այս գործիքների հետքերը<ref name="king">[http://antiquity.ac.uk/ProjGall/King/king.html Antiquity Journal]</ref>։ Գտածոների ուսումնասիրությամբ հնէաբանների խումբը ենթադրում է, թեոր մարդիկմարդը Հայաստանի տարածքում ապրել ենէ շուրջ երկու միլիոն տարի առաջ<ref name="jalvo">[http://gsa.confex.com/gsa/inqu/finalprogram/abstract_55526.htm XVI INQUA Congress]</ref>։
=== Ազոխի քարանձավ ===
[[Պատկեր:Azokh Cave2.jpg|մինի|333x333px]]
Ազոխից հայտնաբերված ծնոտը մեզ է հասել այն ժամանակաշրջանից, որը անցումային էր Հոմո-հայդելբերգենեզիսից, Հոմո-նեադերտալեզիսի և Հոմո-նեադերտալեզիսից, Հոմո-սապիենս։ Վերջին հնագիտական պեղումները և Կովկասում իրականացրած հայտնագործությունները վկայում են նրաայն մասին, որ նախամարդը զբաղեցրել է այս տարածքը մոտավորապես 2.000.000 տարի։ Հնէաբանները առաջարկում են պեղումնային ամենացածր շերտի գտածոները ամրագրել վաղ պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի (Նախաաշելյան), աշխարհի ամենահին ժամանակաշրջանին (730,00-1,500,000տարի000 տարի) և որը շատ բնագավառներումկողմերով նման է ՕլդուվանՕլդուվայան քաղաքակրթությանը՝մշակույթին՝ Տանզանիայի Օլդուվա կիրճից, և քաղաքակրթությանմշակույթ, որը կառուցելստեղծել է հայտնիհանրահայտ ԼասկաքսԼասկո քարանձավը Ֆրանսիայի հարավ-արևելքում։ Ազոխ քարանձավը կարևոր [[Հնագիտություն|հնագիտական]] վայր է, որը նաև նշանակալի է մարդու էվոլյուցիայի, (հնամարդաբանության) ուսումնասիրմանհնամարդաբանական առումով։ուսումնասիրություններում։ Քարանձավը գտնվում է [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության]] Հադրութի շրջանի Ազոխ գյուղի մոտ։ Այն տեղակայվածգտնվում է գետահովտի վերևում (827 մետրմ ծովի մակարդակից վերև)՝, նույնանուն գյուղից շուրջ 200 մետրմ բարձրության վրա (N 39°37.14” Հյուսիս14', E 46°59.31” Արևմուտք31), հովտի արևմուտքում վեր է խոայնումխոյանում [[Մեծ Քիրս]]ը (3000 մետրմ), իսկ Արևելքիցարևելքից, Հյուսիսիցհյուսիսից և Հարավիցհարավից եզրափակվումշրջափակված է խիտ անտառներով։
Ազոխի քարանձավն աշխարհագրորեն տեղակայված եէ բնական միջանցքում, որով հնագույն մարդիկ և մյուս կենդանի արարածները գաղթել են [[Աֆրիկա]]յից դեպի [[Եվրոպա]]: Այն վկայություն է, որ ժամանակակից մարդիկ և նրանց նախնիները բնակվել են [[կովկաս]]յան տարածաշրջանում, փաստվում է չորս տեղանքներիցտարածքներից, այդ թվում և Ազոխի քարանձավից հայտնաբերված մնացորդներով։ Մնացած երեք տեղանքներնտարածքներն են՝ Դմանիսին հարավային Կովկասում (Վրաստան), Մեզամայսկայա քարանձավը Հյուսիսհյուսիս-արևմտյան Կովկասում և Բարակայի քարանձավը Արևմտյան Կովկասում։
Հարավարևմտյան ուղղություն ունեցող ազոխյան այս հնավայրը բաղկացած է բազմաթիվ քարացուկային խոռոչներից, որոնք կազմում են ընդարձակ կրաքարե կարստային համակարգ։ Այն հայտնաբերվել է [[1960 թվական]]ին, և քարանձավի մուտքերից մեկը (Ազոխ 1) նախորդ արշավախմբի կողմից տարիներ շարունակ ենթարկվել է ինտենսիվ պեղումների՝ անեղձանեղծ թողնելով այս սրահի հետնամասի և կողմնային հատվածների նստվածքաշերտերը։ Նշված պեղումների ընթացքում հայտնաբերվել է հնագույն մարդու ստորին ծնոտի մի հատված։ Այն համապատասխանում է ուղիղ քայլող մարդու և նեանդերթալյան մարդու դարաշրջաններին, որը ներկայումս համարվում է հայդելբերգյան մարդու դարաշրջան։ Հայտնաբերված հատվածը, որը շուրջ 300,000 տարեկան է, կարևոր նշանակություն ունի, քանի որ այն պատկանում է հնագույն մարկանց այս խմբի ամենաարևելյան ներկայացուցչին։ Այն կարևոր լրացում է նաև Կովկասի տարածաշրջանում հնագույն մարդկանց բրածո մնացորդների ուսումնասիրության ոլորտում<ref>http://oa.upm.es/3960/2/TORRES_CL_2009_01.pdf</ref>:
=== Ազոխի քարանձավի պեղումները 2002-2006 ===
{{Արցախի պատմություն}}
Բավականին մեծ տեղեկատվություն է կորել սկզբնական պեղումների ժամանակ, քանի որ դրանք համակարգված և միջդիսցիպլինար բնույթ չէին կրում։ Ազոխի քարանձավի ծրագիրը վերսկսվել է ներկայիս միջազգային և բազմադիսցիպլինար գիտահետազոտական արշավախմբի կողմից 2002 թվականին՝ ԼՂՀ կառավարության հրավերով և շարունակվում է առ այսօր։ Արշավախմբի կողմից 2002 թվականին մեկնարկվածմեկնարկած աշխատանքներումաշխատանքում կիրառվում են պեղումների արդի և համակարգված մեթոդներ. գտածոների եռաչափ արձանագրություն՝արձանագրում՝ գտածոների տարածայինտարածական և ժամանակային բաշխվածության տեղեկատվություննտվյալներ ապահովելու նպատակովստանալու, նստվացքաշերտերինստվածքաշերտերի զննում՝ [[Կաթնասուններ|մանր կաթնասունների]] հայտնաբերման նպատակով, [[Երկրաբանական ժամանակագրություն|երկրաբանական]] մանրազնին աշխատանք՝ ուղղված քարանձավի շերտագրության ուսումնասիրմանը, ինչպես նաև հաջորդականության [[Ռադիոմետրիա|ռադիոմետրիկ]] թվագրում։ Ներկայումս Ազոխի քարանձավում աշխատում են գիտնականներ Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի Հանրապետությունից, [[Մեծ Բրիտանիա]]յից, [[Իսպանիա]]յից և [[Իռլանդիա|Իռլանդիայի Հանրապետությունից]]: Աշխարհի ավլիավելի քան 30 երկրներից գիտնականները հետազոտում են պեղված նյութը և իրականացնում այլ բնույթի աշխատանքներ։ Նոր հետազոտական խմբի հիմնական նպատակն է՝ համապարփակ կերպով բնութագրել [[պլեյստոցեն]]ից մինչև հոլոցեն ընկած ժամանակահատվածում հնագույն մարդկանց գաղութները և բնակեցումը [[Փոքր Կովկաս]]ում: Առ այսօր իրականցված աշխատանքի արդյունքում բացահայտվել են տեղանքի վերաբերյալ նոր հանգամանքներ, որոնք պեղումների նախորդ փուլում հայտնի չէին։ Պեղումների այս նոր փուլը հայտնաբերել է պլեյստոցենից մինչև հոլոցեն ընկած ժամանակահատվածի երկար և գրեթե շարունակական շերտագրական հաջորդականությունը։ Բացի այդ, վկայություն կա, որ տարբեր ժամանակաշրջանների ընթացքումժամանակներում քարանձավում բնակվել են հնագույն մարդկանց երեք տեսակ՝ [[հայդելբերգյան մարդը]], [[նեանդերթալյան մարդ]]ը և [[մարդ բանական]]ը: Աշխատանքի ընթացքում հայտնաբերվելՀայտնաբերվել են բազմաթիվ նոր քարանձավային մուտքեր, այդ թվում՝ Ազոխ 5-ը, որը քարացուկային և հնագիտական չվնասված մնացորդներով անեղձանեղծ սրահ է։ Շերտագրական և ժամանակագրական առումով այն նման է նախկինում հայտնաբերված Ազոխ 1-ին, ուստի և, այստեղ նույնպեսևս հնագույն մարդու բնակեցմանբնակման վկայություններ գտնելու հավանականություն կա։ Ազոխ 2-ի ամենահին շրջանը (շուրջ մ.թ. 780 թվական) ներկայացնում է [[Արաբական արշավանքները Հայաստան|արաբական արշավանքների]] ժամանակաշրջանը։ Այս սրահում հայտնաբերվել են խեցեղենի նմուշներ, որոնք կրում են Իսպանիայում գտնվաձգտնված նույն ժամանակաշրջանի [[Արաբական աշխարհ|արաբական խեցեղենին]] բնորոշ հատկանիշներ։ Ազոխ 5-ի ամենավաղ ժամանակաշրջանը թվագրվում է մոտ մ.թ.ա. 384 թվականը, որը նշանավորում է երկաթի դարաշրջանի վերջը և հելլենիստական քաղաքակրթության սկիզբը<ref>http://eprints.ucm.es/14577/1/Azokh_JHE_2010_1.pdf</ref>:
=== Քարե գործիքներ ===
[[Քարե դար|Քարե գործիքները]] հնագույն մարդկանց առկայության և գործունեության ամենահաստատուն վկայությունն են։ Ազոխ 1-ում գործիքներ են հայտնաբերվել տարբեր հողաշերտերից, ինչը նշանակում է, որ հավաքածուները տեսակավորվում են ժամանակագրորեն և ըստ գործիքների տեսակների։ Այս հավաքածուները պատրաստվել են քարանձավում բնակություն հաստատած հնագույն մարդկանց տարբեր հմբերի՝ հայդելբերգյան մարդու և նեանդերթալյան մարդու կողմից։ Քարե գործիքները մատնանշում են, որ այս վաղ մարդիկ տարբերվում էին դրանց արտադրության և տեխնոլոգիայի վերաբերյալ իրենց գաղափարներով։գիտելիքով։
Մինչ այժմ ձեռք բերված հավաքածուն հիմնականում պարունակում է պարզ հատիչներ, երկկողմ հատիչներ, սայրեր, քերիչներ և այլն։ Գործիքները պատրաստված են այնպիսի հումքային նյութերից, ինչպես [[Կայծքարային ապարներ|կայծքարը]], [[Դաշտաքար (այլ կիրառումներ)|դաշտաքարը]] և [[օբսիդիան]]ը: Դեռևս դժվար է դրանք հստակ վերագրել որոշակի տեխնոլոգիայի։ հետագաՀետագա ուսումնասիրությունների ընթացքում կստուգվի՝ արդյոքարդյո՞ք այս գործիքների հեղինակը հայդելբերգյան մարդն է։
Ազոխ 1-ում հայտնաբերված որոշ կենդանիների ոսկորների վրա առկա են քարե գործիքով արված կտրվածքի հետքեր, որոնք մատնանշում են կենդանիների մորթված լինելու հանգամանքը։ որոշակի փաստեր վկայում են, որ քարե գործիքների արտադրությունը հիմնականում տեղի է ունեցել քարանձավից դուրս։ Բացի այդ քարե գործիքների փոքր քանակությունը, ինչպես նաև նմուշների ինտենսիվ մշակման սուղ վկայությունը նույնպես խոսում են հնագույն մարդկանց կողմից քարանձավի կարճաղամկետ բնակեցումների մասին։ Ազոխի հնագույն մարդիկ քարե գորձիքների պատրաստման համար հիմնականում օգտագործել են տեղական ծագման հումքային նյութեր, ինչպես օրինակ՝ քարանձավում և շրջակայքում գոյացած [[Կայծքարային ապարներ|կայծքարերի]] տեսակներ։ Փոքր քանակությամբ օբսիդիանի գործիքների առկայությունը վկայում է ավելի հեռավոր աղբյուրների մասին։ Ազոխից շուրջ 100 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սյունիքը, ըստ երևույթի, եղել է այս նյութի ամենամերձավոր աղբյուրը։
=== Ազոխի քարանձավի կենդանական աշխարհը ===
Ազոխ 1-ում տարբեր ժամանակաշրջանների ընթացքում մեծ քանակությամբ [[Արջեր|քարանձավային արջեր]] են եղել։ Այս կենդանինիերըկենդանիները հայտնաբերվել են [[Պլեյստոցեն|միջին պլեյստոցենի]] դարաշրջանի [[Եվրոպայի պատմություն|Եվրոպայի]] տարածքներում, բայց ներկայումս բնաջնջված են։ Դրանք բավականին զանգվածեղ էին, հավանաբար՝ մինչև 4 մետր, որոնց մարմինը կշռում էր մոտ 700 կգ։ Ազոխի քարանձավային արջերը պատկանում են աշխարհում հայտնի հնավայրերից հայտնաբերված խոշորագույնների թվին։ Ազոխում դրանց առկայությունը առանցքային տեղ է գրավում այս տարածաշրջանում մարդկանց կացութաձևը և գույության ձևերը հասկանալու գործում։
Քարանձավում հայտնաբերվել են նաև արջի մեկ այլ տեսակի՝ շագանակագույն արջի մնացորդներ։ Ներկայումս այս տեսակը գոյություն ունի Հյուսիսային Ամերիկայում և Եվրոպայում։ Ենթադրվում է, որ քարանձավային արջերըարջը սննդի կարևոր աղբյուր ենէ եղել ինչպեսթե հայդելբերգյան մարդու, այնպեսևև թե նեանդերթալյան մարդու համար։ Ազոխի քարանձավի պեղումների ընթացքումպեղումներով հայտնաբերված քարանձավային արջերիարջի ոսկորներից շատերի վրա առկա են կտրած հետքեր։ Դրանք առաջացել են, երբ հնագույն մարդիկ քարե գործիքներով անջատել են միսը, սննդում ոգտագործելուօգտագործելու նպատակով։ Հայտնաբերվել են նաև քարանձավային արջի այրված ոսկորներ մարդկանց կողմիցմարդու պատրաստված օջախներում, ինչը վկայում է, որ նրանք նաև խորովել են միսը։ Հավանաբար մարդիկ որսում էին հիվանդ կամ վիրավոր, ինչպես նաև ձմեռվա քնով թուլացած արջերին։ Նրանք կարող էին օգտագործել նաև մահացած արջերի միսը։ Այս գործունեությունը, ըստ երևույթին, իրականացվել է քարանձավի հետնամասի այն հատվածում, որտեղ ներկայումս պեղումներ են կատարվում: Ազոխ 1-ում բավականին տարածված էնեն քարանձավային արջերիարջի ոսկորներըոսկորներ, ատամներ և ճանկեր։
Անցած 300,000 տարիների ընթացքում քարանձավում բնակվել են նաև [[չղջիկներ]]ի բազմաթիվ տեսակներ, ընդ որում տարբեր տեսակներ են հայտնաբերվել քարանձավի տարբեր հատվածներում և մուտքերում, այդ թվում՝ Ազոխ 1-ում։
Ազոխի քարանձավում հայտնաբերված են այլ կենդանիներիկենդանիներ շարքըևս, որոնցիցորոնց մի որոշներըմասը ներկայումս բնաջնջված են, ներառում են՝ հսկա [[եղջերու]], [[ռնգեղջյուր]], [[Վայրի ցուլ|բիզոն]], [[ձիեր]], [[գայլեր]], [[Բորենիներ|բծավոր բորենիներբորենի]], [[աղվեսներ|աղվես]], [[ընձառյուծ]]ներ, [[մացառախոզեր|մացառախոզ]], [[խոզեր|խոզ]], [[այծեր|այծ]], [[կրծողներ]] և [[կրիաներ|կրիա]]: Քարանձավում հայտնաբերված կենդանիներից մի քանիսը ներկայումս հանդիպում են միայն աֆրիկայումԱֆրիկայում (օրինակ՝ ռնգեղջյուրներըռնգեղջյուր, բծավոր բորենիներըբորենի, ընձառյուծըընձառյուծ), բայց անցյալում եղել են նաև Եվրոպայի տարածքներումտարածքում, ինչպես օրինակ` հսկա եղջերուն։ Ազոխում հանդիպող որոշ կենդանատեսակներ ծագել են Աֆրիկայում, ինչպես օրինակ` բորենին և ռնգեղջյուրը։ Աֆրիկյան այս տեսակների առկայությունը մատնանշում է, որ Աֆրիկայի և Եվրոպայի միջև ոչ միայն մարդկանց, այլև կենդանիների գաղթտեղաշարժեր էեն տեղի ունեցելեղել<ref>http://www.igme.es/museo/fonelas/ficheros%20pdf/Quaternary%20International%202001.pdf</ref>:
== Ծանոթագրություններ ==
|
